Dietsche Warande. Jaargang 3

[p. 37]

Het Leven van Sinte Lutgardis,
een Dietsch gedicht, ten laetste van de tweede helft der XIV^e Eeuw,
naar het oorspronklijk handschrift van Broeder Geraert
uitgegeven door J.H. Bormans.

Nullius et Omnium.

[p. 39]

Voorrede van den uitgever.

De omstandigheden der ontdekking en redding van 't handschrift waer thans de andere helft den liefhebberen onzer middeldietsche letterkunde van aengeboden wordt; deszelfs vroegere lotgevallen; de beklagelijke verminkingen die het nog in de laetste jaren geleden heeft; waer, wanneer, door en voor wien het schijnt vervaerdigd te zijn geweest; in een woord, al wat ik van de geschiedenis van 't boek met zekerheid heb kunnen vernemen en opsporen, of met eenige waerschijnelijkheid gissen of onderstellen, is reeds sedert lang in den Middelaer en in mijne Inleiding op Sinte Kerstina aen het publiek medegedeeld geworden, en ik acht het derhalve overbodig daer nog eens op terug te komen. Ik zal alleen zeggen, dat ik meer dan ooyt overtuigd ben, dat de hier volgende berijming van de legende van Sinte Lutgardis diegene niet is, welke, volgens de getuigenis van Henricus Gandavensis, reeds vóór 1280 door een' monik van Afflighem, Willem genaemd, naer het zelfde latijnsch origineel van Thomas Cantipratanus dat hier vertaeld is, werd ondernomen en in 't licht gegeven. Onze dichter heeft vermoedelijk den arbeid zijns voorgangers gekend en onder de oogen gehad; maer even zoo weinig als zijn handschrift genoegzame kenmerken van de XIII^e of zelfs van 't begin der XIV^e eeuw draegt, kan de tael in 't algemeen en bijzonderlijk de versbouw, waer de kunst nog klaerder in doorstraelt, tot den tijd van dien Willem terug gebragt worden¹⁾. Daer bovendien,

1) Dies diem docet, en dat hier boven staet is reeds over een jáer geschreven. Sedert is er bij mij over dit alles meer dan een twijfel ontstaen. Onlangs, hetgeen ik geerne hier bekend maek, ontdekte ik een dichtstuk van omtrent 7.000 verzen, dat eene volle eeuw hooger dan Willem van Afflighem's leeftijd opklimt en omtrent 1160 moet geschreven zijn, en waervan de tael, schoon iets minder kunstig, in rijkdom, zuiverheid, zachtvloeyendheid en buigzaemheid met de beste overblijfsels van lateren tijd gelijk staet - de oorspronkelijke Dietsche Legende van St. Servatius, van Heynrijck van Veldeken! Welke Kunstmeister der middelhoogduitsche poëten dus een Nederlander en ja! een Limburger uit het Graefschap Loon wordt. Schoon aldaer geen kasteel meer van den naem van Veldeke besta, bij Spalbeek onder Kermpt heeft men, op den Demer, een half uertje beneden de abtdij van Herkenrode, nog Velken- of Vellek-molen, vroeger Veldekenmolen, en, in de omstreek verscheiden puinen van sterke gebouwen. De zoon of de neef van den Dichter, ook Henrik genaemd, kreeg, in 't jaer 1253, onder Spalbeek drie-en-twintig bunder onbebouwde grond te leen van Willem, abt van St. Truiden. Mone in zijne Quellen u. Forschungen trok daer reeds de aendacht op, maer schreef slechts de twee eerste regels van 's Abts aenteekening (uit 's mans eigenhandig journael) over: A^o Dn̄i m^o. cc^o. liii^o. in crastino octavarum epiphanie, concessit abbas Willelmus in feoda Dn̄o Henrico de Veldeke, militi, terram incultam hactenus, sitam apud Spalbeke, quae est allodium ecclesie sci Trudonis. Ik zal de rest elders laten afdrukken; hier zij het genoeg te zeggen dat er onmiddelijk op het voorgaende nog volgt: ubi idem miles est comes et advocatus. Door den heer Wolters zijn bovendien vier diplomen uitgegeven van Arnoldus, graef van Loon, de Abtdijen van Orienten en Herckenrode betreffende, van de jaren 1236, 1248, 1251 en 1264, die door Henricus de Veldeke (eens kwalijk de Veldebre, en tweemael verkort Dominus de Velke geheeten) onderteekend zijn. Het laetste draegt ook de handteekening van Dominus Wilhelmus dei gratia abbas sci Trudonis en van Magister Lambertus Canonicus Lossensis. In het Hasseletum van Mantelius heeft men blz. 10, in een diploom van 1218, alweêr Herkenrode betreffende, onder de getuigen zekeren Arnoldus de Veldeke, die echter in de Historia Lossensis, in het zelfde diploom blz. 127, de Weldehe heet; maer men weet dat men niet ligt een ander boek vinden zou dat zoo van drukfouten krielt als de Hist. Loss.
De overige proeven van zijne nationaliteit geeft de dichter zelf in 't slot van elk der twee Boeken waer het gedicht uit bestaet; en zijne tael bevestigt ze: het is de tael die men aentreft in de meeste der oude oorkonden van Loon naer de Maes op en van 's Hertogenbosch tot kort bij Aken, en zelfs in zijne in 't duitsch omgedichte stukken is zij nog herkenbaar. Ik moet hier nog bijvoegen dat het HS. te Maestricht geschreven schijnt in 't midden der XV^e eeuw. Het is op papier nu eens eene gothieke y als watermerk dragende, dan weêr een wapenschild, boven regthoekig, onder in den omgekeerden puntboog uitloopende, waerachter een prelaets- of bisschopsstaf en pal geplaetst is. Beide teekens vallen in de plooy van 't blad, zoo dat het onmogelijk is het volle wapen te beschrijven zonder het boek te ontnayen. Buitendien komen er nog twee andere merken in het papier voor; namelijk, eene kleindere en eene grootere hand, open, met de vingertoppen opwaerts en een kruis daer boven.
Zie thans hier het slot van 't eerste Boek (A), en van 't tweede Boek (B), streng naer 't HS., behalve de capitaelletters en de puntuatie. Het onderscheid tusschen ij en y is in 't HS.

(A).

Nu bidden wij den reynen bode
Sinte Servaes, dat hij te Gode
wille bidden innentlike
voer sijnen dyenaer Heynrike
die sijn leven in rymen dichte,
ende den sen alsoe verlichte,
ende den leeken luden leerde
en̄ Gode daer mede eerde
dien hij teynen heer hadde vercoren
menghen dach daer bevoren,
daer om dat hijt te liever dede;
en̄ ouch doer der Gravinnen bede
van Loen, sijnre liever vrouwen,
dies hoem bat mit trouwen
doer mynne, want des luste haer,
ende her Hessel der Custenaer,
dies heme vliteliken bat
ende Sinte Servaes houft stat
zyerde ende eernsteliken eerde
ende sijnen sen daer toe keerde
hoe hijt best mochte ghedoen.
Nu loens hoem der Gods soen
alle dies hem baden,
en̄ hulpe daer toe daden;
ende allen dienst (l. dient) lieff was,
dien moet God ende Sinte Servaes
verloessen ende ontbenden
van allen haren sonden
en̄ moet hare zielen gheven
ruste ende ewich leven. Amen.

(B).

