Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 163]

Kronieken
Kroniek van de Vlaamse poezie door Jos de Haes

Het is een hele toer om, zoals Gaston Burssens (Ode, De Sikkel, Antwerpen, Bert Bakker-Daamen, Den Haag, 1954), in een tête à tête met de geliefde zeventig gedichten lang aan de praat te blijven, zonder dat de jonge dame tekenen van verveling geeft. Moest zij zich ongeduldig getoond hebben, dan had haar tactvolle cavalier het zeker korter gemaakt. Maar hij was scherpzinnig genoeg om te weten dat hij haar werkelijk boeien kon. Hij wist b.v. dat zij verrast zou luisteren als hij haar psychische geheimen en niet bevroede hebbelijkheden onthulde, als hij haar in zichzelf deed kijken, en terloops zegde welke paradijzen zij voor hem geopend heeft. Hij wist zich als kunstenaar sterk genoeg om een paar malen te ontroeren. Ook vertrouwde de beproefde kunstenmaker in hem op zijn verbale behendigheid, zijn gegoochel met betekenissen, woordvormen, spreuken en gezegden, zijn geestig en onuitputtelijk improvisatietalent (‘Want achter elk gedicht staat slechts een komma-punt’). Aangezien de partnerin helemaal niet preuts is en een grapje verdraagt, kon hij bovendien langs zijn neus weg enkele cynische, gewaagde vondsten laten horen, of haar doen glimlachen om capriolen met het woord, waarbij de acrobaat weleens plat op zijn buik in de nonsens valt maar onmiddellijk weer te been is, zelf grinnikend ingeval hij al te klaar knollen voor citroenen mocht verkocht hebben.

Wij die dit soms sublieme praat- en goochelspelletje als derde meemaken benijden de dame niet altijd. Wel luisteren wij mee als haar het volgende verteld wordt:

Als je stappen ritselden in de tuin
Draaiden de bomen traag zich om naar jou
De zonnestralen vielen schuin
En schenen blauw
Op het opaal van een doorschijnend wezen
Op dàt ogenblik kon ik van de windroos lezen
Dat de naald van je blik naar elders wees
Dan waar ik willen zijn had
Niet om te weten waar de pijn zat

[p. 164]

 

- Of wèl - maar om in peis en vrees

 

Te rusten

 

Toen zag ik voor het eerst hoe jij je schaduw kuste.

Burssens schuift over woorden en zinnen die elkaar oproepen, met de nonchalance van een zondagnamiddagschaverdijner, van woord tot woord, van zin tot zin, voor de onderlinge samenhang rekenend op de klank, de dubbel- of meerzinnige betekenis, het zinloze toeval, het effect van het onverwachte en ongewone.

Is die buiteling uit de vaste betekenis en het gewone taalgebruik misschien de evasiepoging van een zwaar en onzeker gemoed (‘Als ik wist waar ik was zou ik vragen elders te zijn’), of gunt hij zich alleen maar lichtvaardig een pleziertje? Roger Caillois, de principiële tegenstander van het modernisme, zou de vraag niet stellen en kordaat beweren: ‘Il se plaît à diverses sortes de jeux de mots ou de calembours où le langage semble se dissoudre. Il attribue une valeur poétique aux confusions qu'ils entraînent.’ Het is inderdaad geen gemakkelijke opdracht poëtische waarde te vinden in verzen als ‘Waar spreken toen van zilver was werd goud van zwijgen’, of ‘Wij hadden te veel vork genomen op ons hooi’, of ‘Wens jij de hele bliksem naar 't gedoe’, of ‘En sloeg het hart mij om de schrik’. Dat zijn mislukte grappen. Met gewild grappige taalfratsen wordt geen gedicht gemaakt, en wee de geestigaard die alléén moet lachen.

De hebbelijkheid van Gaston Burssens om de inhoud van het gedicht op zijn kop te zetten en met lapsussen te spreken is de overdrijving van een schrijftrant, gebaseerd op de al te letterlijk toegepaste theorie: poëzie is spel. Nu bestaat er geen bezwaar tegen een trant - hij bewijst wat rijpheid van talent genoemd wordt: dat men er toe in staat is terend op verworvenheden te schrijven zonder de aandrift van een verse inspiratie, die meestal ophoudt na de eerste jeugd -, wij hebben alleen de indruk dat Burssens zijn beste gedichten schrijft zo lang de trant in functie staat van het medegedeelde. In zijn bundel Elegie b.v. waar het woordenspel - het wordt dan méér dan spel - als het stamelen is van iemand die door het verdriet overweldigd, nog een aandoenlijke sereniteit bewaart. Merk ook de gelukkige vondst ‘peis en vrees’ in het geciteerde gedicht, waar het onverwachte, subtiele ‘vrees’ aan de betrachte berusting diepte en gewicht geeft. Als hij zijn zotskap afneemt vertoont Burssens zich als een behendige en achter de glimlach ernstige fantast - sympathiek ook omdat hij zijn lipbewegingen niet als Pythische ingevingen beschouwt -, met een tinteling in de ogen die op tijd en stond spiegels van de ziel zijn. En laat hij dan maar denken dat een dichter de kameel door het oog van de naald moet halen. De naald door het oog van de kameel, zal hij antwoorden.

