Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 96

[p. 549]

Jan Boon
Portret van Franz de Backer
Bij zijn zestigste jaardag.

De hoofden werden bijeengestoken, zoals men dat zegt, om eerlang een viering op touw te zetten, met academische allure, van professor Franz De Backer, taalgeleerde, letterkundige, professor van Wijsbegeerte en Letteren aan de Rijksuniversiteit te Gent, leraar aan het Instituut voor Journalisten te Brussel, academicus en trouwens oud-bestuurder van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde, voorzitter van de Vlaamse Club voor Letteren, Kunsten en Wetenschappen in de hoofdstad, voorzitter van het Vlaamse P.E.N.-center, ondervoorzitter van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen enzovoort. Ja, enzovoort.

Hij is zestig jaar oud geworden en zulk een feit is in het Vlaamse land een graaggebruikt voorwendsel voor een feest der vriendschap. Men zal Longinus, een weevol boek van een oudstrijder uit het treurspel 1914-18, zijn beste boek, heerlijk herdrukken en hem een buste aanbieden door Janchelevici geboetseerd. De datum van de viering houdt verband met de tijd waarop de druk van Longinus klaar komt, het is altijd een werk van groot geduld; het kan ook December worden. Wij zullen dan Longinus herlezen en de nieuwe uitgave een plaats schenken in onze bibliotheek ergens tussen Les Croix de bois van Dorgelès, Mensen in de Oorlog van Andreas Latzko en Le Feu van Barbusse, dichtbij de Liederen van Droom en Daad van August Van Cauwelaert en in de buurt van twee verhalen van Ernest Claes: Bei uns in Deutschland en Van een schamel moederke.

Longinus was het nieuwbedacht verhaal van de honderdman die met de soldatenwacht bij Christus en zijn kruis stond en hem de zijde doorboorde tot in het hart waar eerst water en dan bloed uitspoot tot in het gezicht van Longinus. Bij de schrijver Franz De Backer heeft de centurio Christus de doodsteek gegeven en later in een Romeinse vlakte sjofele Christenen opgejaagd met een andere lans en nogmaals gedood. En dan verandert het uitzicht: de jonge Vlaming verlaat het vaderhuis te Aalst en trekt ten oorlog, het is zomer, hij is brankardier. De brankardier neemt een zekere tijd vrijwillig de ransel en de revolver van de officier, en zijn vuist doodt. Zijn handen zijn rood van het bloed. In één oorlogsverhaal volgen honderd schichtige verhalen,

[p. 550]

soms wreed en onzinnig, met de transpositie van Longinus en al het nawee. Franz De Backer droeg dit geschrift op ‘aan mijn vrouw, wier liefde zich ontfermde om mijn gemartelde menselijkheid en me van mijn eigen oorlogsobsessie heeft bevrijd - en aan mijn jeugdige zoon, de toekomst van mijn vlees en geest, opdat die toekomst beter zij, - en hij niet doden zou’.

Hij had ook een toneelwerk gewijd aan het wee van de IJzerlinie: Een Kerstnacht zonder sneeuw en zonder sterren, heette dat, met vier personages waarvan slechts drie reële dramatis personae: Drie jonge mannen, en ‘Een Vrouwenziel’, met waanzinnig schieten en een weinig troost onder de vraag van de soldaat tot de andere soldaat: Heeft de oorlog u niets geleerd? en het schuchter antwoord: Ja, droefheid overmeesteren.

