Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[Dietsche Warande en Belfort jaargang 100, 1955]

[p. VI]

J.A. ALBERDINGK THIJM
Naar een ets van Jan Veth (Prentenkabinet v/h Rijksmuseum, Amsterdam)

[p. 1]

Anton van Duinkerken
De stichter der Dietsche Warande

Edward van Even heeft in 1889 ‘Josephus Alberdingk Thijm als stichter der Dietsche Warande herdacht’ in dit tijdschrift zelf. In 1920 beschreef Julius de Wachtere de verhouding tussen ‘Thijm en Vlaanderen’, een titel, die in 1932 het proefschrift van dr F.A. Vercammen zou sieren. Over de Dietsche Warande als ‘Het Tijdschrift van Thijm’ droeg ik iets bij aan de jaargang 1939.

Thans gaat de Dietsche Warande haar honderdste jaargang in. Zij versmolt kort na de dood van Guido Gezelle met Het Belfort en herdacht vlak na die fusie de gestorven dichter in een bijzonder nummer, dat tussen de Gezelle-bibliografie een vaste plaats behoudt.

Nooit is het maandblad geredigeerd door schrijvers, die Thijm's werken in het geheel niet kenden, of die ze geringschatten, maar, meegaande met haar tijd, trachtte iedere nieuwe redactie daarin de geest van Thijm te bewaren. Hierom bezit het belang voor de lezers, te weten, hoe de huidige redactie die geest van Thijm verstaat. Zij doet dit niet eigenzinnig, maar grondt zich in haar opvatting op beginselen en uitspraken van de stichter zelf.

Wat hij bedoelde met zijn tijdschrift, is door Thijm zelf herhaaldelijk gezegd. Bij de oprichting in 1855 noemde hij het een ‘Tijdschrift voor Nederlandsche Oudheden en Nieuwere Kunst en Letteren’. Er was geen arglist nodig om de vertaling van het ‘Dietsche’ in de titel tot het ‘Nederlandsche’ in de ondertitel te lezen als een programma. Trouwens, in het oprichtingsjaar 1854 had Thijm een verhandeling in het licht gezonden: ‘De la Littérature néerlandaise à ses différentes époques’, waarin hij de letterenkennis van zijn landgenoten ‘défigurée et incomplète’ noemde, omdat zij het middeleeuwse verleden veelal verwaarloosden of hun aandacht voorbij lieten gaan aan de letterkunde der zuidergewesten in het tijdperk, waarin Holland bloeide. Thijm wenste volledigheid van belangstelling, geen bekrompenheid, zodat hij, behalve voor begaafde Vlamingen, zijn tijdschrift gastvrij maakte jegens onroomsen, zelfs jegens Johannes van Vloten, die voor goddeloos te boek stond.

Zulke ruimheid van redactioneel beleid nam zijn zeer beginselvaste vriend, de historicus W. Nuyens hem kwalijk. Hij miste in titel en ondertitel, vaak ook in het blad zelf, ieder getuigenis van de wil om in het bijzonder de z.g. katholieke wetenschappen te bevorderen. In 1859 verweet hij Thijm deze

[p. 2]

breedheid, alsof zij een moedwillige beperking ware. Hem leek, zo schreef hij, de Dietsche Warande te artistiek, te weinig een blad van algemene aard. Gaarne zou hij zien, dat het veranderde van karakter en ging lijken op De Gids, die toen nog door E.J. Potgieter geredigeerd werd. Tegenover deze liberale Gids zou de Dietsche Warande een katholieke Gids moeten zijn, oordeelde Nuyens.

Thijm oordeelde, dat zijn strijd in de Dietsche Warande geen spiegelgevecht was, ‘geen toernooi om den glimlach ener jonge, vrome schoone, die men desnoods “Christelijke Kunst” kon intituleeren’.

In deze brief aan Nuyens omschreef Thijm zijn kunstbegrip zo nauwkeurig, dat men bijna nergens een bondiger uitspraak van hem zelf hierover vinden zal, ofschoon hij toch herhaaldelijk zijn inzichten betreffende de schoonheidsleer heeft moeten verdedigen. Hij hield Nuyens voor: ‘De kunst zelve staat niet zeer hoog bij u aangeschreven en hoe de werking der Heilige Liturgie en daardoor de stichting van den Christen en de opbouw der gansche maatschappij door een terugkeer tot de ware aesthetische beginselen ontzettend versterkt kan worden, schijnt Gij niet te waardeeren. Gij vergeet, dat de kunst de geheele theorie van al het door den menschelijken geest beheerschte zintuiglijk-waarneembare in zich sluit, en dat men met de vormen dikwijls meer veroveringen maakt dan met de ideeën.’