In dutschen dichtede dit Heynrijck
Die van Veldeken was geboren.
Hij hadde Sinte Servaes verkoren
te patrone ende te heren,
des maecte hij hem dit ter eeren,
doer genade ende doer mynne
des hoem ouch bat die Gravynne
van Loen, die edel Agnes.
Te bat lustede hoem des
dat hijt te dutschen keerde,
alse hoem die vite leerde,
daer nae der waerheit in was ghescreven
des heilighen Sinte Servaes leven,
ende sijne miraculen scone
na sijnre translatione,
die noch sijn voele heersam.
Als hij die waerheit dae vernam
gherechte ende ontwyvelijck,
all daer nae dichtet Heynrijck
voele recht ende bescheydelijck,
dat hij bedechtelijck
nye daer aen en mysde noch en loech.
Des bat hem Hessel oich,
des men doch wale vermanen mach,
die doen der costerijen plach.
Heynrich die dit berichtede,
ende in dutschen dichtede,
ende alle dies hoem baden
ende hulpe daer toe daden,
Ende allen dient lieff was,
den moet God ende Sinte Servaes
verlossen en̄ ontbenden
als sij dit leven eynden,
dat hon God moet gheven
vroude ende ewich leven,
en̄ wonne onverganckelijck.
Amen. Des bidt Heynrijck
in den waren Gods namen
goede lude alle te samen
die dit boeck hoeren leesen,
dat hij in haer ghedynge moet wesen
te Gode van hiemelrike,
dat hij ghenadelike
sijne ziele moete ontfaen;
want hi decke hadde mesdaen,
ende eyn sondich mensche was;
dat hem der goede Sinte Servaes
sijne ziele moete verloessen
van den duvelen den boesen,
dat sij hem niet en moeten scaden,
ende hij die ziele moete bestaden
in dat ewighe liecht,
die grote heer van Triecht,
dat hij sijne ziele make vry
in den name Goids. Amen, dat sy.

Amen.

In de Prologhe waer hij noch van zich zelven spreekt, staet zijn naem er niet bij. Wanneer men de drie plaetsen met elkander vergelijkt, is men genegen te vragen of de Ridder Veldeke geen geestelijke was. Doch hiervan eens later. Die wille weten wat reeds over Veldeke gezeid is, zie, onder andere schrijvers in Grässe's Lehrbuch, enz. Bd. II. Abth. 2. S. 945 en Abth. 3. S. 12, 122, enz. aengehaeld, Gervinus, (vierte Ausg.) Bd. I.S. 173, 269 en volg. Deze deelt, blz. 171, den inhoud mede van eene berijmde duitsche legende van S^te Servatius, waerin, indien het eene verkorting van die gene van Veldeke is, de omwerker 's Dichters naem achter 't eerste Boek onderdrukt heeft, terwijl het slot van 't tweede Boek verloren is. Zij staet gedrukt in Haupt's Zeitschr., V. 75, volgg., welk boek ik thans niet bij der hand heb. Maer Gervinus betreurt aldaer zelfs het verlies van Ridder Veldeke's Servatius!

[p. 40]

uitgenomen de vrijere wijze van vertalen, welke men in 't leven van Sinte Lutgardis bij nader vergelijking gewaer wordt, en eenen doorgaens ook wel iets minder kunstigen rijmtrant, beide gedichten in woorden, in spraekvormen en door hunne gansche inkleeding volkomen overeenstemmen, en het moeye-

[p. 41]

lijk zoude zijn te bewijzen dat Willem ook reeds het leven van Sinte Kerstina in rijm gebragt had: zoo moet men wel

[p. 42]

aennemen dat broeder Geraert, die zich als opstelder van het een (de Kerstina) laet kennen, ook het andere zoo niet op nieuw gansch herdicht, althans van voren tot achter omgewerkt en zoodanig verjongd heeft, dat het volstrekt zijnen stempel draegt en niemand hem den eigendom daervan mag betwisten.

Ik heb meer dan eens, doch omstandiglijkst in mijne Inleiding en aenteekeningen op Sinte Kerstina, het groot aenbelang van die twee gedichten voor onze letterkunde trachten te bewijzen, en ik twijfelde niet of ieder, die eenigszins met onze oude schrijvers bekend was, moest het met mij eens zijn, om aen Geraert onder allen een uitmuntend kunsttalent toe te kennen.

Dit is niet zonder uitneming waer geweest. De zoo geleerde als ijverige schrijver der Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst verre van mij hierin bij te stemmen, spreekt over Geraert en zijne Kerstina een allerongunstigst oordeel uit. Niet te vreden met aen dit gedicht alle aesthetische waerde te ontzeggen, noemt hij het ronduit eene smakelooze, onkiesche en walgelijke voorstelling. Maer deze uitval moet niet bevreemden: waarom zou hij de legende van Sinte Kerstina billijker beoordeeld of, laet ik zeggen, meer verschoond hebben, dan zoo veel andere stukken van ascetieken of mystieken aerd, die hem, als ‘kenteekenen van onbeschaefde, barbaersche dweepzucht’ niets dan weêrzin en, opdat ik met hem het woord herhale, ‘walging’ inboezemen? Ik kan niet loochenen dat het

[p. 43]

wonderbare der levensbeschrijving van Kerstina, en zoo mede van Lutgardis, louter ascetismus en mysticismus is, noch beletten dat de heer Jonckbloet in zoodanige voorstellingen eerder ‘het beeld eener waenzinnige dan eener heilige’ vinde of dat ze, hetzij a priori of a posteriori beschouwd, voor eenen met Gervinus en Hegel philosopherenden letterkundige slechts ‘rommel’ zijn; maer hoe zal men daer het bewijs uit trekken dat het den berijmer dier Levens aen kunstgevoel en dichterlijk talent ontbrak? Geraert nam de legenden aen gelijk ze hem door Cantipratanus waren voorgelegd, en bragt alleen diens latijnsche proza in dietsche verzen over. De uitvinding, of hoe in dit geval de eerste opvatting van 't onderwerp heeten moete; de bewerking en schikking der stof; de gedachten die de verschillige deelen ophelderen, de beelden en schilderingen die ze versieren en haer luister bijzetten (de heer Jonckbloet sta mij iets goed-sprekens toe, waer ik hem zoo veel kwaedsprekens vergeef!), niets daervan, niets van de gansche schepping van 't werk hoort hem toe. Hij kan ten aenzien van den inhoud noch lof noch berisping verdienen; en zelfs van zijne keus hebben wij het regt niet hem rekening te vragen. Wien de redenen die hij in zijne Prologhe op het Leven van Sinte Kerstinen daervan geeft (vs. 22-70), niet voldoen; bij wien ze geene ‘sympathie wekken’, die kan of wil in den geest tot des schrijvers tijd niet terug keeren, en als hij dan, op afgetrokkene theorien bogend, uitroept dat ‘thans de dagen voorbij zijn dat men met vrome bedoelingen het volstrekt gemis aen waerde in een kunstwerk zou willen of kunnen vergoelijken’, zegt hij, trouwens, eene groote waerheid, maer toont ons tevens door een nieuw voorbeeld, dat het gemakkelijker is algemeene leerspreuken aen te halen, dan ze behoorlijk toe te passen. Wanneer mag wel zoo iets plaets gehad hebben gelijk 'tgene de heer Jonckbloet thans zegt voorbij te zijn? Men zou, indien men niet beter wist, uit zijne woorden kunnen besluiten, dat hij zich onbevoegd wil verklaren om over de kunstvoortbrengselen der middeleeuwen

[p. 44]

te oordeelen, of ten minste genegen is om aen heel dat tijdperk alle kunstgevoel te ontzeggen¹⁾.

Toen mij de overblijfsels van Geraerts gedichten in de handen zijn gevallen, heb ik mij niet gevraegd of ze iemand van onzen tijd zoo welkom zouden wezen als deze of gene wereldlijke roman of een ridder-epos, gelijk als 't heet; maer eens erkend hebbende dat het eene vertaling van twee middeleeuwsche heiligen-legenden was, wier oorspronkelijke latijnsche tekst sedert lang in druk bestond, heb ik den ontleenden inhoud geheel en al ter zijde gelaten, en alleen onderzocht, hoe de overzetter ten opzigte van tael en versbouw, het eenigste dat hem toebehoorde, en daer het mij ook het meest op aenkwam, zich van zijne taek gekweten had; en ik bevond welhaest dat broeder Geraert in beide betrekkingen een groot meester was.

