Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1941

[p. 233]

[1941/6]

Weemoed en kunst⁽¹⁾
door Gerard Walschap

‘Ik heb mij geen moeite gespaard om door bespiegelingen tot de waarheid te geraken, zegt Confucius, maar de wereld is te groot en te moeilijk om verstaan, opdat een enkel mensch hare geheimen zou kunnen doorgronden.’ Ik heb mij ook geen moeite gespaard om bespiegelingen en gevoelens, die onophoudend in ons werkzaam zijn, helder te formuleeren. Maar ‘de grenzen der ziel kunt gij niet vinden al liept gij alle straten af, zoo diep is haar grond,’ meent Heraclites terecht. Ik kon het afgrondelijke slechts vaag, onjuist en onvolledig noemen. Waar ik woorden als eenzaamheid, machteloosheid gebruikte voor de diepste sidderingen der ziel in haar verlatenheid, gebruikte ik ze ongeveer als bordjes van een seintelegraaf. Om ze te verstaan moest men niet zoozeer aan hun grammaticale beteekenis denken als wel aan de gevoelswaarden die zij in casu bij conventie aanduidden. Zonder dezen sleutel heeft men er over heen gelezen omdat het weinig zegde, of den indruk opgedaan dat over vanzelfsprekendheden te nadrukkelijk werd georeerd. Zoo vond mijn zoontje het zwaaien met seinbordjes op een militair oefenplein dwaas en leuk, terwijl de officier het ernstig en gespannen volgde.

Ik tracht nu uit voorgaande hoofdstukken enkele corollaria te trekken die verband houden met vooral de letterkunde. Het spreekt vanzelf dat de grondstemmingen van de ziel ook die van de kunst zijn en dat een kunstwerk als zoodanig grooter is naar gelang het deze sonoorder doet weerklinken. Wat wij in de kunst algemeen-menschelijkheid

(1) Vierde hoofdstuk uit een essay ‘De volgende Europeeër’. In dit nummer verschijnt de eerste helft, de tweede in ons volgend nummer.

[p. 234]

noemen, diepte, is niets anders dan deze ondertoon van bezinning en weemoed. Het andere is vernuftigheid, klank, decoratie, liefhebberij. Liefhebberij welke velen liefhebben, maar waarin niemand zich ten slotte vergist.

I
Het gebied van den kunstenaar.

Het verbaast den lezer misschien dat in deze mijmeringen van een kunstenaar zoo weinig bladzijden gewijd worden aan de kunst zelf. Deze materiëele verhouding geeft ongeveer aan welke geringe plaats technische meditaties over de kunst bij den kunstenaar mijns inziens behooren in te nemen.

Ik onderschat techniek in de kunst nochtans niet. Ik beschouw elke kunst eerst als een vak, een stiel, waarvan het vakkundige juist niet te hoog kan worden aangeslagen en over het algemeen veel te veel verwaarloosd wordt ten voordeele van de zoogezegde inspiratie, die naar mijn meening even vaak een roes van het vakmanschap is, of met dien roes begint, als een van buiten af aangewaaid enthousiasme.

Maar buiten het louter technische, d.w.z. de vaardigheid en het meesterschap, is de kunst geene wetenschap met welafgelijnd object zooals botanica, entomologie, aardkunde, wiskunde. Haar terrein is het leven in zijn volle uitgestrektheid, altijd gezien in den samenhang van zijn geheel en aangevoeld langs de geestelijke ervaringen van den mensch. De meest wezenlijke en intiemste van deze ervaringen, aangeduid in de vorige bladzijden, zijn dan ook het meest wezenlijke teelgebied van de kunst. Wereldbeschouwing en levensaanvoeling. Deze beide, in kern eeuwig, zijn toch voortdurend in evolutie ten gevolge van apporten welke de gansche bedrijvigheid der menschen bestendig aanvoeren, wetenschappelijke vindingen, wijsgeerige inzichten, maatschappelijke stroomingen en omvormingen, gebeurtenissen en dit alles op wereldkundig zoowel als europeesch, nationaal en zelfs lokaal gebied. In het eeuwig menschelijke geankerd,

[p. 235]

moet de kunstenaar dus toch ook intens in de breedte en in het oogenblik leven. ‘Voilà un homme’ zei Napoleon toen Goethe zijn werkkabinet verliet. Ik ken geen edeler titel voor een kunstenaar; alle specificaties daarbij zijn diminutief.

Doordat de wereld van dag tot dag nog grooter wordt en nog moeilijker om verstaan dan ten tijde van Confucius, wordt ieder mensch, van stielman tot intellectueel, exclusiever in zijn specialiteit gedreven. De universaliteit welke Albertus Magnus toegeschreven werd in ‘omni re scibili’ is thans een utopie. Van het type van universeelen mensch die beroepshalve universeel zijn moet, is de kunstenaar de laatste vertegenwoordiger en op deze positie moet hij zich handhaven.

