Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 93

[p. 275]

André Demedts
Aan Tsjamers' vijver

Aan de oever van Tsjamers' vijver, scheefgezakt met de gevel tegen een oude pereboom en op een boogscheut van het Haspelarebos, stond de hut van Liska Bracke, waar ze geboren werd en opgekweekt, waar ze vrijde en introuwde met Salemon Bracke, waar ze zelf haar kinderen kocht, en die ze van haar ouders erfde, toen haar moeder zaliger gestorven was; waar ze werkte en wroette, schreeuwde en kletsen uitdeelde en waar ze ook hulpeloos op een stoel ging zitten huilen, toen Joren Spey, die met Salemon naar Frankrijk gegaan was naar de betenoogst, veertien dagen voor Kerstmis zonder Salemon terugkeerde en naar Liska met de boodschap kwam, dat zij op haar vent niet meer moest wachten, aangezien hij dertig uren boven Parijs, met een andere vrouw, met een gemeen wijf, zei Spey, opgetrokken was. ‘Zeg aan Liska,’ had hij getreiterd, ‘dat ik bij haar zal terugkeren als ik versleten ben.’

‘Dat is de wereld,’ besloot Spey en hij spuwde op de vloer. ‘Als ge onderstand nodig hebt, zal de gemeente u wel helpen.’

Zij had vijf kinderen; vier zonen, één meisje; de oudste jongen was een bubbel van zeven jaar. Veel tijd om misbaar te maken had zij niet. De mensen zouden het haar ook niet vergeven hebben. Zij deed wat van haar verwacht werd, slaafde en sleurde, boerde op haar stukje land, kweekte konijnen en geiten, spellewerkte in de winter, ging bij de boeren wieden en binden als de zomer in 't geluchte zat en als zij het niet kon verdienen met haar handen, ging zij het stelen waar het te pakken lag of als daar ook geen middel toe was, deed zij haar ronde op het dorp, bij de mensen die het hadden en haar daarom moesten helpen, al deden zij het ook niet gaarne, als ze niet wilden verdoemd zijn in hun weelde. Bij de pastoor, de burgemeester, de brouwer, de dokter. ‘Ik ben hier,’ zei ze. Zij schudden hun hoofd en gaven haar iets, om voor erger gespaard te blijven.

Toen de kinderen groter werden, gingen ze met haar mee en zohaast zij konden werken, staken zij de handen uit de mouwen en deden hun best. Zij waren opgegroeid met slagen en grof eten, met ruwe stemmen en oneffen bast, gelijk de bomen en de beesten; alleen de zon en de regen en de wind hadden hun gezichten gestreeld, zodat zij niet schoon waren, maar ontzagwekkend in hun geweldige kracht, die voor niets ter wereld achteruitging, omdat zij niets dan leven kenden of wilden kennen. Dikwijls hadden zij ondereen getwist en

[p. 276]

gevochten als er geen brood voor heel de bende was; en zij hadden gescholden en gevloekt, zoals honden grommen wanneer hun een been ontstolen wordt.

Alleen Tilla, 't meisje, 't jongste van de hoop, was ten achteren gebleven, veel te mager en te flauw, met dunne benen en leden, een wit kopje met vlasblond haar en ogen, zwartomrande, die blauw waren als vlasbloemen in een zomerochtend. Alleen Tilla had haar moeder koppijn en hartzeer berokkend, omdat Liska voorzag en vreesde, dat het kind nooit op zou groeien en volwassen worden, hoewel zij het niet missen kon, om zich te troosten over de ellende van haar bestaan. Liska deed haar geitenmelk drinken, stal eieren en soms een hen voor haar, spaarde de beste brokken uit haar mond en kon toch tegen de grote machten, die over dood en leven meester zijn niet op, zodat het meisje, toen het twaalf jaar oud was, uitteerde en stierf, als een plant die in de goede grond niet staat. De pastoor troostte en Liska antwoordde dat ze die troost niet nodig had, keek kwaad om zich heen, huilde en vloekte en zei, dat zij niet kon verstaan, waarom God er Zijn plezier in vond de mensen te tergen in het liefste dat zij hebben, schoon ze niet liever vragen, dan dat Hij ze met rust zou laten.