Maer dit punt zelfs kan de heer Jonckbloet mij niet toegeven. Voor hem ‘is de Kerstina ook met betrekking tot tael en versbouw, vooral den laetsten, een sprekend voorbeeld van het verval der kunst.’ Het is hier de plaets niet om dat, indien 't ernstig is, onbegrijpelijke, gevoelen breedvoerig te wederleggen, en met weinige woorden is het niet doenelijk. Ik stel het te geruster nog uit, daer de heer Jonckbloet ons de bewijzen schuldig is gebleven, die bij zoo een bevreemdend gezegde meer dan ooyt noodig waren. De Sinte Kerstina is nu al in veler handen, en thans krijgt men mede de Sinte Lutgardis onder de oogen. De kundige lezers van de Dietsche Warande hebben vervolgens de gelegenheid om de zaek reeds

1) Zijn Gewährsmann Gervinus was, dunkt mij, zoo streng niet, wanneer hij, bij voorbeeld, ter gelegenheid van Pfaffen Wernher's Leben der Maria, zeide: ‘Alles was die priesterlichen Dichter des 12 jahrhunderts überhaupt ausgezeichnet, Wissen, Sprachkenntnis, schlichte Einfalt in Ton und Sprache, in der Gesinnung patriarchalischer Geist, in der poetischen Ausführung Fülle, Behaglichkeit, ausgemalte Bilder, wie sie die spätere Dichter nicht kennen (Geraert kende ze nog!), in der gesammten Auffassung und Behandlung jene Würde und Wärme, jene Gemütlichkeit und Kraft, bei gesunder Verständigkeit jener herzliche Ton, der aus dem Herzen quillt und nicht dem Buche nachspricht, empfielt auch den Wernher.’ - en onzen Geraert! Zie Gervinus, Geschichte der deutschen Dichtkunst, I, 172.

[p. 45]

door zich zelven te onderzoeken en om, zoo niet tusschen mij en den heer Jonckbloet (ons verschil van meening vangt hooger aen), althans voorloopig tusschen dezen geleerde en onzen dichter te beslissen. Wat de tael van Geraert betreft, hetzij men de spraekkundige regelmatigheid en de strenge inachtneming der middeldietsche woordverbuigingen en verbindingen, of den rijkdom, de eigenschap, de zwierigheid en de kracht der uitdrukkingen beschouwt, ben ik zeker dat niemand zonder verwondering zich het zoo stout uitgesproken vonnis van den heer Jonckbloet zal herinneren, daer geen van al onze oude schrijvers, gelijk ze tot ons gekomen zijn, den berijmer der Kerstina-legende in kieschheid en keurigheid van stijl heeft overtroffen en de groote hoop ver beneden hem staen.

Niet minder uitmuntend is het kunsttalent dat doorstraelt in den dichterlijken vorm en de versmaet die hij aengewend heeft. Zij, die met de leer van den heer Jonckbloet over onze oude rhythmiek bekend zijn, zullen, wel is waer, Geraerts verzen in vele opzigten daermede strijdig bevinden; maer hoe veel mirakelen de brave minderbroeder ook hebbe beschreven, wie zal van hem vergen dat hij er ook deed? Wie, behalve de heer Jonckbloet alleen, zal 't hem ten kwade duiden dat, in de verzen die hij omtrent het jaar veertien honderd¹⁾ maekte, zekere regels miskend worden die eerst in 't jaer achttien honderd negen en veertig uitgevonden zijn? Zal niet eerder bij velen het vermoeden ontstaen - daer Geraert toch gewis meer ouddietsche verzen had gelezen en vooral hooren lezen dan iemand van ons, en in 't midden van eene nog levende school-traditie verkeerde - indien de opgemerkte strijdigheid ergens een gebrek aenduidt, dat dit niet in Geraerts rijmen, maer alleenelijk in D^r Jonckbloets systeem moet gezocht worden? Bedrieg ik mij niet, en is dit onvermijdelijk, zoo is er ook hoop dat deze of gene liefhebber (Non quivis! geen serus studiorum! maer iemand die bij de Duitschen, naest Lachmann, ook Hermann, en ja bij ons, ook Laurens van Santen kenne!)

1) Of misschien nog eene eeuw vroeger.

[p. 46]

lust zal krijgen om de zaek eens ernstig en gemoedelijk te onderzoeken; en meer behoeft er waerlijk niet om niet alleen Geraerts ‘kunsttalent’ en den voortreffelijken vorm zijner verzen, maer tevens ook de groote voordeelen in 't licht te stellen, welke uit zijne gedichten voor de studie der middeleeuwsche tael en dichtkunst kunnen getrokken worden.

Het is bekend dat de voornaemste oorzaek der onzekerheid, die zoo lang en zoo algemeen geheerscht heeft aengaende de regels der middeleeuwsche rhythmiek, gelegen is in de onvolmaektheid der afschriften waerin de overblijfsels onzer vroegere letterkunde tot ons zijn gekomen. Het zij er van een gedicht maer een handschrist meer besta, hetgeen dikwerf het geval is, of dat er meerdere bewaerd zijn gebleven, die alsdan gewoonelijk op eene bijna ongeloofbare wijze uiteen loopen, nooyt is men zeker, zoodra het op enkele woorden en derzelver plaetsing, op sylben, op letters aenkomt, gelijk dit alweêr in verzen blijkbaer de zaek is, dat men het werk in den oorspronkelijken en eigen vorm dien de schrijver er aen gegeven had, voor zich heeft liggen; veelmeer, bij nader inzigt der teksten kan men zich doorgaens overtuigen, dat de domheid en de willekeur der kopisten ook datgene niet ontzien heeft welk uit zijnen aerd onbederfelijk scheen. In dien staet van zaken, waer de kritiek ten hoogste op waerschijnelijke gissingen steunde, was het niet mogelijk de regels der oude versificatie met gewisheid te onderscheiden en te bepalen. Een eigenhandig afschrift van eenen middelnederlandschen dichter kon alleen ons in staet stellen om van de meeste der tot hier toe onbeantwoorde en nochtans voor onze letterkunde zoo gewigtige vragen, de versvormen en andere bijzonderheden onzer vroegere tael betreffende, eene voldoende oplossing te geven.

Zoodanig een afschrift nu is, naer allen schijn, het door mij ontdekte. De proeven daervan heeft men grootendeels in mijne Inleiding op de Kerstina kunnen zien; en het is mij aengenaem geweest in 't midden der min of meer systematieke kritiek van den heer Jonckbloet de getuigenis te vinden, dat

[p. 47]

hij de echtheid en de oorspronkelijkheid van 't handschrift ook na eigen inzage voor waerschijnelijk houdt. Ik beken echter niet te begrijpen hoe iemand die, gelijk hij, ontallijke malen of, om door geen onbepaelde uitdrukking de waerheid bij sommigen te kort te doen, twintig duizend mael en meer de klaerste bewijzen van de slordigheid, de onkunde en de vermetelheid der afschrijvers onder de oogen gehad en deze welligt ook, onder het inzamelen van voorbeelden voor zijne metriek, meer dan eens verwenscht heeft, het nut en de waerde der onverwachte hulpmiddelen, ons door Geraerts gedichten aengeboden, zoodanig heeft kunnen miskennen, dat hij zich niet eens de moeyte gegeven heeft van ze op proef te stellen. De proef, wel is waer, zou ten voordeele van zijn stelsel of eerder van 't gene hem in dat stelsel toebehoort, niet uitgevallen zijn; maer zoo veel te meer mogt hij het met de meesterachtige uitspraek: in de Kerstina zijn tael en versbouw ‘een sprekend voorbeeld van het verval der kunst’ zoo niet laten. Dat moest bewezen worden, of, indien het plan van zijn werk het dáér niet toeliet, ten minste vergezeld gaen van de stellige belofte dat de bewijzen volgen zouden. Misschien is de heer Jonckbloet van zin ons er eens aengenaem mede te verrassen? trouwens niemand heeft er meer belang bij dan hij zelf. Al wat ik ooyt van onzen Dichter gezeid heb aen kant gelaten, zal ieder die geen volkomen vreemdeling is in deze studien en die weet wat de middeldietsche dichtkunst gedurende de XIV^e eeuw nog was, a priori beslissen dat, waer Doctor Jonckbloets theorie en Geraerts praktijk elkander tegenspreken of uitsluiten, iets dat maer al te dikwijls gebeurt, het gezag van den ouden schrijver meer gelden moet dan alle later uitgedachte regels en voorschriften. Daer zal men zich algemeen aen houden, zoo lang de heer Jonckbloet ons niet zal getoond hebben, waer het verval der kunst, welk hij bij Geraert meent opgemerkt te hebben, in gelegen is.

