Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1938

[p. 705]

Cyriel Verschaeve pro domo
door Gerard Walschap

Toen wij enkele jaren geleden in een bespreking van Dirk Vansina's boek over Verschaeve, trachtten kalm een gematigd oordeel over dezen emphatischen dichter te verantwoorden, vielen de Verschaevenianen ons met drift aan. Ons dunkt dat sindsdien wel iets veranderd is. Men kan al bezadigd over den kunstenaar Verschaeve spreken zonder van kwade bedoelingen te worden verdacht. Gunstig teeken voor de vlaamsche ontwikkelden, niet alleen dat zij hun dichters juister waardeeren, maar ook dat zij zich niet meer zoo licht laten imponeeren door artistieke grootspraak, het groot gebrek van Verschaeve's rijk talent. Ons artikeltje heeft daar haast niets toe bijgedragen: deze kentering is het gevolg van de zelf-critiek, waartoe haast allen die hier in 't land schrijven regelmatig aanzetten, wat Greshoff ook bewere. Verder ontstond zij vanzelf door de overal waarneembare stijging van het gemiddeld peil der vlaamsche intellectualiteit. Vooral in het stadium der halfontwikkeldheid immers regeert de vatbaarheid voor onechtheid, onnatuurlijkheid, grootspraak.

Wij achten het dus niet meer zoo dringend noodig tegen het Verschaevenianisme als verschijnsel te waarschuwen. Een gelegenheid echter die wij niet willen laten voorbijgaan, dringt ons de dichter zelf op, in de rede welke hij onder titel ‘Wat ik met mijn werk bedoeld heb’, hield bij de aanvaarding van het doctoraat honoris causa der leuvensche hoogeschool. Dit is maanden geleden, lang genoeg opdat wij zelfs niet meer den schijn zouden wekken de rechtmatige hulde aan Verschaeve toen gebracht nijdig door een wanklank te willen storen. Want of Dirk Vansina en gezellen het gelooven of niet, wij hebben het niet tegen Verschaeve, dien wij van harte alle goeds gunnen.

In deze rede dan komt een passus voor die rechtstreeks polemiseert tegen allen die Verschaeve's hoofdgebrek zien. Verschaeve beweert er noch min noch meer, dat zijne literaire tekortkoming

[p. 706]

slechts hieraan is te wijten, dat hij meer innerlijken rijkdom, verhevener dingen, uit te drukken heeft dan de ‘schrijvers in zuivere techniek en met wel afgewogen woorden’, die niet in zijne gratie staan.

Dat verwondert ons van hem. Herhalen zijne hooggestemde verheerlijkers niet steeds dat hij nooit polemiseert, zelfs nooit aandacht schenkt aan critiek op zijn werk. Nochtans was hij van de vier doctores honoris causa de eenige die pro domo pleitte. Zelfs Streuvels deed het niet, die de critiek der laatste tien jaren heel wat meer verwijten had kunnen maken.

De polemische passus die ons van den steeds als Olympisch-sereen voorgestelden Verschaeve verwonderd heeft is de volgende:

‘Wat wilde ik met mijn werk? Veel meer dan dat het gaf en veel meer dan dat het kon geven.

Een kunstwerk is toch een worsteling met het eigen leven om het geheel te vatten en het geheel uit te drukken. En wat ware het leven klein indien het werk zijn vat kon zijn en kon men in een woordennet een geheele ziel vangen, wat ware de ziel een kleine visch. Het leven dat iets beteekent en dat iets in heeft, kan niet uitgedrukt worden en overtreft altijd het werk, het heeft zijn maat niet in zijn werk, maar wel in zijn droom, en de woorden die niet kunnen den droom dienen, kunnen ook noch kunst noch leven dienen, en de woorden die men de juiste noemt, bestaan niet in dit gebied. Ze zingen altijd een paar tonen te laag, want als de kunst waarlijk een worstelen is met het en om het steeds hoogere leven, hoe zou de kunst kunnen woorden gebruiken die pathos, dat is den inhoud overtreffend zijn? Dat de droom het werk overtreft is een gewoon geval bij velen’.

Wij zijn het niet eens met hen die meenen dat een kunstenaar niet polemiseeren mag pro domo. Als hij voor iets uitkomt in zijn scheppend werk, mag hij deze idee ook als publicist verdedigen, waarom niet? Waarom zou de schrijver van Jacob van Artevelde zijne opvatting omtrent deze figuur niet in een polemiek mogen verdedigen? Anders ziet het er o.i. uit, wanneer de kunstenaar, buiten het verband van objectieve ideeën en zuiver ter zelfverdediging gaat polemiseeren, de gustibus. Zulke oratio pro domo komt ten slotte hierop neer: ‘jullie vindt mijn werk wel niet mooi, maar toch is het veel mooier dan jullie denkt’. Van zulke polemiek

[p. 707]

houden wij niet, ook een kwestie van smaak.