‘Gij moogt dat alzo niet opvatten,’ suste de pastoor. ‘God weet beter dan wij waarom de dingen zijn zoals ze zijn.’

‘Er zou maar dat aan mankeren,’ klonk haar wederwoord. ‘Maar kan God ook niet missen?’

Het leven ging verder en haar vier zonen vulden als reuzen haar huis en toen de lente kwam, met luid gezoef in de bomen en een glimp van de zon op de waterplas, staken zij wat kleren en eten in een zak en zij zeiden dat zij nu op hun beurt naar Frankrijk gingen, naar de steenovens en het ontzaglijke werk op het land, waar beten moesten gezet, vlas gesleten en koren gepikt worden. Hele zomers zaten zij in de vreemde en laat in het najaar, als het riet aan de vijver begon te schuifelen, en met de eerste sneeuw de wilde ganzen kwamen, keerden zij terug, nog groter, nog sterker, naar het hun moeder docht, en zij brachten geld mee om het kwaad seizoen te kunnen uitwinteren, veilig gedoken achter de muren van hun hut, waarin geweldige takkebossen laaiden, met gekraak en vlammenspel, als in een toverhol. Zij kwamen er maar uit om te gaan stropen of als het vroor de mest op het land te kruien; om 's Zondags naar de kerk en daarna naar de herbergen te gaan, waar zij plezier maakten en zich zat dronken, aangezien er voor hen geen andere vreugde bestond. Was dan de winter gekeerd en kwam er weer klaarte in de lucht, zij kregen de onrust in hun bloed, liepen rond en stonden in de hemel te kijken, tot zij op zekere dag weer de oude uittocht hielden, in tegenovergestelde richting van de eenden, die naar het Noorden vlogen.

Bij donkere wintertijd zat Liska ineengedoken bij het vuur, bezig met naaien en verstellen, soms starend in de vlammen en opgaande in haar verbeeldingen, zodat haar zonen haar eens vroegen of zij suf geworden was. ‘Zwijgt loeders!’ wees zij hen terecht en zij rekte zich uit, pakte opnieuw haar werk aan en deed of ze zich om niets bekommerde. Maar met het keren der jaren was in haar

[p. 277]

borst als een gat gekomen, van binnen in heur hart, en zij dacht dikwijls aan Tilla, die hier nu moest geweest zijn, opdat zij met haar zou kunnen spreken en zeggen, als het avond werd: ‘Kind, zet het eten op!’ Aan haar grote beren van jongens had zij geen troost. Soms gebeurde het ook, dat zij aan Salemon dacht, aan dat vuil stuk mannenmens, dat haar verstoten en laten zitten had, alsof zij hem niet geven kon wat hij verlangde en ginder in een vreemd land, met een luizig wijf zijn dagen sleet en in zijn beestigheid gelukkig was. Als het nu zo ver kwam, dat hij eens terugkeerde, uitgewoed en -geleefd, hoe zou zij hem ontvangen en betaald zetten wat hij haar had aangedaan?

‘Tilla is dood,’ zou zij hem zeggen, ‘en ga vanwaar ge gekomen zijt, of ik vermoord u waar ik u kan vinden.’

Eens had ze Joren Spey opgezocht, toen zij hoorde dat hij uit Frankrijk thuisgekomen was en zij had hem gevraagd of hij niet gewaar kon worden, waar Salemon Bracke was beland.

‘Salemon,’ zei Spey, ‘die moet al lang in de kerkeput liggen. Een mens houdt dat niet uit, ver van zijn huis, met een wijf die de zijne niet is.’

‘Hij zou hebben wat hij verdient!’ besloot Liska en zij liep langs de vijver, als iemand die iets zoekt, zonder goed te weten wat het is en waartoe het zou moeten dienen.