Ondertusschen blijf ik de zuivere tael en de keurlijke verzen van Geraert bewonderen; en hoewel de Legende van Sinte

[p. 48]

Lutgardis misschien minder volmaekt is van vorm dan die van Kerstina, ik betrouw niettemin dat ze, met in 't licht te verschijnen, mijne ‘opgetogenheid over het uitstekend kunsttalent van den dichter’ genoegzaem zal regtveerdigen en van alle overdrijving doen vrijspreken.

Thomas Cantipratanus had zijne levensbeschrijving van Sinte Lutgardis in drie Boeken verdeeld volgens de drie staten of graden van het ascetiek leven, het begin, den voortgang en de volmaektheid (Secundum triplicem statum in anima, inchoantium, proficientium et perfectorum); en al ware Geraert ook geen vertaelder geweest, hij moest natuerlijk als dichter deze verdeeling goedkeuren en volgen.

Van de drie Boeken zijns gedichts is alleen het derde ongeschonden gebleven: het bevat 964 verzen. Uit het tweede Boek zijn zes blaedjes verloren, zamen uitmakende 257 verzen. Een van die bladen is uitgevallen na vs. 1531, drie na vs. 1705, een na vs. 1745 en nog een na vs. 1831. Dit Boek, dat thans nog 1808 verzen telt, bevatte er eens 2062. Met het eerste Boek is het veel erger gesteld, en het zou even zoo moeyelijk wezen juist te berekenen wat er van overgebleven is, als hoe veel wij er van verloren hebben. Behalve de 581 laetste verzen, welke onbeschadigd zijn, is er niets van gered dan brokstukken, en de vijf eerste Capittels zoo wel als de Prologhe ontbreken geheellijk. Ik schat dit verlies op omtrent vijf honderd regels, ten ware Geraert in de Prologhe wijdloopig van zich zelven gesproken had, gelijk voor 't Leven van Sinte Kerstina, of misschien ook wel eenige verzen aen zijnen voorganger Willem had toegewijd; dan zou men vast honderd regels meer mogen tellen. De fragmenten, van Cap. VI tot XIX, zoo als ik ze op den kant genommerd heb, maken nog 609 verzen uit; maer dit getal, dat eensdeels te groot is, omdat het verscheiden door mij aengevulde regels bevat, is van den anderen kant veel te klein, omdat ik, waer de uitgevallene verzen met zekerheid niet konden bepaeld worden, telkens over de gapingen heen geteld heb als of er niets ontbrak. Daer alleen waer het mogelijk ge

[p. 49]

weest is de verloren regels een voor een op te nemen, is ook de gaping, door stippen of cursieve letters aengeduid, voor een bestemd en gelijkgeldig getal in rekening gebragt. Zoo heb ik, bij voorbeeld, in 't begin van het X^de Cap. de twee regels stippen meè laten tellen, omdat het zeker is dat er maer twee verzen ontbreken; en zoo mede in het XIII^e en XIV^e Cap. en elders. In de twee eerste fragmenten (Cap. VI en VII) is 't bedrag van het verlies als onzeker opgegeven met de stipteregels over 't hoofd te zien, behalve in den aenvang zelven van 't VII^e Cap., alwaer tusschen het Opschrift en het rijmwoord perde alweêr geen grooter vak open is dan van vier regels.

Dit zij in 't voorbijgaen aengeteekend om den lezer door de ongelijkheid der kantcijfers niet in verwarring te brengen. Van de 991 verzen, die in het eerste Boek door de cijfers aengewezen worden, zijn nauwelijks de twee derdedeelen wezentlijk en volledig daer; de rest is er door mij naer het latijn bijgedicht of bijgedacht. Oorspronkelijk heeft dit Boek minstens 1500 verzen bevat.

De fragmenten waer de 609 eerste verzen of gedeelten van verzen aen ontleend zijn, bestaen uit een vijftigtal lapjes perkament die allen, behalve drie, hartformig uitgesneden zijn, de meeste van boven rond gelijk een lilas- of abrikozenblad, andere een weinig smalder en langwerpiger. De grootste lengte is van bijna drie duimen, de grootste breedte van anderhalven; beneden loopen ze spits toe, zoo dat dikwijls het uiterste geschrift zich in minder dan eene letter verliest.

Sommige van die tongskens staen in geen verband met eenig ander, en diegene zelfs welke tot een zelfde blad behoord hebben, laten zich niet dan met veel moeyte wederom paren en te zamen voegen, omdat rond ieder immer een strookje versnipperd is geworden en er dus noodzakelijk gapingen plaets hebben.

Deze gapingen heb ik zoo veel mogelijk getracht te vullen, en ik durf mij vleien dat op de meeste dier plaetsen de tekst in zijne oorspronkelijke gansheid tot de laetste letter

[p. 50]

toe hersteld is. Elders, waer meer uitgevallen is, en waer ik niet alleen eenige sylben of woorden, maer geheele regels aengevuld heb, en soms meerdere na elkaer, zal men redelijkerwijze onderstellen moeten, dat ik van den zin en den zamenhang volkomen zeker meende te wezen; niemand echter schrijve mij de verwaendheid toe van aldaer ook de verzen van Geraert te hebben willen wedergeven of het geleden verlies door mijn geknoey vergoeden. Ik heb daermeê niets anders voorgehad, dan het natuerlijk verband aen te wijzen dat eens tusschen de verschillige brokken bestaen heeft.

Mijne aenvullingen zijn door cursijfletters van den overigen tekst onderscheiden. Indien het mogelijk ware den druk geheel en al naer het handschrift in te rigten, en de onderlinge verhouding met de liggende en de regte letters stiptelijk te bewaren, dan zou elke bladzijde den lezer een soort van afteekening aenbieden der snippers waer ze uit zamengesteld is. Maer al moet noodzakelijk onder dit opzigt de uitvoering iets te wenschen overlaten, het bijgevoegde facsimile zal voor het ontbrekende genoegzame vergoeding geven. De vier tongskens die er in afgebeeld staen, bevatten het einde van 't veertiende en het begin van het vijftiende Capittel van het eerste Boek. Zij zijn van de langste; andere zijn meer dan de helft kleinder. Ik heb met opzet eene bladzijde gekozen waer het minste aen versnipperd was en de scheer het regelmatigste hare schenderij op uitgeoefend had. Men zal er in opmerken hoe van veel letters nauwelijks een schrabbetje of een stipje overgebleven is, en hoe ik het cursiefschrift al of niet aengewend heb, naer mate de verminkte letters min of meer gemakkelijk te herkennen waren.

De aenteekeningen die onder den tekst staen zijn alleen bestemd om het handschrift beter te laten waerdeeren¹⁾. Ik heb het overal getrouwelijk gevolgd, behalve op een of twee plaetsen waer de pen des afschrijvers blijkbaer gefaeld had, en dan heb ik er den lezer van verwittigd. Grovere fouten heb ik

1) Op verzoek van de Redactie der Warande, doe ik er thans, onder het overzien der drukproeven, ook eenige ter woord- en zinverklaring bij.

[p. 51]

laten staen, maer toch ter loops de verbetering aengewezen. Heel het handschrift door vindt men de duidelijkste proeven dat het overzien en tegelijk verbeterd is geworden door de zelfde hand die het gèschreven heeft; echter schijnt in 't tweede Boek zoo wel aen het overzigt als aen de verbetering minder zorg besteed te zijn geweest. De bijzonderheid, dat de eigennaam Hawirs, Hawiers of Hauwieres in de twee eerste Boeken immer herschreven voorkomt (in plaets van Aquiria of Aquirien, dat uitgeschrabd is), terwijl hij in het derde Boek overal dien vorm van de eerste hand heeft, heb ik reeds over lang in den Middelaer als een bewijs doen gelden, dat de dichter en de afschrijver van de legende een en de zelfde persoon was. Ik blijf nog en volhard bij die meening, onaengezien de opwerpingen die uit den aerd van zekere misstellingen in 't Leven van Sinte Lutgardis zouden kunnen getrokken worden en die ik niet ontveinsd heb. De volledige uitgave van al wat ons van Geraert overgebleven is, stelt thans den kundigen lezer in staet om over dit en andere betwijfelde of betwiste punten zijn eigen oordeel uit te spreken.