Dit is niet altijd zijne bedoeling geweest. Zijne kunst-omde kunsttheorie verstond hij wel eens abusievelijk als een leuze tot afzijdigheid van al wat niet puur aesthetisch was, terwijl zij redelijkerwijze toch slechts de onafhankelijkheid der kunst kon poneeren tegenover de aanmatiging die haar dienstbaarder wilde maken dan zij zijn kan. Zich afzonderend in hedonisme snijdt hij zichzelf de aderen over. Hij kan niet intens genoeg meeleven, cultureel en maatschappelijk.

Den nederlandschen letterkundigen is hun voorbeeld Vondel voorgegaan. De diepste bezinning op het eeuwig menschelijke, de vurigste belangstelling in wijsbegeerte, wetenschap en kunst, intense liefde voor de antieke meesterwerken, gepassioneerd meeleven met staat en straat, ten slotte de verzonkenheid in het gansch persoonlijke en het eigen gezin vullen zijn werk. Goethe, Shakespeare, Racine, Molière, Poesjkin, Cervantes, alle grooten kenmerken zich door deze onbeperkte universaliteit.

In dit universalisme waren deze grooten uitgesproken nationaal. Er is geen spaanscher schrijver dan Cervantes, geen engelscher dan Shakespeare, geen italiaanscher dan Dante, geen franscher dan Racine of Voltaire, geen russischer dan Dostoievski. Volksverbondenheid heeft geen zin tenzij in het eindeloos universeel menschelijke en deze zelf blijft zonder figuur tenzij in de volksverbondenheid.

Onder invloed van het verkeerd begrepen afzijdigsheids-

[p. 236]

wachtwoord heeft de kunstenaar een neiging opgedaan tot aesthetisch ratiocineeren. Hij kan immers in den ivoren toren het eigen hart ontdekken en hoe vervreemd ook van het wereldbestel, het zal altijd een menschenhart blijven en klank geven die sidderen doet. Daarin zie ik thans geen graten meer. Maar de ivoren toren heeft, van de zelfbeschouwing uit, den kunstenaar afgeleid naar een soort kunstbeschouwing die ijdel is in zichzelf, onvruchtbaar voor de schepping en vol overschatting en misschatting van de kunst zelf. Deze vergissing omtrent zichzelf en zijn werk heeft hem het hoovaardig onderscheid ingegeven, waardoor hij zichzelf en zijn soort zinloos verheerlijkt tegenover den met smaad genoemden bourgeois, ongeveer zooals de zigeuners zichzelf Rom noemen, d.w.z. menschen, tegenover al de niet-zigeuners die dan geen menschen zijn. Van toen hij zich aldus heeft afgezonderd en elke zeggenschap van den buitenstaander in zijn zaken met verachting afgewezen, heeft zijn smaak zich buiten controol ontwikkeld, is zijn werk als een spoel hysterisch van de eene excentriciteit naar de andere geschoten. Wil hij de plaats die hem in het kultureel leven toekomt terugwinnen, dan moet hij dit talmudistisch ratiocineeren over de kunst laten varen, zijn vakmanschap vervolmaken en zijn geest richten op universaliteit, op burgerschap in natie en wereld.

Dan zullen de bulletijns van het kunstleven, de tijdschriften, er niet meer zoo besloten uitzien als waren het organen van drankbestrijders - vegetariërs - of bijenteelersbonden, lieden met ontstellend exclusieve en beperkte belangstelling zonder zin of gevoel voor essentieele waardeschalen. Plato onderscheidt onwetenden en wetenden die het geheel zien. Tusschen deze twee staat volgens hem een derde soort, dat niet onwetend is en ook niet wetend; het heeft eene meening, ziet de veelheid maar de eenheid niet. Bij dit derde soort zou hij den grooten hoop onzer kunstenaars rangschikken.

De schoonheid is geen zelfstandigheid, zij is een eigenschap van de dingen die er niet van losgemaakt kan worden en in en met de dingen wil gekend worden en weergegeven. Het volk heeft zich van de kunst afgewend van toen deze dat

[p. 237]

contact met de realiteit en het leven heeft verloren. Zoo heeft de kunstenaar het aan zichzelf te wijten dat hij uit zijn isolation, die weinig splendid is, geroepen werd om diensten te bewijzen voor concrete doeleinden. Hij heeft deze reactie inderdaad zelf uitgelokt. Ik geloof niet dat een intelligent mensch of eenige staatsleiding twijfelt aan de belangrijke rol welke de kunst in het verleden vervuld heeft toen zij volkomen vrij schiep. De oekasen lijken mij ingegeven door een zeer begrijpelijke ergernis over het snobistisch en bijwijlen positief antimaatschappelijk gedoe van den kunstenaar. De bespotteljke vergissing van sommige gehoorzamers is te meenen dat zij voortaan hunne richtlijnen in de bureelen der administratie moeten gaan halen en als bedienden van de organisatie van een vierjarenplan kunst voortbrengen ter bevordering van de aardappelteelt of ter verheerlijking van de synthetische rubber. Dezen zijn even ver van de ware bedoeling der opdrachtgevers af als van den gezonden bodem waaruit kunst groeit. Het zijn huurlingen en geen meesters. Men moet hun den raad geven van Dsoeang-tse: ‘Vergeet den tijd, vergeet de meeningen, verhef u tot het grenzelooze en woon in het grenzelooze’.