Soms voelde zij dat zij zelf oud werd; zij was de veertig voorbij en had nog niets van haar kracht verloren, maar het leven scheen haar iedere dag zwaarder, zo alleen tussen water en bos, nu er niemand meer was voor wie ze vechten moest, op wie zij kon vloeken en die zij diende te beschermen als een roofdier zijn welp. Tilla mocht niet gestorven zijn. Er is geen recht op de wereld, maar dat de tak voor de boom valt, is wel het onrechtvaardigste van al.

Weer was de winter op komst en het regende hele dagen, meer dan vroeger in de schone tijd, toen zij nog een jong meisje was; de rook die uit de schoorsteen walmde, werd door de wind naar de grond gedreven en het haardvuur kon de kilte niet verjagen, die door de voegen tussen de uitgebrokkelde stenen, naar binnen drong. Liska's zonen waren thuisgekomen en hadden geld meegebracht, veel geld, dat zij achteloos op de tafel gesmeten hadden en dat zij voorzichtig had opgeraapt en weggeborgen. Daarom had de oudste verklaard, dat het de laatste keer zou zijn, dat zij op zijn loon mocht rekenen, want hij wilde gaan trouwen, omdat het zijn tijd geworden was. Hij had zich aan harde woorden verwacht en het stemde hem onbehagelijk dat zijn moeder niet sprak en het natuurlijk scheen te vinden, dat hij naar een eigen nest uitzag.

‘Ik ga trouwen!’ riep hij nogmaals, woest, als had hem iemand misdaan.

‘Meent ge misschien dat ik doof ben?’ beet zij van zich af. ‘Gij moet daar niet zoveel spel van maken, de mensen trouwen al.’ Zij lachte de mensen die trouwen of niet trouwen, de wereld en al wat daarbuiten is en kan zijn, vierkant uit. En toen zij weer stil werd, bleef zij de hele avond zwijgen.

Het was drie dagen later, het regende en het zag er naar uit, alsof het zou donker worden lang voor de avond, toen zij opkijkend door het venster, langs het wegeltje dat van het dorp kwam, een man zag naderen, met een klak op

[p. 278]

zijn hoofd en een stok onder zijn arm. Hij kwam daar alsof hij op weg was naar zijn huis, met een vaste stap. Zij werd koud en bleek, zwoer bij zichzelf dat zij hem met het broodmes zou doodsteken en toen zij wilde rechtspringen en hem tegemoet snellen, voelde zij dat haar woede in haar benen geslagen was en zij niet in staat zou zijn om een stap te verzetten. De man stampte, buiten op het plankier, de modder van zijn schoenen af, lichtte de klink van de deur op en trad binnen en toen zag zij, dat hij nog meer veranderd was dan zij, dat hij zwart van de honger zag, en wat zij eertijds nooit had opgemerkt, dat zijn ogen blauw waren als de ogen van Tilla, het enige dat hij haar gegeven had, dat zij had willen houden en niet houden kon.

‘Zijt gij daar, schone Salemon,’ hoonde zij en zij wilde op hem toespringen om hem die blauwe ogen uit zijn kop te krabben, om hem twintig jaar mizerie te doen betalen en hem het strot toe te knijpen, of als hij zich verweerde, tegen hem te vechten op leven of dood, tot één van hen beiden het liggen had.

Maar Salemon lachte een keer. ‘Zijt ge nu nog jaloers, dom wijf?’ vroeg hij. ‘Snijd mij een boterham af.’

Toen de jongens uit de bossen terugkeerden en vernamen dat hun vader de durf had gehad om terug te keren, en hen zo groot als ze waren, belachelijk te maken, verklaarden zij onder talrijke eden, dat zij het niet zouden dulden, dat hij nu als een schurftige hond bij hun vuur kwam kruipen, om op te eten wat zij gewonnen hadden. Zij traden binnen en daagden hun moeder uit, staande nevens elkander en reikend tot aan de laagste bank van de zoldering. ‘Hij moet hier buiten!’ zeiden zij, ‘of wij zullen gaan.’ En zij schreden nader bij de plaats waar Salemon onverstoorbaar zat te eten, en wilden de vagebond met zijn stoel oppakken, en voor de deur in de regen zwieren.