Geviel het dat iemand bijzonderlijk over de versmaet onderzoekingen wilde aengaen, zoo gelieve hij eerst kennis te nemen van 'tgeen ik daerover in mijne Inleiding op Sinte Kerstma gezeid heb. De hoofdzaek zal wezen in Geraerts verzen den voorslag van een of twee sylben, die dikwijls voorkomt, van de eigentlijke versvoeten wel te onderscheiden en, in deze voeten zelven, op die van drie sylben acht te geven (eene arsis gevolgd door eene dubbelsylbige thesis), dewijl veel verzen geheel of gedeeltelijk daktylisch, dat is in trippelmaet zijn, gelijk sommige van Hooft's Zangen: Rozemondt, hoor je enz. Klaere, wat heeft er u hartje verlept, enz. Naere nacht van benauwde drie jaeren, enz. Zoo bij Geraert in 't I^e Boek, vs. 177:

Met | gůeden ge|pénse en̄ | heílegher ge|dácht;

waer in den derden voet zelfs vier sylben uit hoofde harer groote kortheid vereenigd zijn en de middelste e van heilegher in de uitspraek gesynkopeerd wordt. Zoo nog vs. 186 en 187:

[p. 52]

 

Álso | álst har ge|lóefde Gods | móeder,

 

so | wártse van | dáge te | dáge vast | góeder;

waer het eerste vers zonder voorslag is, gelijk de noodzakelijkheid eener vastere aenheffing het vereischte. En vs. 205:

des | sálmen met | réchte te | wónder ge|wágen.

En zoo mede vs. 745 en volgende:

noch | vróuwen de | mánne, noch | mán de | vróuwen;
en̄ | dát men, om so | dénech | stáren en̄ | scóuwen,
dáer men di | ógen in | eén leet | gáen,
en̄ | lánge | léed met ge|núchten | staén,
dat | mén, dies | plégen, | wérpen sal | slécht
úter | móenke ge|sélscap.... Dats | récht, enz.

Dat de arsis in den vijfden regel op mén valt, is niets ongewoons, en het volgende komma wettigt het hier ten overvloede. De derde en de zesde regel zijn zonder voorslag. In den tweeden regel heeft men, na de eerste arsis, nog eens drie zeer korte sylben in de thesis. Andere voorbeelden van daktylische voeten zijn, om niet buiten het eerste Boek te gaen, vs. 753, 765, 768, 789, 815, 849, 850, 863, 944, 972, 982 en meer, die ik oversla. In het tweede Boek kan men ze, te beginnen met vs. 14 en 15, bij honderden tellen, en in 't derde insgelijks. Dit miskennen ware in vollen dag en bij helderen hemel de zon niet zien. Of het van den anderen kant iets nieuws en een verval der kunst is, denk ik later eens te kunnen onderzoeken¹⁾.

1) Ondertusschen hael ik hier nog eenige woorden van Gervinus aen (Geschichte enz. B.I.S. 278), die, al staen ze daer ter eere van Veldeke geschreven, grootendeels ook op Geraerts verzen (niet op den man) toepasselijk zijn. ‘Er gab zuerst,’ zegt hij, ‘dem Verse melodiöse Weichheit und zarten Fall, und in die kurzen reimgepaarten Verse... brachte er jenen periodischen Fluss, der für die leichtere Erzählung wie für die Darstellung gegenwärtiger Sitten unabweisliches Bedürfnis war..... So brachte er auch Gesetz, Regelmässigkeit und Reinheit in die Reime. Nimmt man das Niederdeutsche zür Erklärung seiner ungenauen Reime in der Aeneide zu Hülfe, so werden (nach Grimm) seine Reime fast sämmtlich regelmässig. Zu der volendeten Verfeinerung der Vers- und Reimkunst forderte übrigens erst das lyrische Lied auf; auch da steht Veldeke voran. Die Vergleichung lateinischer und französischer Muster lehrte hier, neben und an die Stelle des willkürlichen Wechsels von Hebungen und Senkungen zuerst regelmässige Versmessung und jambische, trocheische, dactylische Maasse einführen; Der schärfere Unterschied zwischen klingenden und stumpfen Reimen, der im epischen Gedichte noch unbeachtet blieb, ward hier ein Bedürfnis.... In allen diesen Künsten ist Veldeke nicht dem Range, aber der Zeit nach, der Erste.’ Wat hiervan op Veldeke alleen past zal iedereen zien. Ik liet het er te liever bij, daer de roem van Veldeke ons thans van nabij raekt, en in de hoop dat Geraerts kunst, met die van den ouden zoo hooggeprezen meester vergeleken, voortaen billijker zal beoordeeld worden.

[p. 53]

Over de spelling van Geraert kan men de Inleiding op Sinte Kerstina raedplegen.

[p. 54]

Leven van Sinte Lutgardis.
Eerste boek¹⁾.

I^ste Capittel.
[Hare geboorte en kindschheid.

Zij werd te Tongeren geboren. Hare moeder was van edelen huize, haer vader een poorter van de stad. Deze hopende later zijn dochtertje eerlijk ten huwelijk te bestellen, vertrouwt aen eenen koopman twintig marks zilvers, die middelertijd tot eene aenzienlijke som moesten aenwassen. Lutgardis grooter geworden en nu begrijpende wat haer vader voor haer gedaen had, haekte, zoo jong als zij nog was, naer haren huwelijksdag. God beschikte het anders: in plaets van te winnen, verloor de koopman, in de verschillige reizen die hij naer Engeland deed, alles tot de laetste mark toe. Echter bleef de vader bij zijn voornemen en Lutgardis niet minder. De vrome moeder was daer tegen en ried hare dochter aen eene bruid Christi te worden, haer de keus van het klooster daer zij zou willen intreden, vrij latende, en, bijaldien zij weigerde, haer een koehoeder tot man belovende. Zij deed zoo veel, dat ze niet alleen de dochter, maer ook den vader tot haren zin overhaelde. Ondertusschen bleef Lutgardis, zoo lang zij bij hare ouders nog thuis was, schoone kleederen en cieraden beminnen, maer zij was nogtans zediger en ernstiger dan zulke meisjes gewoon zijn. De stem van God, al verstond zij ze nog niet, klonk reeds in haer hert. Eindelijk iets meer dan twaelf jaer oud, werd ze in 't Benedictijner klooster van S^te Catharina bij St. Truiden in Haspegouw onder de kloostervrouwen aengenomen.]

1) De Prologhe en de vijf eerste Capittels ontbreken geheellijk. Ik meen den lezer geen ondienst te doen, met de twee brokken, die van 't VI en VII^e Cap. zijn overgebleven en die hieronder volgen, te doen voorafgaan en vergezellen van de vertaling der Cap. I-VII naer 't Latijn (Acta SS. Junii die XVI^a).

[p. 55]

II^de Capittel.
[Hoe een jongeling naer heure liefde stond, en hoe zij door een visioen, waer Christus haer in verscheen, bekeerd en eensklaps verlost werd.

Een rijke en edele jongeling stond in dien tijd naer hare hand en Lutgardis was soms niet ongevoelig aen zijne zoete woorden. De jongeling verstoutte zich eens om 's nachts tot hare woning te naderen¹⁾, maer hij werd door een schielijken schrik op de vlucht gedreven. Echter hield hij nog altijd dringend aen om het meisje tot zijnen wil te brengen; maer te vergeefs en God gehengde het niet. Toen het eenvoudige meisje eens met den jongeling zat te spreken, verscheen haer eensklaps Christus in menschelijke gedaente en haer de bloote wonde zijner zijde toonende, zeide hij tot haer: ‘Beschouw hier aenhoudend wat en waerom gij bemint; hier, en niet in de streelingen eener ijdele liefde zult gij de bron eener zuivere wellust vinden.’]

1) Vele nonnen woonden toen nog afzonderlijk rond de kerk, gelijk de Beggijnen.
(Noot van den vertaler.)

III^de Capittel.
[Hoe zekere edele en godvruchtige vrouw voorzeide dat zij een tweede agnes worden zoude.