Daar Verschaeve echter dien weg even opging, willen wij hem daarop volgen, om, den hierboven aangehaalden tekst regel voor regel volgend, te trachten verantwoording te geven over datgene waarin wij zeer diep van meening en smaak met hem verschillen.

_**_*

‘Een kunstwerk, schrijft hij, is toch een worsteling met het eigen leven om het geheel te vatten en het geheel uit te drukken’.

In zekeren zin ja. Waarom echter zou het kunstwerk een ‘worsteling’ zijn met het eigen leven, als zou dit zich dus tegen de zelfuitdrukking verzetten? Is het niet veeleer ‘noodzaak’ van een leven dat naar zijn volledige uitdrukking in schoonheid ‘snakt?’

En hoe zou het kunstwerk trachten het leven ‘geheel’ te vatten? Dat is het streven van de kunst, niet van een kunstwerk. In geen enkel kunstwerk heeft eenig kunstenaar de samenvatting en uitdrukking van ‘geheel’ zijn eigen leven beoogd, zelfs niet in Divina Commedia of Faust.

‘En wat ware het leven klein, vervolgt Verschaeve, indien het werk zijn vat kon zijn en kon men in een woordennet een geheele ziel vangen, wat ware de ziel een kleine visch’.

Het is een aloude waarheid als een koe zouden wij willen durven zeggen, dat de kunstenaar beneden zijn oorbeeld blijft, maar men begrijpt eerst welk excuus voor zijn expressieve onmacht Verschaeve hiermee indient, als men voortleest:

‘Het leven dat iets beteekent en dat iets in heeft, kan niet uitgedrukt worden en overtreft altijd het werk...’

Verschaeve doet dus zijn literair tekortschieten doorgaan als teeken en bewijs van zijn superioriteit. Dat is de eeuwige fout van degenen die hem overschatten, maar dat hij er zelf in vervalt is bevreemdend. Als men zijne zonderlinge bewering ietwat nauwkeurig onderzoekt, blijkt er uit dat z.i. slechts onbeteekenend leven kan uitgedrukt worden! Stelling die wij voor Verschaeve's rekening laten en die hij zeker niet als motto voor zijn ‘Uren Bewondering’ zal gebruiken. Maar men ziet de uitvlucht: terwijl wij steeds opmerken dat Verschaeve vaak onbeholpen en soms leelijk, drukdoend en gezwollen zegt wat hij zegt en dat dit evengoed fraai als leelijk evengoed eenvoudig en klaar als emphatisch en duister zou kunnen

[p. 708]

gezegd worden, tracht hij ons wijs te maken dat hij het leelijk ‘moet’ zeggen, omdat het zoo verheven is dat er geen passende woorden voor bestaan. Welnu, dat is de kwestie niet. Vondel stottert niet in ‘Wie is het die zoo hoog gezeten’ en rijmt wel eens banaal bij een portret of prent. Volgens Verschaeve zou het omgekeerde het geval moeten zijn, het gedicht slechter naar gelang gedachten en gevoelens verhevener zijn.

‘Het leven, zoo vervolgt hij, heeft zijn maat niet in zijn werk maar in zijn droom...’

Zeer zeker, maar het kunstwerk heeft de waarde die het heeft en niet die welke de kunstenaar wilde bereiken doch niet bereikt. Geen kunstenaar kan zich verheffen op wat hij had willen kunnen maken, hij moet bescheiden tevreden zijn met de waarde van het werk zooals het daar ligt. Zooniet kan Lodewijk de Koninck van Hoogstraeten aanspraak maken op een troon boven Vondel, want hij heeft met zijn epos hooger willen reiken dan deze.

Verschaeve gaat voort:

‘en de woorden die niet kunnen den droom dienen, kunnen ook noch kunst noch leven dienen...’

Welke woorden van den kunstenaar dienen zijn droom niet, d.w.z. trachten hem niet te materialiseeren?

‘en de woorden die men de juiste noemt bestaan niet in dit gebied’

Waarom niet? Vondel beweert dat er voor elk ding een woord bestaat, dat de kunst gelegen is in het vinden van dat juiste woord, de onmacht in het niet te kennen, of, als men het kent, in het niet goed genoeg te begrijpen, zoodat men niet beseft dat het juist en voldoende is.