Dr Paul De Ryck heeft in een tweede uitgave zijn bloemlezing Vlaamse Dichtkunst van deze Tijd (Lannoo, Tielt - Den Haag, 1954) gewijzigd en uitgebreid, zodat zij thans twee delen beslaat. Het eerste deel Van Elsschot

[p. 165]

tot Peleman stelt de dichters van tussen de twee wereldoorlogen voor met elk twee tot vijf gedichten, en bestrijkt dus ongeveer dezelfde periode als de bloemlezing van André Demedts. Alleen heeft De Ryck, en dat is nuttig, de zgn. gesacrifieerde generatie (W. Elsschot, A. van Cauwelaert, F. van Hecke, J. van Nijlen en ook F. Timmermans) er bij betrokken.

Het opzet van Paul de Ryck is heel bescheiden, hij heeft niet in de eerste plaats voor ingewijden gewerkt, wel wou hij aan de leek-in-de-poëzie en aan de schoolgaande jeugd enkele gedichten tonen. Wij weten niet of Demedts evenzeer paedagogische bedoelingen had (zijn keuze was in de eerste plaats persoonlijk verantwoord en gemaakt met gevoel voor de waardeverhouding tussen de dichters, hij schreef bovendien een heel belangrijke inleidende studie), maar het is te denken dat ook het onderwijs met een betrouwbare keuze en met de commentaar van een veilige gids nog het best gebaat is.

Vlaamse Dichtkunst van deze Tijd II, Van Reninca tot Claus, groepeert, voor de eerste maal zo volledig, de dichters die na 1940 begonnen te publiceren. De Ryck heeft zich blijkbaar over de jeugd ontfermd en willen bewijzen dat er in zijn joviaal supportershart plaats is voor iedereen (er ontbreekt vooral geen naam uit het Gentse), niet het minst voor degenen die moeten ‘aangemoedigd’ worden. Hij heeft iedereen willen tevreden stellen, en tenslotte geen goede dienst aan de recente poëzie bewezen. Het was immers vooraf al verkeerd de twee delen van de bloemlezing even volumineus te willen maken. Die werkwijze valt noodzakelijk in het nadeel van de jongeren uit, en dient ook de poëzie in het algemeen niet. Het is niet mogelijk in hun vrij onvolledig of niet definitief werk evenveel bloemen te plukken als in dat van dichters die twintig of dertig jaar langer gewerkt hebben. Ook als het de bedoeling was, zoals in het ten geleide betoogd wordt, niet een persoonlijke of eclectische maar een ‘documentaire’ (wat is dat eigenlijk?) bloemlezing te maken, moest het boek voor de helft met halfrijp, geheelgroen of triestig epigonenwerk gevuld worden, terwijl het mogelijk was om aan de hand van een beperkte, critische keuze aan te tonen dat wij vóór en na 1940 in gelijke mate een poëzie hebben van tweederangsdichters met goede gedichten. Hoogst eigenaardig is dan ook de houding van de bloemlezer die, na eerst wetens en willens een groot aantal weinig merkwaardige verzen overgeschreven te hebben om zijn boek 250 bladzijden te laten tellen, een eigenlijk nietszeggend ten geleide opstelt waarin hij de jongeren (wij begrijpen niet wie hij bedoelt) de les leest op een toontje dat hem helemaal niet ligt, vaderlijk weliswaar, maar vol ironie - hier verraadt hij zijn roeping als supporter van de Vlaamse poëzie! De Ryck onderscheidt een zestal variëteiten onder de jongere dichters: er zijn degenen die denken dat ‘met hen de lyriek werd geboren’, anderen vertonen ‘slechts levenshonger’ ‘om alle behoeften en verlangens te verzadigen’, bij de jongsten viert het realisme hoogtij, velen ‘hebben een hoge eigendunk meegekregen’, een andere fractie meent het experiment