Verschrikt door die godspraek vestigde zij dadelijk de oogen haers harten op hetgeen haer vertoond was en gelijk eene huisduive het oog houdt op den zonnestrael die door het venster schiet, zoo bleef zij bestendig de kristallen deur van het zeer kennelijke ligchaem Christi beschouwen. Weldra verwelkte de bloem haers vleesches; zij verbleekte gelijk al wie beminnen. Innerlijk verlicht voelde zij voor haer de duisternis aller ijdelheid verdwijnen. Ook zeide haar eens eene edele vrouw als in een' prophetischen geest: ik voorzie dat gij eene tweede Agnes zijn zult. Niet lang daerna, toen haer de jongeling nog eens van zijne liefde kwam onderhouden, zeide zij hem met drift, gelijk de H. Agnes: verre van mij, spijze des doods, voedsel der zonde! een ander minnaer heeft reeds mijn hart gewonnen.]

IV^de Capittel.
[Hoe zekere ridder haer liefde bood, en zij hem standvastiglijk afwees en beschaemde.

Een ander jongeling die tevens een kloeke ridder was, beminde

[p. 56]

haer, hoewel zij toen reeds ernstiger God aenhing. Hij was reeds sedert lang op haer verliefd. Toen hij, eerst bescheidelijk door haer afgewezen, in zijne uitzinnigheid volhardde, werd hij ten laetste van Lutgardis met strenge en stuersche woorden doorgezonden.

V^de Capittel.
[Hoe dezelfde ridder haer met geweld wilde wegvoeren, en hoe zij als door een mirakel ontkwam.

De verstooten ridder was vol spijt en wist niet wat doen. Toen ondertusschen Lutgardis eens door hare zuster ontboden was en zich op weg begeven had, kwam haer de ridder met eenige zijner mannen te gemoet en wilde haer medevoeren. Lutgardis van haer peerd afspringende ontrukte zich aen des jongelings handen en, na den ganschen nacht door onbekende bosschen gedwaeld te hebben, kwam zij door engelengeleide eindelijk smorgens bij hare voedster aen. Ondervraegd door deze of zij geweld geleden had stelde Lutgardis haer gerust. Het vermoeden van de voedster ontstond namelijk daer uit, dat de dienaers van 't meisje bij den aenval van den ridder weggeloopen waren, en, gelijk in dergelijke gevallen pleegt te geschieden, hem als schaker nageschreeuwd hadden. Want, hoewel dit hem werkelijk afgeschrikt en belet had het meisje verder te vervolgen, zoo dat Lutgardis het ontkomen was, had, van den anderen kant, dat geschreeuw en die vlucht een ongunstig vermoeden jegens haer bij de menschen doen ontstaen.]

VI^de Cap. (fragment).
[Hoe zij aen eenen wapenknecht van den ridder een groot ongeluk voorzeide.

Toen Lutgaerd naderde was de ridder, om haer op te vangen, van zijn peerd gestapt en had dit aen eenen zijner schildknapen te houden gegeven. Wanneer Lutgaerd reeds aan den ridder ontworsteld was, wilde deze schildknaep haer beletten te vluchten. Maer Lutgaerd sprak tegen hem eenen vloek uit die eerder eene voorspelling was: Met de hand, zeide zij, waer gij thans den toom meê houdt van 't peerd diens ridders, zult gij binnen kort zaken doen die uw ongeluk in deze wereld zijn zullen. Zie, lezer, hoe spoedig en hoe waerachtig dit gevolgd is: Thuis komende doodde hij met die hand zijne eigene vrouw, waerom hij gebannen werd en al zijn goed verloor.]

[p. 57]

tekstkritische noten

....... scande sal comen u.
......... wonder voert.
...... volbracht dees woert:
....... daer was comen,
....... met cleyner vromen,
........ anschijn
......... sijn.

en̄ was hem genomen al sijn goet.
Dies selfs verdient hi so wied noch doet.

Vs. 9. Wied, wie het.

VII^ste Cap. (fragm.).
Wie dat haer dvolc te ghemoet quam, doen si weder quam te Sintruden en̄ wie si die confusie wederstond.

[Kort daer naer keerde zij, te peerd en door hare dienstboden vergezeld, van hare zuster naer S^t Truiden terug en werd onthaeld door een grooten toeloop van nieuwsgierige lieden. De schaemte begon haer te overmeesteren; maer dadelijk riep zij Christus in hare gedachte terug en haer zelve geweld aendoende, schoof zij met de hand haer wiel van haer aengezicht weg, terwijl zij Christus aldus toesprak: ‘Voor ons o alleronschuldigste, voor ons, o allerschoonste, werd gij van uwe kleederen ontbloot, aen eene kolom gebonden en tot spot van een razend volk met een purperen rok bekleed, en, met een doornenkrans gekroond, hebt gij naekt aen het kruis gehangen. Daer ik niets vind dat ik u kan wedergeven, offer ik u deze schaemte, die ik om u verachten wil. Wonderbare zaek! nauwelijks had zij deze woorden gesproken of het volk verspreidde zich, van schaemte voor haer bloot aengezicht. In 't klooster wedergekeerd, ging zij van dien dag af meer en meer vooruit en verblijdde zich meer en meer in de goddelijke gratie (letterl.: in de voornaemste goederen van God).]

. Niet langhe daer na ghevielt ....

...... en̄ dat si kerde

[p. 58]

 

naer tstat van Sintruden weder te perde

 

met enen ghevolghe van cnapen, di liaer

15

the dier tijt dienden. Als si quam daer,

 

en haer de liede wordden gheware,

 

gheschiedde een groet gheloep om hare

 

....... vermeed

 

........ ghereet.

 

 

20

en̄ seide ........

 

en̄ nam haer wijl ....

 

van haern anscine .....

 

en̄ sprac met groter .....

 

Christum Gods sone ......

25

‘O alte onnosele Here, .....

 

edele, scone, .........

 

u waren u cleder ut ghedaen;

 

daer na wordt gi gebonden saen

 

aen de collumpne naect en̄ bloed;

30

daer scheen u liefde the ons wert groet.

 

 

 

met purpre .......

 

waert oec ghecroent met ere krone

 

van dorne di was ongheraect;

 

aen den cruse hinghdi naect.

35

O lieflic Here, o mijn beminde,

 

want ic nyen hebbe noch en vinde

 

dat ic u wedergheven can,

 

so nem .......

 

 

 

ye lancs so meer in goeden werken.

40

Daer moet ons allen God immer in sterken.

[p. 59]

tekstkritische noten

VIII^ste Cap. Opschrift. Waerde, dat. sing., moest welligt, door bijvoeging van een schreefje op de laetste e, waerden zijn, dat is woorden, hier geklap. - Wiedwijs, hoc. - Vs. 43. Daer na staen, daer naer trachten. - Vs. 44. Wi, hoe. - Vs. 52. Beid, enz. Wacht, terwijl of zoo lang zij nog vol ijver is. - Vs. 54. Et, het. - Vs. 55. d.i. als het zal over zijn; als hare drift zal voorbij zijn. - Vs. 56. Bestaen, ondernemen, aenvaerden. - Vs. 62. Ontsach haer, enz. duchtte met een nedrig gemoed. - Vs. 66. In varen, in vrees. - Vs. 67. Lutghaerd, onverbogen dativ.: die edele maegd S. Maria vertoonde haer (zich) aen Lutg.

VIII^ste Cap. (fragm.).
Wiedwijs datse Ons Vrouwe troeste, doen si haer van sulker nonnen waerde ontsach.

Doen schied si haer van alle spraken

En̄ troest der liede, en̄ ginc har maken
en̄ bereiden, en̄ daer na staen,
wi si den hemelschen troest mocht ontfaen.
Maer sulke ionfrouwen waren daer,
Die haer nyen waren houde voerwaer,
en̄ die beneden haer strenghe leven;
om datsi daer in ten achtere bleven,
en̄ si haer doeghden nien mochten volghen,
so waren si op haer verbolghen...
Doen spraken de gene dient was leet:
‘Beid! di wile dat haer es heet,
laet haer hebben haren loep:
et dunct haer sijnde noch gůet coep;
namaels alst haer es vergaen,
so seldi sien datsi bestaen
met scanden sal weder dat leven,
datsi sotteleke heft begheven.’