‘De woorden, beweert Verschaeve verder, zingen altijd een paar tonen te laag’.

Dat komt alleen voor, zeggen de taalkundigen, bij kunstenaars die ofwel hun gevoel overschatten, ofwel het woord onderschatten en zich dus niet kunnen voorstellen dat hun gevoel door het ervoor geeigende woord uitgedrukt kan worden. Zij schrijven ‘smart’ en zijn niet tevreden. Hun smart lijkt hun grooter dan het woord. Zij overschatten hun smart of zij onderschatten het woord smart. Zij gaan dan rommel maken, zooals Querido: ‘smart, eindeloos, weedom zeediep, afgronddiep, hemelbestormend’, enz., enz. En hoe

[p. 709]

meer zij zichzelf en de woorden boven hun kracht rekken en spannen, des te meer doen zij gevoel en taal afstompen.

... ‘want als kunst, zegt Verschaeve, waarlijk een worstelen is met het en om het steeds hoogere leven, hoe zou de kunst kunnen woorden gebruiken die pathos, dat is den inhoud overtreffend zijn?’

De evidente vergissing van Verschaeve is dat hij geen verschil ziet tusschen iets verhevens uitspreken en iets zeggen op hoogdravende wijze. Men kan op hoogdravende wijze zeggen dat men koffie gaat drinken en dat men God lief heeft. Het laatste klinkt dan even hol als het eerste. Niemand zal overigens zijne bewering voor ernst nemen dat pathos in de kunst onmogelijk zou zijn.

Verschaeve verdedigt verder Rodenbach's gedicht ‘Weelde’ als volgt: ‘Weelde, een onvoldragen stuk en in onbeholpen verzen, zegt men! Zachtjes aan! Als er van de stukken van schrijvers in zuivere techniek en met wel afgewogen woorden even veel macht over even velen en even blijvend zal uitgegaan zijn, dan zullen we ze gaarne groot noemen’.

Zoo ver kan de zelfverdediging den man der Uren Bewondering afvoeren! Wij zeggen hem slechts in zijn gedachtenorde: Wanneer van Vondel's ‘Lucifer’ even veel macht over even velen en even blijvend zal uitgegaan zijn als van Conscience's ‘De Leeuw van Vlaanderen’, dan zullen we ‘Lucifer’ gaarne groot noemen. Ook een vastenbrief van het bisdom heeft veel meer macht op meerderen dan Vondel's ‘Lucifer’ en toch noemen we hem niet gaarne even groot.

Wat verder lezen wij: ‘Heeft de mensch waarlijk de eeuwige onsterfelijke sterren daar boven zijn sterfelijk hoofd’ (H. Swarth) dan is dat hoofd niet sterfelijk en dan zal hij eenmaal de sterren izen sterven’.

Nu hebben wij wel gevoel voor poëtischen of profetischen zwier en weinig zin voor werk aan de microscoop der logica, zoodat we 't hierbij zullen laten, maar wat beteekent nu eigenlijk zoo'n zin? We lezen er niets anders in dan dat de mensch die zich kent in het licht van de eeuwigheid daardoor eeuwig wordt. Maar wat beteekent dat? Heeft volgens den priester Verschaeve niet elk mensch een ziel die eeuwig is en moet dus niet volgens hem elk mensch eenmaal de sterren zien sterven, d.i. het in zijn oogen vergankelijke zien vergaan, of hij de sterren waarlijk of niet waarlijk boven zijn hoofd

[p. 710]

heeft? Waarom toch altijd met dikke woorden zeggen wat in den grond toch zoo doodgewoon is, zoo weinig om 't lijf heeft?

Doch jam satis. Wij hebben het temperament niet van een E. du Perron, die heel het werk van Verschaeve onder de loupe zou nemen om er reeksen en reeksen van zulke ten slotte niets zeggende geweldigheden uit te halen. Slechts omdat de schrijver hier rechtstreeks polemiseerend, de dwepers steunt, die hem den ondienst der overschatting bewijzen, meenden wij nog eens even een nuchter woordje te mogen plaatsen, het ‘petieterig woordje’ zal Dirk Vansina zeggen, van ‘een benepen kleinburgertje’, ‘een kleinzielig menschje’ enz., enz. Neen, Dirk, van een mensch zonder vooringenomenheid tegen Verschaeve, maar die diep, diep overtuigd is van Gottfried Keller's woord: ‘Alles edle und grosse ist einfacher art’.