Als men het volledig verhaal van het leven van Franz De Backer zou betrachten zou men vooreerst gewagen van een jong en veelbelovend schrijver van wie men titels onthoudt als Bloeikens en Het dochterken van Rubens, dan brankardier en later door eigen drang volop soldaat, de draagbaar der gekwetsten eerst en het oprukkend peloton daarna, van de ene zegt men boer en soldaat, van hem zal men zeggen: dichter en soldaat. Met verbrijzelde idealen en toch onstuimige hoop, vervolgens de oorlogsliteratuur. De vlotte schrijver van Van Wee en Glorie en De Witte Vijand, de scherpzinnige biograaf van Een Vlaams realist: Frans van Kerckhoven. De jonge leraar aan de Krijgsschool te Aalst, de leraar in Engelse taal en letterkunde aan de Rijksuniversiteit te Gent, de leraar aan het Instituut voor Journalisten, de schrijver van de Engelse letterkunde sinds 1914, de man van de Vermeylen-cultus en bekwaam commentator van Vermeylen's veelzijdige bedrijvigheid (zoals in de voortreffelijke inleiding tot de uitgave van Vermeylen's Proza in de ‘Bibliotheek der Nederlandse Letteren’), de voltooier en nieuwe commentator van Burgerdijk's veelgeprezen Shakespeare-vertalingen. Dit zijn elementen voor een portret, men zal de gestalte erkennen van een Vlaming die, zoals anderen vóór hem, met weemoed maar vooral met eigenzinnige liefde, een taak heeft aangenomen: organisatie, bestuur, strijd voor zijn volk, geduldig, met wijding, met de onprijsbare deugd van volharding, en niet genoeg tijd overhield voor voortzetting van literaire productie - zoals hij het geweer aannam en officier werd nadat hij een deemoedig brankardier was geweest, omdat het tijd was dàt te doen, omdat er moesten zijn om dat te doen. In het eerste boek der Zelfbespiegelingen zegt Marcus Aurelius over Maximus datgene wat men over Franz De Backer moet zeggen wanneer men denkt aan zijn activiteiten te Brussel, waarin hij een grote tevredenheid en onwankelbaarheid heeft gevonden en waaraan hij roem heeft geofferd.

Hij had een zeer evenwichtig karakter, zegt Marcus Aurelius van Maximus, zacht en tevens waardig en deed wat hij doen moest zonder klagen. Iedereen was overtuigd dat hij dacht zoals hij sprak en dat zijn daden nooit iets kwaads beoogden. Nimmer toonde hij verwondering of verbazing, nooit was hij overijld en evenmin nalatig; nooit radeloos, neerslachtig of slechts in schijn opgeruimd. Niemand kon zich ooit door hem geminacht wanen, noch zich ver-

[p. 551]

beelden dat hijzelf beter was. Ook wist hij allerbeminnelijkst te schertsen.

Wat hij doet zonder klagen is het verder gedeelte van zijn levensverhaal, met verandering van landschap. Eeuwenlang was het een gebruik van onze schilders dat zij voor een portret een goed landschap kozen: rotsen en kathedralen, grillig geboomte of een zalig woud, rozenstruiken en een stuk zee, een grote rivier, een besneeuwde Alpentop zichtbaar door openstaande ramen. Wij moeten voor Prof. De Backer niet zoeken: twee landschappen vouwen over elkaar in het portret, in het ene staat een vergulde draak boven op een toren naast andere torens, in het andere is een toren waarop Sint Michiel met zijn machtige voeten het ongedierte verplettert en zegepralend zijn gouden lans met de weerhaken omhoogheft zoals hij daar al sinds eeuwen afgebeeld staat boven op de spits van onze stadhuistoren. Want het gaat om het Gentse en het Brusselse landschap.

Ik zal er een vredig stukje grond inlassen met het gekronkel van een provinciale rivier, het is Aalst en het vaderhuis (‘waar ik mijn jeugd met boeken en begeeren sleet, en droef was’). En om te herinneren aan de eerste wereldoorlog zal ik beneden die landschappen als ondergrond een opeenhoping bijvoegen van de meest droeve potsierlijke dingen die vernield, verwrongen en verwoest zijn, een treurspel-achtige rommel in het grijs en in okergeel. Maar omheen de torens met de draak en met Sint Michiel zijn de varende wolken gloeiend van het goud.