Doen de goede Lutghaert hoerde

van den ionfrouwen sodenech woerde,
so deed si waerlec als de vroede,
en̄ ontsach haer met omoede,
dat dad mochte werden waer,
dat de gene seiden van haer,
di ouder waren dan si van iaren.
Alsi daer af sus was in varen,
vertoende Lutghaerd haer di edele, di vrye,

[p. 60]

 

die goedertieren maght, Sinte Marye,

 

en̄ seide: ‘Lieve dochter mijn,

70

dat ghi sus vreest, dan sal niet sijn;

 

ontsiet u niet dat ghi weder selt vallen;

 

want ic sal u bescermen van allen

 

dinghen, di u moghen verleiden,

 

en̄ sal u vesten in salechheiden,

75

en̄ in u en selen nyet

 

de werke der gracien mindren yet;

 

maer van daegh te daghe so sal

 

u krone wassen en̄ u gheval.’

 

Dat was een clere seker geloven,

80

dat men sal begeren boven

 

 

 

...... ge onlede

 

...... in was doe

 

..... werc toe

 

..... simpelheide

85

..... herten en̄ seide:

 

‘...... er nu

 

....... toet u,

 

en̄ sal sciere ontcommert sijn;

 

dan sael ic comen, vriendeken mijn.’

90

Ghi hoert van haer groet simpelheit,

 

en̄ van Gods ghenadechheit:

 

si vantten ghereet op alle stat

 

then orbere dat si hem bat.

IX^de Cap. (fragm.)
Wie dat har Sinte Katerina oppenbaerde.

Sinte Katrine die bescermersse
des cloesters es en̄ patronersse

[p. 61]

 

Doen seidse: .......

 

‘gheloeft dit, dat Christus sine

 

gracia in u meren sal ....

 

dien gi mint, toet dat ghi ontfaen

100

hebt loen onder de maghden ...

 

die groet sal sijn’ .......

 

Dit seid si hem, .....

 

die in latine dit maecte, eer

 

si hier van desen ertrike scied;

105

maer sien wouds hem seggen niet;

 

so dat hise moeste besweren

 

metten sacramente Ons Heren:

 

doen seidsi de waerheit daer af,

 

alst haer God te kinnene gaf.

110

En̄ op dat in twere minschen mond

 

dat woert der waerheit bleve en̄ stond,

 

so vertoende haer di heileghe Katrine

 

een heilegher vrouwen in claren scine,

 

en̄ sprac haer toe in sodeneghe waert:

115

‘Kiest en̄ nemt de goede Luthgaert

 

toet ener voersprekererssen, en̄ daer

 

toe, toet eenre moeder: voer waer

 

si sal vercrighen loen mi ghelijc

 

en̄ stat daer toe int hemelsche rijc.’ ..

120

O ghi, werde ionfrouwen van Mielen,

 

valt opt derde en̄ gaet knyelen;

 

aen roept met herten dees heilege maght;

 

eest dat ghi haer nerstelec claght,

 

uwen noet, wet, dat se ghereet

125

u sal bi staen in u leed,

 

en̄ oec helpen uut alre node.

 

........ macht voer Gode

 

....... bidden en̄ ghebieden;

 

.... raed ic alle den lieden,

[p. 62]

130

.... uter herten roepen ane,

 

..... helpen; en̄ ic mane

 

u, ionfrouwen van Mielen, sunderlinghe

 

..... nen alle dinghe

 

.... op ertrike mach ghescien,

135

dat ghi v ..... in allen dien,

 

dat u mach vromen en̄ ure zielen.

 

Oec bid ie u, ionfrouwen van Mielen,

 

dat ghi Sinte Luthgarden aensiet,

 

wat exemple datse u liet,

140

en̄ wie si wandelde onder u;

 

en̄ kerd u herte te hoerwert nu,

 

en̄ volght hoer na in alle docght,

 

also verre als ghi moeght;

 

daer u macht es alte eleyne,

145

daer sal u helpen de maghet reyne.

X^de Cap. (fragm.)
Wie dat men haer sach hanghen in de locht opverhaven.

..... noch mer .....
.... en dan ic noch .....
... ic noch heb bescreven
.... profenes daer af geven:
.... een scoen miracle ....
.... was beide vrien ....
.... heileghen Sincsen dach
in den choer, daer meneghe tsach,
wanneer de nonnen songlien ‘veni
Creator Spiritus,’ so wart si
op verhaven van der erden

[p. 63]

 

wel twe gelachten met groter werden.

160

En was geen wonder dat Luthgaert

 

ghevůert was lichamelec hemelwaert,

 

want si was altoes daer inne

 

beid met herten en̄ met sinne,

 

en̄ was hoger dan ertrike;

165

want si besat dat hemelsche rike,

 

na dien dat hoer geloefde Jhesus,

 

died thsinen vrienden sprac alsus:

 

‘Alled stat, di u voet sal sporen,

 

sal u sijn, en̄ sal u toe behoren.’

170

Metten voete, daer men versteet

 

de begheringhe met, so screet

 

si in hemelrike voer waer,

 

sonder spacie der stat, die daer

 

tuschen was ghelegen, en̄ si

175

clam en̄ spoerde, de maghet vri,

 

lichameleke na haer macht

 

met gůden gepense en̄ heilegher gedacht

 

den hemelle so hi naest mochte,

 

daer hi genuechten in vant en̄ sochte.

180

Salech was dan der vrouwen name

 

van groten miraclen; want har lichame

 

en̄ har ziele die waren verblijd

 

en̄ hadden in Gode groet iolijd.

[p. 64]

tekstkritische noten

Vs. 185. Vermeert, vermaerd. - Vs. 187. Goeder, beter, deugdzamer. Den vorm van den comparativus kan ieder voor zich zelven opmerken. Ik had dit voorbeeld blz. 30 mijner Kerstina kunnen aenhalen. - Vs. 190 machereerde, lat. macerare; fr. macérer, kastijden. - Vs. 199-201 is een afzonderlijk snippertje. - Al ud en̄ ud, alleszins, volkomelijk. Vglk. II. vs. 1882. - 'Twoord macht is onzeker, daer slechts nog het bovenste deel der c en der h eenigszins herkenbaer zijn.

XI^ste Cap. (fragm.)
Wie dat men sach eens nachts dat dad clere sonneschijn op hoer quam scynende.

Dees miracule, di ic nu lere,

si was vermeert doen alte sere...

Also als har geloefde Gods Moeder,

so wart se van dage te dage vast goeder,
en̄ nam in allen doghden toe sere,
en̄ offerde har selven Onsen Here,
en̄ quelde en̄ machereerde har lijf
met swaren vastene, dat heilege wijf;
en̄ van gebede so en liet
si haren geest verslappen nyet.
En̄ op dat in der sustre sin
bliven en soude meer noch min
the harwert op ertrike encch quaet waen,
dise the begripene plaghen saen,
so chierde God sine werde brued
met groten miraclen al ud en̄ ud,
die haer vermeerd maecten tien tide
onder de menschen verre en̄ wide.
......... macht ..

.......... van binnen.
Dat liecht en was niet in har allene;
maer et meerde oec in de gene
geestlec gracia, di dit saghen:
des salmen met rechte te wonder gewagen.

[p. 65]

tekstkritische noten

Vs. 212. Gensen of ganssen en genezen zijn in 't algemeen synoniem; echter schijnt het eerste meer van letsel, in de leden, het andere van ziekten gezeid te worden die het geheel ligchaem aendoen. - Vs. 219. Op datd, indien dat het. - Vs. 232. Al si, gewoonelijk in een woord alsi, als zij. - Vs. 234. Rayen, stralen.

XII^de Cap. (fragm.)
Wie dat har God gaf de gracia dat si de sieke genas; en namaels gaf hi hoer, dat si hoeren soutere al verstond.

Si doeghde sere, en̄ had groet liden
in den geest, metten sieken en̄ cranken tien tiden,
ya si leed veel meer, der vrouwen name,
dan si deden, di leden in hoeren lichame;
maer God hi gaf haer de gracie dat si
se gensen en̄ genesen mocht ....

dic overvallen .........
di se in haren ghebeden alle sere
beletten, so sprac si tOnsen Here:
‘Wat sal mi dees gracia en̄ dees genede,
daer met dat ic ut minen gebede
die werde beletd? Ay, Here, nu důed
dees gracia van mi, op datd u dunet gůed,
en̄ nemse weder, in dier manyeren,
dat se mi in beter moghe verkyeren.’
Doen seide God, dient al es cont, ...
en̄ sprac toet sier vriendinnen terstond:
‘Wat wildi voer deser gratien ontfaen?’
‘Dat ic,’ sprac si, ‘altoes verstaen
minen souter moghe, ......
op dat ..........’
The hant gaf God haer dat si bat;
want tijr tijt so gheloefdmen dat,
datte ionfrouwe wijs en̄ goet
haren souter cleerlee verstoet,
en̄ also vele cleerleker, al si
den genen alre naest was bi,
dise metter claerheit siner rayen

[p. 66]

235

bescheen en̄ sijn liecht deed in har blayen.