‘Strontvolk!’ schreeuwde Liska, ‘ge weet zeker niet dat ge zijn zonen zijt!’ Zij stond met het broodmes in haar hand en dreigde te steken naar alwie een voet te dicht kwam. Salemon at en grinnikte.

Zij schoven hun pet achteruit en bekeken elkander. Wie zal er zich ooit aan de mensen verstaan? Dat vroegen hun blikken, en omdat zij geen uitkomst zagen aan het avontuur dat hun nu overkomen was, werden zij nog kwader dan zij gewoonlijk waren maar Liska hield ieder van hun bewegingen scherp in het oog en haar gezicht en haar handen, heel haar lijf en haar wezen zeiden, dat zij niet zou aarzelen om hen te treffen en geen genade zou kennen.

‘Gij zijt geen moeder meer!’ verweet haar heur oudste zoon. Zij vloekten alle vier. ‘Als hij hier blijft steken wij het kot in brand.’

Zij behandelde hen als toen zij kleine kinderen waren en tegen hun verzet en schreeuwen in, hen aframmelde als zij het verdienden of zij het nodig vond om haar zinnen te kunnen scherpen. Zij wilde dat Salemon bleef en hij aanvaardde dat als de natuurlijkste zaak van de wereld en sliep die nacht tehuis en in het bed waarin hij sedert twintig jaar niet meer had gelegen. De regen trommelde op het dak, de wind rukte eraan alsof hij het weg wilde waaien en Salemon nestelde zich diep in zijn oude polk en zei dat hij nergens zo zacht had gelegen als hier.

[p. 279]

De zonen waren weggegaan, van de ene herberg naar de andere; zij dronken zich zat en hitsten elkander op, tot het diep in de nacht was geworden, en dan keerden zij naar huis terug, vloekten dat het weergalmde boven het lawaai van de wind en beukten de deur in, die zij gesloten vonden. ‘Wij gaan ze buitensmijten!’ schreeuwde de oudste en zij rukten de slaapkamer van hun ouders binnen, grepen de kafzak, waarop vader en moeder rustten, aan de vier hoeken vast, en sleepten en wrongen hem door de nauwe deurgaten, tot hij buiten in de regen lag. Dan lachten zij luid, trokken weer binnen en kropen op de zolder in hun bed.

's Morgens toen zij hun roes uitgeslapen hadden en buiten kwamen, lag de kafzak door en door natgeregend, nog voor de deur. Maar Salemon en Liska waren gaan vliegen. Zij zochten hen in het geitenstalletje, zij zochten hen in het schuurtje, zij zochten hen in het bos en in het lis van de vijver, maar zij vonden hen niet en dan begrepen zij dat zij samen vertrokken waren, de wijde wereld in. Toen zij dat bedachten, voelden zij plotseling dat er geen banden die hen bonden meer waren, en een razernij overviel hen en deed hen uitzien naar een middel om zich op het leven en hun moeder te wreken. De jongste sprak het eerste woord, de oudste die aan trouwen dacht verzette zich tegen het voorstel, maar zijn drie broeders scholden hem uit en dan wilde hij even wreed zijn als zij en ging vooraan naar de zolder, met een brandende takkebos in zijn arm. Hij stak het vuur aan het stro van het dak en vijf minuten later stond de hut in lichterlaaie, terwijl de vier reuzen tussen de brand en het water met hun handen op hun rug stonden te kijken, tot gans de boel was ingestort. Dan was er niets meer dat hen samenhield en de jongste vroeg: ‘Verstaat gij hoe dat mogelijk is?’

Hij ging de weg op langs de vijver, waarlangs Salemon en Liska waren weggevlucht. Twintig stappen verder keek hij om naar de smeulende puinhoop, de zwartgerookte pereboom en zijn broeders. Daar had hij als kind gespeeld, nu was die kindertijd voor altijd uit. Moeder moest dat maar niet gedaan hebben, schreeuwde hij. Zij was geen moeder meer. En zijn broeders kwamen achter in de regen, die op het water van de plas kleine blaasjes maakte en de sporen van hun schoenen uitwiste in de weke grond.