Zonder klagen in het Brusselse landschap: de Vlaamse Club en de P.E.N.-Club. In de Vlaamse Club te Brussel: de inleidende commentaren, de dankwoorden. Hij begroet de spreker en het auditorium, alle sporen van vermoeienis worden onzichtbaar onder de lampen wanneer hij op dit kleine podium staat naast het vertrouwde vleugelklavier en achter zijn hoofd een schalks of een uitdagend schilderstuk van een modernistisch exposant. De man die hij inleidt en voorstelt is vaak ook een professor, of een minister en soms een oud-minister, of een journalist, een geleerde of een kunstenaar, of iemand die uit Amerika komt, of uit Congo of uit Indonesië, en waar het om gaat in de inleiding: hoe de glorie van de hoofdstad wordt verzoend met het onderwerp dat de Club vanavond koos. De inleider wordt soms de spreker. Wie vergeet de avond toen hij duistere nobele poëzie zoals De Moord in de Kathedraal helder maakte zoals de zon doet op purper brandglas, en met ons de bladzijden, met bitter en zwart geflonker, van de grote dichter Thomas Eliot doorbladerde? Of die keer toen hij naar aanleiding van Bernard Shaw met een vol gemoed en stekelige overwegingen sprak over de tegenstelling van geslacht tot geslacht, jong en oud, zonen en ouders, en ons welbewust ergerde opdat er een levendige confrontatie zou volgen. Of zijn veelvuldige verheerlijkingen van de personaliteit van August Vermeylen.

Er zit een trek van modern heldendom in die heilige liefde van de Vlamingen uit het Brusselse die zich daar in stukken werken opdat er een schoner Vlaams leven zou zijn in Brussel en een beter Brussel voor de Vlamingen. En de bezielde, vermoeide professor die zijn Maandagavonden en vele Donderdag-

[p. 552]

avonden, en dan de avonden van de bestuursvergaderingen, en de avonden van de jaarlijkse verkiezing van het Clubbestuur, en het onderzoek van de rekeningen door twee tijdelijke commissarissen, en de bewogen afscheidsrede van de voorzitter en de onbeschrijfelijke programmarede van de nieuwe voorzitter die de oude is - dat is het beeld dat men niet vergeten mag als men de geschiedenis schrijft van onze herwording, maar dat is nog maar een deel van de activiteit van F. De Backer. Want dan is er nog het grote voorzitterschap van het P.E.N.-Center. De Vlaamse publicisten die schrijven en strijden voor de eer, de roem en de vrijheid van de pen hebben sedert Vermeylen en Toussaint van Boelaere hun eigen P.E.N.-Center maar werken samen met de Franstalige Belgische P.E.N.-club op voet van gelijkheid, en dat is een heel programma. Voor gelijkheid strijdt de professor-voorzitter te Brussel, te Stockholm, te Zürich, te Kopenhagen, te Edinburgh. In het internationaal verkeer onder schrijvers draagt hij de gedachte van het levende Vlaanderen, van het land dus dat de oudste en authentiekste democratische literatuur heeft geleverd. Waar de Frans-Belgische literatuur het woord voert, daar voert hij onwederroepelijk het woord als voorzitter van de Vlaamse P.E.N.-club en in het huis Maurice Lemonnier van de Waverse Steenweg zweert hij telkens dat de Vlaamse P.E.N. weldra zijn eigen huis zal veroveren.

Want onder zijn vest klopt voor altijd een beetje gloeiende as van de brandstapel, het is as van het verkoolde hart van de vader van Tijl.

Maar hij is een mens, de lans van Longinus heeft zijn hart geraakt. Ik herinner mij de internationale vergadering van de P.E.N.-beweging te Kopenhagen wat meer dan twee jaar geleden: dichters, dramaturgen, essayisten, redacteurs, romanschrijvers. In de polyfonie der naties de Vlaams-Belgische groep, zoals altijd: klein maar dapper. Professor De Backer als voorzitter van de afdeling van het XX^e Internationaal Pencongres dat de definitieve tekst van het charter van de P.E.N.-beweging aanvaardde en de Duitse schrijvers, die geen nazi's waren geweest, weer zou opnemen in de gemeenschap der vrije schrijvers.