Nuyens beschouwde deze verheffing van de artistieke vormen boven de leerstellige gedachten als een kunstenaars-illusie van zijn dichterlijke vriend en hield hem dit in zijn wederschrijven niet verborgen, maar met een gevoel, als vocht hij tegen de bierkaai, hield de stichter van de Dietsche Warande voet bij stuk. Wat hij aan Nuyens toen schreef, richtte hij over diens hoofd tot al zijn bestrijders: ‘ik hoop er nog wel eenmaal in te slagen, u van de alles op den duur overweldigenden invloed der kunstvormen te overtuigen’.

Na tien jaar veranderde Thijm de ondertitel van zijn orgaan. Hij noemde het voortaan een ‘Tijdschrift voor Aesthetische Beschaving’. In het eerste nummer van deze nieuwe serie vertelde hij enige bijzonderheden over de geschiedenis van het blad en beleed als zijn inzicht, dat ‘de hoofdverschijnselen op het uitgestrekte gebied der kunst’ aandachtig dienden te worden opgetekend en besproken. Tot kort voor zijn dood, nl. tot 1887, dus twee en dertig jaren lang, heeft hij de Dietsche Warande geredigeerd. Na hem werd ze onder redactie gesteld van zijn broer, dr Paul Alberdingk Thijm, hoogleraar te Leuven. Zelf was hij in 1876 benoemd tot hoogleraar aan de Rijks-Akademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam. Zijn belangstelling voor aesthetische begrippen bleek echter in de beginperiode van zijn tijdschrift niet geringer dan in de nieuwe reeks. Uit 1858 dateert immers zijn grote, principiële beschouwing over kerk-architectuur: ‘De Heilige Linie’.

Op 9 Mei 1859 schreef hij aan de bestuurderen van de vereniging Architectura et Amicitia te Amsterdam: ‘Het is juist tegen het exkluzieve en onberedeneerd toepassen van één element, van één stijl naar eene grootedeels konventioneele verhoudingsleer, dat de nieuwere theoristen en ik-zelf, naar de

[p. 3]

maat mijner krachten, opkomen’. Dit verweer tegen de beschuldiging van exclusivisme krijgt bijzondere kracht, omdat Thijm door velen als een partijman ten gunste der stellingen van August Reichensperger, W.H. James Weale en Beresford Hope over de voortreffelijkheid van de gotische bouwkunst beschouwd werd. Thijm ‘gehoorzaamde nooit aan een wachtwoord’, gelijk Jan ten Brink het uitdrukt, aan wie hij op 10 April 1872 trouwens zelf bericht had: ‘Lieve Vriend! gij spreekt over mijn verdraagzaamheid. Ik heb er niet de minste verdienste van. Het is mij een genot, geen inspanning, met goeje en flinke luî, als ze goed Hollandsch spreken, hartelijk om te gaan. Van der jeugd af, heb ik mij volkomen thuisgevoeld onder landgenoten met goeje harten, loyale charakters, heldere hoofden, hetzij ze katholiek of protestant waren. Niets klinkt me belachelijker, en laat me kalmer, dat luî van zeer verdacht Hollandsch bloed met een soort van Vornehmheit op mij, als minder goed Hollander, als onderdaan van den Paus enz. te zien afblikken. 't Is al te bespottelijk. Ik heb in de verste verte nooit van eenige geestelijke overheid afgehangen, dan voor zoo ver ik aan dezen of genen Priester de bediening van het Sakrament der Biecht gevraagd heb. Geen vrijer man dan een Katholieke, als hij den moed heeft en den wil vrij te zijn’.

Dit grote besef van geestelijke onafhankelijkheid vormt te zamen met het vaste vertrouwen op de allesoverweldigende invloed der kunstvormen het geheel-eigene van Thijm's geest.