Toen ik nu welhaast twintig jaar geleden deze meeningen voor het eerst neerschreef als een soort programma onzer generatie, deed ik het minder genuanceerd, minder bezonken, met grooter vurigheid en me kantend tegen strekkingen die zich thans hebben overleefd. Er werd tegen ingebracht dat ik de waarde van het vormschoon onderschatte. Men zag echter over het hoofd dat ik, wars van artistiekerig geliefhebber, steeds op het belang van een betere vakkennis en een meer technische kritiek bleef wijzen. Ter volledigheid wil ik hier aan toevoegen dat ik nimmer het vormschoon heb geminacht, daar het m.i. zoo essentieel is, dat zelfs het allerdiepst menschelijke, allerbelangrijkste en verhevenste slechts kunst wordt door den vorm. Mettertijd is het mij duidelijk geworden dat ik den vorm zelfs hooger geschat heb dan menigeen die beweerde hem boven alles te vereeren.

Daar kunst immers de allerindividueelste expressie der emotie is, wordt de volmaaktste vorm eerst dan volwaardig,

[p. 238]

wanneer hij geheel persoonlijk is en zijn zij die het geijkt prachtige taalschoon zochten, dat altijd ietwat onecht boekachtig zal klinken, minder dicht genaderd tot het geheim van het vormschoon dan de kunstenaars met geheel eigen stijl. Zij benutten lang niet alle emotieve mogelijkheden van de kunst, want daartoe behoort in voorrang het typisch individueele van temperament en hartstocht: ‘la réalité vue à travers un tempérament’. ‘Der Mensch wirkt alles was er vermag auf den Menschen durch seine Persönlichkeit’ zegt Goethe. Zoo algemeen gezegd is dit evident onwaar, want als ik een knaap onthul dat zijn vader een moordenaar was die in het gevang overleed, oefen ik misschien den sterksten invloed op hem uit dien hij ooit zal ondergaan en mijn persoonlijkheid is er voor niets tusschen. Maar het is zeer zeker waar voor het vormprobleem in de kunst. ‘Quand on voit le style naturel on en est tout étonné et ravi, zegt Pascal, car on s'attendait de voir un auteur et on trouve un homme’.

Nu is elke persoonlijkheid een persoon, maar niet elke persoon een persoonlijkheid. Daaruit volgt dat in de letterkunde zooals in de andere kunsten de geijkt volmaakte vorm in het bereik ligt van elken ijverigen volhouder, maar de exclusief persoonlijke vormvolmaaktheid alleen in het bereik van persoonlijkheden. Daarop komt het axioma neer: ‘orator fit, nascitur poëta’. Men vat deze vier latijnsche woordjes gewoonlijk op als zou het kunstenaarschap een supplement van de natuur zijn, of zoo men wil een gebrek: iets als moedervlekken of een horrelvoet. Te oordeelen naar de completere menschen welke de grootste kunstenaars waren, is het integendeel een algemeene harmonische volmaaktheid welke de natuur slechts bij toeval bereikt. De daarmee begiftigden kenmerken zich door een geestelijken horizon, wijd en afgewisseld, door levendige ontvankelijkheid voor nieuwe waarden, diepe behoefte aan gestadige verrijking van hun innerlijk wezen, standvastigheid tegenover en toch begrip voor verschuivende waardeverhoudingen, kortom dynamischen binnenwaartschen groei.

‘Keine Ahnung zu haben von den Lauf der Naturereignisse in den er doch selbst überall verstrickt ist, unkundig zu

[p. 239]

sein der bürgerlichen Ordnung der er angehört und ihres Verhältnisses zu andern Ordnungen der menschlichen Gesellschaft, nichts zu wissen von der Vorgeschichte des eigenen Volkes und der gesamten vom Lichte der Kultur beleuchteten Vergangenheit der Menschheit, dies sollte überall als unwürdig empfunden werden eines Menschen, der auf allgemeinere geistige Interessen Anspruch macht’, zegt Wundt.

Meer dan welk ander ontwikkelde ook moet de kunstenaar dit als zijner onwaardig beschouwen. Moge het van langsom meer blijken uit onze tijdschriften en ons scheppend werk. Moge van langsom minder Goethe's verwijt op ons passen: ‘Gefühl habt ihr alle, aber keinen Geist’.