 

Maer daer na om dat si meinde voer ware,

 

dat si in der gracien, die hare

 

God gaf, nyen toenam also sere

 

alsi begerde, seid si: ‘o Here,

240

wat maeght mi staen in staden, wat?

 

dat gi mi hebt ghegeven, dat

 

ic der Scrifturen heimelecheit kinne,

 

di ben een nonne plomp van sinne

 

en̄ een dorpersche, en̄ leec daer toe?’

245

‘Wat wildi?’ sprac God toet haer doe;

 

‘gef mi te kennen uwen sin:

 

u sal ghescieden meer noch min,

 

en̄ dat ghi beghert sal sijn also.’

 

Doen andwerdde di ionfrouwe vro:

250

‘..........

 

dat ghi us herten lieve alsus wilt saten

 

the miere herten, dat ic in u

 

mijn herte besitte altoes en̄ nu,

 

en̄ dat mijn herte van u si

255

altoes bescermt en̄ seker en̄ vri.’

 

Doen was daer ghestadech onder hen tween

 

een wissellen van herten, of liever een

 

verenen immer van tween geesten,

 

met vrouden en̄ met groter feesten.

260

Een ongescapen geest wast deen;

 

maer dander gescapen; van dien tween

 

wart een geest, overmits de cracht

 

der gracien Gods, di daer met wracht,

 

En̄ dat es dat dApostel seght:

265

‘Di aen Gode sijn herte leght,

 

hijs met hem een geest.’ Nu hoert

 

ic sal u wonder segghen voert.

[p. 67]

 

Also alst amme te hůedene pleght

 

dat kindeken, dat inde wiege leght,

270

en̄ plaght de vlieghen van hem te weren

 

met enen quesspele, dat si hem nyen deren:

 

also huedde hars herten doere

 

Christus, en̄ stont daer altoes voere,

 

dat haer cranke coringhe nye sint

275

en mocht storen nyet en twint...

 

Wat wonders, wat nues was daer gescied?

 

Van ouds so sprac de gene died

 

wel wiste dat na soud ghescien:

 

‘Die u ruert, hi ruert oec dat sien

280

van miere ogen’; dat sprect Hi, dye

 

niet ligen en mach, noch en loegh nye,

 

Wi hůeden ons oghen, als ghi wel wed,

 

meer dan enech ander leet;

 

Wat wonder waest dan, dat Ons Here

285

Lutgarden ziele huedde sus sere,

 

die hi geliken sinen oghen wonde?

 

Ic seid min dan ic segghen soude:

 

elke geloeveghe ziele si es

 

werdere, sijt dies harde ghewes,

290

dan Christus ziele, die verblindde

 

in der doed, doen hi nam inde,

 

en̄ doen hi sijn ziele en̄ sinen lichame

 

offerde Gode voer onse mesquame.

Vs. 21. Wijl, thans wiel, sluier, hoofddoek. - Vs. 28. Saen, welhaest. - Vs. 33. Ongheraect, mismaekt, hier ijsselijk, ruw, grof, enz. Het woord moest rijmen met naect, dat het latijn (nudus) mij gaf. Verkieze wie wil scarp of wreed gehaect. - Van dorne, in sing., is de boom zelf; anders moest het Van dornen wezen.

Vs. 74. HS. en, zonder streepje. - Vesten, vast stellen, bevestigen. - Vs. 79. Geloven, gelofte, belofte. - Vs. 83 en volgg. Wanneer ze eenig werk te verrigten had, en Christus riep haer, zoo verzocht ze hem een oogenblik te wachten. - Onlede, bezigheid. - Sciere ontcommert zijn, welhaest gedaen hebben, vrij zijn. - Vs. 92. Vantten, vond hem. - Vs. 93. Ten orbere, ten goede, ten voordeele dat (of van 'tgeen) zij hem verzocht.

Vs. 102. Hem, Thomas van Cantimpré, die het leven van Lutg. in 't latijn beschreef. Hij zegt dat zij hem dit alles voor hare dood verhaelde. - Vs. 110. twere voor tweeër. - Vs. 114. Waert, = woort, onverbogen: woorden.

Vs. 138 en volg. Luthgarden aensiet, wat... en wie. Over deze constructie zie (wien het der moeyte waerd schijnt) Wyttenbach, Selecta Princ. Histor., blz. 358, en zijne Bibliotheca Critica, waer hij zelf heen verzendt. - Vs. 150. noch is in 't HS. herschreven. - Vs. 151. Profenes, proevenis, proef. - Vs. 155. Daer meneghe tsach is hard, maer ik kon toch niet daert schrijven in weêrwil van 't HS. - X^de Cap. Opschrift en vs. 158. Opverhaven, opverheven. Zie Kerstina, blz. 244 en 475. D^r de Vries had welligt aldaer mijne Aentt. op het woord ghehaven nog niet gelezen, toen hij onlangs zijne Proeve van Taalzuivering uitgaf. Wat de selve betreft dat hij, gelijk reeds vroeger D^r Jonckbloet, in twijfel trekt, Prof. van Vloten kan getuigen dat hij het zoo met mij in 't HS. gelezen heeft, en in alle geval, indien het eene vlek is, zal de Elve van den heer de Vries haer niet wegspoelen. De duchten berigtigde ik met eigen hand, niet zonder den heer de Vries te noemen, in 't exemplaer van 't fragment dat sedert vijf of zes jaer bij de Maetschappij van Leiden berust. Dit ter loops.

Vs. 159. Gelachten, ellen of vademen, Hoogd. Klafter, als mede bij Kiliaen. Vglk. Ste. Brandaen vs. 2053 (Blommaert, Oudvl. Ged. I, blz. 119). - Vs. 160. En, = Hen, het en. - Vs. 167. Died, eerst dien en met de zelfde pen veranderd. - Vs. 68. Stat, plaets. - Vs. 178 en 179 is hi welligt eene schrijffout voor si. - Int HS. staet alleen vrouwe; het schreefje op de e is vergeten gebleven. - Ik weet dat Salech van groten miraclen eerder eene grieksche dan dietsche constructie is; maer zie boven, vs. 138. Wien mijn aenvulsel niet behaegt, die zette vrouden, bliscapen, of wat hij anders wil, in de plaets, maer vglke eerst vs. 198. - Vs. 180. Der vrouwen name, omschrijving voor de vrouw. Zie Kerstina, blz. 591, laetste regels.

Vs. 235. Wie mijn licht doen blaeyen (wayen = flikkeren?) afkeuren mogt, wete dat er duidelijk bla... en niet la... (layen = vlammen) staet. - Vs. 244. Dorpersche en̄ leec; het latijn zegt: idiotae et rusticae et laïcae moniali. Dorperlec is gewooner, maer heeft misschien niet volstrekt de beteeken's die hier past. Ik zie bovendien dat het schrapje dat nog aen dorper vast is, eerder deel gemaekt heeft van eene s dan van eene l. - Vs. 255. Gestadech; misschien gedaetschelec. Zie II, vs. 82, 1720, enz.

Vs. 268. Amme, voedstermoeder. - Vs. 272. Doere, deur. - Vs. 275. en (of een) twint, het minste. - Vs. 279. Dat sien, bepaeldelijk den oogappel: pupillam oculi mei. - Vs. 283. Leed, nog heden limburgsche uitspraek voor lid. - Vs. 290 schijnt ziele eene misstelling voor siene of (want vs. 279 heet het dat sien, onzijdig, en die siene moet misschien overal voor een meerv. genomen worden) voor oghe te wezen; dit volgt uit den zin zoo wel als uit het latijn: oculo corporis Christi.