Zijn polemiek, gewoonlijk uiterst hoffelijk, wordt vinnig, zodra hij tegen kunstverachters vecht. Het is vooral aan Schaepman niet ontgaan, dat Thijm zich hierdoor het verwijt van anticlericalisme op de hals haalde. ‘Het is een feit’ - schreef Schaepman - ‘dat Alberdingk Thijm zich somtijds over de geeestelijkheid kon doen hooren, zooals men het minder gaarne hoort van hem. Als hij met een geestelijke polemiseerde, dan werd zijn toon scherp. Het is altijd zoo, bij een twist tusschen broederen verkrijgt de twist het meesterschap over de broederlijkheid.’

De vraag is maar, of Thijm zich met de clergé even verbroederd kon voelen als Schaepman, die ook zijn kalmte wel eens verloor bij het te woord staan van pastoors! Niet de twist kreeg over de broederlijkheid het meesterschap, maar de spijt. In zijn felle verdediging van Vondel's Moraliteit (1871) tegen de seminarieleraar G.F. Drabbe laat Alberdingk Thijm ons duidelijk voelen, hoe diep het wantrouwen van de clerus jegens kunstvormen hem ontgoochelde. Er kan toegegeven worden, dat hij bij het stijgen der jaren gaandeweg de priesterschap stelliger ging vereenzelvigen met de verzamelde tegenstand tegen artistieke oorspronkelijkheid, maar ook in zijn schijnbaar anticlericalisme blijft Thijm de apologeet van de katholieke bezieling tegen het waandenkbeeld der katholieke cadavertrouw, of deze nu door vrijmetselaars of door bisschoppen als normale toestand werd verondersteld. Hierin bleef hij levenslang bijzonder radicaal.

Zijn vertrouwen op de kunst heeft hij duidelijk verantwoord als een vertrouwen op de beheersing van het zintuiglijk-waarneembare door de mensen-

[p. 4]

geest. In dit opzicht mag hij niet verkeerd begrepen worden, want hier geeft hij tegelijk met het grondbeginsel van zijn schoonheidsleer het uitgangspunt van zijn leken-ascetiek zo helder mogelijk aan.

Hij kende de theorie, die het bedwang der ogen uitsluitend leert begrijpen als een afwenden van de blik. Thijm heeft deze vorm van bestrijding der begeerlijkheid nooit voldoende gevolgrijk geacht voor mensen, die te midden van de wereld leven. Ook verkondigde hij de gedachte niet, dat voor de reinen alles rein zou wezen. Maar hij meende, dat er een veredelende oefening van het gezichtsvermogen in de plaats moest komen van een heilloos wantrouwen der werkelijkheid. Het was zijn ideaal, dat de mensen goed zouden leren kijken, goed zouden leren luisteren, zodat hun geest, hiertoe geschoold, de waarnemingen van hun zinnen niet langer vluchten, doch ten volle beheersen zou. Zijn twist met Drabbe over de vraag of een reine jongeling Vondel's Joseph in Egypten zonder schade voor de ziel kan lezen, handelde in werkelijkheid over het geoorloofde van Vondel's oorspronkelijkheid in de uitbeelding van de verleiding. Niet Vondel had zich naar de reine jongeling, maar de reine jongeling had zich naar Vondel te voegen krachtens een bijzonder geoefend zelfbedwang. Ten opzichte van Vondel's werken klinkt deze theorie vandaag niet zo stoutmoedig meer, al bestaan er nog altijd schooluitgaven van Lucifer, waaruit de beschrijving van Eva geschrapt werd. Doch een verschuiving van de toepasbaarheid verandert het beginsel niet! Thijm's verlangen, dat de kunst weer de spontane zelf-uitdrukking van het volk zou worden eist geloof in de bezieling als in een geestelijk natuurverschijnsel, opzichzelf niet vreemder of angstwekkender dan waarneembare aanleg voor wijsgerige of voor theologische speculatie. Waar voor bezieling geen ruimte bestaat of geen recht, daar dort het best geregelde leven.

Dat hij zijn tijdschrift ‘Dietsch’ noemde, is vaak in hem opgemerkt en geprezen. Hij noemde het echter ook ‘Warande’. Het kan zin hebben, te wijzen op de betekenis van dit woord als wandelbos of lustverblijf. Het genoot zijn voorkeur niet enkel, omdat het zo mooi middeleeuws klonk, maar bovenal, omdat het iets betekende. Hij geloofde waarachtig, dat door middel van de vormen der kunst de menselijke geest in staat is, zich letterlijk te vermaken, dit wil zeggen: zich inderdaad te her-scheppen tot fijner gelijkenis met de Schepper zelf.