[p. 166]

ontdekt te hebben, nog een andere slaat een bewust Christelijke richting in. De laatste twee soorten zijn thuis te brengen, bij de overige vier zal ook de ingewijde volledig in het duister tasten. Maar men vraagt zich angstig af hoe de leek-in-de-poëzie en de schoolgaande jeugd deze literaircritische categorieën moeten verwerken. Wij vergaten ook nog een andere groep, de ‘tien en meer’ die ‘reeds niet meer te verwaarlozen zijn in onze hedendaagse poëzie’. Men denkt natuurlijk dat het degenen zijn van wie het grootst aantal gedichten opgenomen werd: Marcel Brauns, Frans van Reyt, Anton van Wilderode, Maria Vranken, Frank Meyland, Hubert van Herreweghen, Andries Poppe, Jan d'Haese, Adriaan Magerman, Christine d'Haen, Reninca, Nie van Beeck, Lieven Rens en Johan van Mechelen, en men is zich net aan het verbazen over de helft van deze namen als de bloemlezer de hand opsteekt en zegt: ‘hier dient geen bijzonder belang gehecht aan het aantal gedichten waardoor elk dichter wordt vertegenwoordigd’. Nou, dan slaat men de boeken dicht.

Maria die het grootste menselijk avontuur beleefde, naar de middeleeuws-mystieke en de moderne romantische opvatting van het woord, zal verzen inspireren zo lang er dichters en dichteressen bestaan. Onder de negen plaquettes waarvan wij ter informatie het verschijnen melden, zijn er vier geheel of gedeeltelijk aan Haar gewijd. Er is het bundeltje Maria-Koningin (De Bladen voor de Poëzie, Lier, 1954, nr 6) waarin Albe een vijftiental gedichten samenbracht. Op de anderen, die practisch debutanten zijn, heeft deze dichter voor dat hij, dank zij stielkennis, niet veel moeite heeft om zijn stof iet of wat persoonlijker te interpreteren. Ook als hij te Scherpenheuvel aan het schrijven gaat over de Hagelandse Maria, heeft hij zijn bagage met werkmateriaal bij de hand. De verzen van Zuster Lutgardis (In Bloei, Stationstraat 105, Asse) verdienen met evenveel belangstelling gelezen te worden, zij zijn zelfs zangeriger en rijker gestoffeerd. Met gevoel voor de taal en de literaire netheid heft de dichteres een oprechte jubeling aan om de weelde, het heilige lijden en de heerlijkheid van de Uitverkorene en Moeder Gods. Klein Brevier door Frank van Herendaal bevat meestal devote Lieve-Vrouweversjes met hier en daar een dramatisch accent; van dezelfde dichter verscheen ook een ander bundeltje Triptiek van Licht en Liefde. Ritmisch bewogener zijn de gedichten van Zr Maria-Christina O.P. die Kleine Garve (Monasterium ‘Corpus Christi’, Zelem) schreef. Deze dichteres weet een strophe kunstig op te bouwen, vooral in haar natuurgedichten. Zij geeft blijk van een schone geestelijke hartstocht, en van kommer om de armen der aarde.

Karel Dekandelaere (Ik moet nog ver, 1954) noteert in zijn eenvoudige, religieuze poëzie de droeve en blijde stonden van zijn gemoedsleven, hunkerend naar innerlijke vrede en zuivere beleving van het geloof. Enkele taalfouten ontsieren de tekst. Twee jonge dichters, Paul Snoek en Jo Hanse, drukken zich op moderner wijze uit en betalen leergeld bij het zoeken naar

[p. 167]

hun persoonlijkheid. Paul Snoek (Archipel, De Sikkel, 1954) probeert het met talrijke woordkoppelingen en combinaties, en streeft naar een scherpe en fijngetekende gedichtvorm. De aandrift is voorlopig sterker dan het expressievermogen. Jo Hanse zingt in een groots opgevat Lied van Ahasverus (Prozagedicht, De Bladen voor de Poëzie, 1954, nr 4) de tocht van de ‘eeuwige dolaard’ die eindelijk de waarheid vindt in de erkenning van de Nazarener. Dramatische en af en toe plastische taal.

Hendrik Diddens (Kleine Keuze, De Bladen voor de Poëzie, 1954, nr 5) is ouder en weet reeds heel wat beter wat hij zeggen kan. Hij beheerst zijn gevoelsweemoed en schetst een realistisch tafereel. De spanning tussen het burgerlijk leven en het niet te doven verlangen lost hij op in een traditionele ironie. Wij mediteren over de raad die hij geeft:

Rooi in de herfst de zwarte schorseneer,
kweek lustig katten, kippen en konijnen,
eet 's Zondags boterkoeken met rozijnen
en denk vooral aan geen gedichten meer.

En wij trekken de hof in om de eerste spade van het jaar te steken.