Ik herinner mij de belijdenis, vol hartverscheurende zelfvernedering, van de dichter Johannes Becker, die sprak van de Duitse cultuurtaal en het Duitse genie, vermoord in het oog van de beschaafde wereld door het nazisme. De oude Johannes Becker, terwijl de tranen hem over het gezicht liepen, zei: Wantrouw ons niet, wij de weinigen die overbleven na een onmenselijke strijd tegen de duisternis die kwam uit eigen land.

De voorzitter van de congresvergadering die daarover moest beslissen, Franz De Backer, Belgisch oudstrijder van 1914-18, gekweld door de Duitsers, hij en zijn Engelse echtgenote en zijn zoon, de gehele wrede tweede bezetting lang, stelde nu voor: niet te stemmen maar bij algemeenheid van stemmen Johannes Becker en zijn vrienden onder handgeklap te aanvaarden bij de mensen van goede wil, ijveraars voor de geestelijke vrijheid.

Dat was in het landschap van Kopenhagen.

En men ontmoet hem in het Brusselse landschap vele malen in kleine en

[p. 553]

grote zalen, het Paleis voor Schone Kunsten, de Koninklijke Vlaamse Schouwburg, de vergaderzalen van de Universitaire Stichting en in enige bekende drankgelegenheden, overal waar Vlamingen bijeenkomen voor een beschavingsopdracht, een verjaardag of wat zij noemen een nieuwe onderneming. Gebogen over bestuurstafels... Enige van die bestuurstafels, waar in vele kleine, moeizame, noodzakelijke dingen met eindeloos geduld aan het lot en het welzijn van de Vlaamse gemeenschap wordt gewerkt.

Franz De Backer stapt door mist en goud van dat Brusselse landschap met zijn strijdhelm. Hoe zou hij rusten, hoe zou hij zwijgen of gaan neerzitten op een stoel terwijl er nog zoveel te doen is om dit klein en dierbaar gewest, deze weerbarstige hoofdstad, bewoonbaar te maken voor die haar hebben liefgekregen.

En onder de strijdhelm ontdekt ge het gelaat en het karakter van deze mens:

‘een oog dat verten ziet:

idee en idealen...’

een open karakter - gevoelig - niet cynisch - met belangstelling voor opbeurende dranken die een vermoeid man vederlicht maken, - voorkomend voor de dames, - veeleisend voor de toekomst der Vlamingen, -

soms al eens langdradig door een liefdevol uitputten van noodzakelijke bijzonderheden in een inleiding, een commentaar, een dankwoord of een boeiend kort verhaal,

maar zijn gemoed heeft zoveel te zeggen aan zijn vrienden en zijn strijdgenoten, hij heeft een afkeer voor dikdoenerij maar houdt van waardigheid,

hij zingt slechts zelden ondeugende liederen,

hij vindt vele dingen ongelooflijk,

hij zou alles geven en alles doen opdat het de Vlamingen tenslotte beter zou gaan te Brussel. Hij is de gevierde voorzitter van de schoonste club van het land. Daarom moet er op dit portret een bloem staan. Ik zal, zoals hij in Longinus, een witte roos kiezen. Een rode roos prijkt op de borst of in de haartooi van de vrouw die voorbijreist, een witte roos houdt de man tussen de tanden, hard maar niet bitter, met een bedwelmende herinnering en een vastberaden wil. Of een witte roos steekt in het knoopsgat van de statige professor bij wijze van liefelijkheid, als een lichtende gedachte die met hem zijn leven doorwandelt.

Ik leg die bloem op het portret waar het donker is. Zij betekent onze erkentelijkheid. En ik stel voor dat een geoefende hand daaronder de woorden zou penselen uit de zeventiende zang van het Purgatorio, de woorden welke de dichter Dante wijdde aan hen die geen verkeerd voorwerp hebben bemind en die niet te weinig hebben bemind.