Deus Ex Machina. Jaargang 11

[p. 7]

Schrijven naar karakter
De Surinaamse literatuur anno 1986
Michael van Kempen

Tussen het décor voor een vroege Elvis Presleyfilm dat Guyana heet, het tropische restant van de Franse grandeur dat de naam draagt van ‘Territoire de la Guyane’ en de kolos Brazilië, met zijn landoppervlakte ter grootte van de USA minus Alaska, ligt aan de noordoostelijke zijde van het Zuidamerikaanse continent: Suriname.

Het middelste der drie Guyana's herbergt een bevolking van omstreeks 400.000 mensen in een samenstelling die uniek is in het Caribisch gebied, maar de smeltkroes van Hindustanen, bos- en stadsnegers, Javanen, Indianen, Chinezen, Libanezen, boeren en westerlingen levert maar moeizaam de legering op die het land zo broodnodig heeft om opgestoten te worden in de vaart der volkeren. Dit neemt niet weg dat al wat zich Surinamer voelde bij tijd en wijle een voorbeeldige gemeenschapszin aan de dag legde. Allen groepten samen rond de nieuwe vlag bij de onafhankelijkheid in 1975 en het enthousiasme was algemeen toen de militairen in 1980 de konkelende, corrupte politici aan de kant schoven. Even zo vrolijk overigens verschenen dezelfde politici vijf jaar later weer op het toneel.

Er was intussen bloed gevloeid, mensen de mond gesnoerd, de greep van het economisch imperialisme was steeds knellender geworden, helaas ook nationaal: de revolutie van de geest had zich niet doorgezet. De eenheid van het volk - jarenlang topic nummer 1 van de dichtersschare - was ideëel gedachtengoed gebleven; het is wel een erg honkvaste dichter die er nu nog brood in ziet.

[p. 8]

We schrijven 15 december 1986. In een strijd tussen nationaal leger en guerrillagroepen die door Surinaamse Nederlanders gesteund worden, vallen honderden doden, terwijl duizenden vluchtelingen uitwijken naar Frans-Guyana. Frankrijk ontkent elke steun aan de voormalige president Chin A Sen die zich in Nederland bevindt, maar wie zal uitmaken of er geen vuur is waar rook opkringelt? De Amerikanen waarschuwen voor de ‘geopolitieke verhoudingen’ als er zich Libische militairen in Suriname mochten bevinden en als waakhonden grommen Brazilië en Venezuela aan de grenzen. Suriname is de zoveelste speelbal geworden in het moemakende, uitzichtloze spel dat in Washington, Moskou, Havanna, Amsterdam, Parijs, Brasilia en Caracas gespeeld wordt.

Dat deze situatie diepe kerven trekt in een gezicht dat tot de mooiste van de wereld had kunnen behoren, daarvan is elke Surinamer zich bewust. Zij die dat gezicht op literaire wijze representeren, hebben hiervan rekenschap af te leggen. Van de manier waarop dat gebeurt, geeft dit nummer van ‘Deus ex Machina’ slechts een onvolkomen beeld: voor veel van wat er nu in Suriname geschreven wordt, achten de schrijvers de tijd van publikatie nog niet gekomen. Zo spreekt toch ook datgene wat niet gezegd wordt.

In het Nederlandse taalgebied is Suriname vooral bekend door het werk van schrijvers van Surinaamse origine die buiten Suriname wonen: Albert Helman, Leo Ferrier, Edgar Cairo, Bea Vianen, Astrid Roemer. Zoals de meeste Derde Wereld-landen zag Suriname in de loop der jaren een flink contingent landgenoten vertrekken richting voormalig koloniserend land, i.e. Nederland. Daartoe behoorde een aanzienlijk deel van het creatief potentieel, waaronder nogal wat schrijvers. De kloof die deze schrijvers scheidt van het tropisch vaderland is met de jaren centimeter na centimeter groter geworden en door de recente gebeurtenissen in Suriname met meters verbreed. Want terecht stellen de auteurs in Suriname: uit de Nederlandse pot van melk en honing snoepen is mooi en wel, maar de strijd wordt geleverd in Suriname, het lijden vindt plaats in Suriname en niet erbuiten, de opbouw van een cultuur - hoe moeizaam ook - gebeurt binnen de landsgrenzen en als de economie afgebroken wordt en de cultuur dreigt mee omlaag te donderen, dan moet daartegen gevochten worden: in Suriname.

Zo is een Surinaamse literatuur ontstaan en bezig te ontstaan die naar vorm en inhoud verre van identiek is aan de diasporaliteratuur van de ex-Surinaamse auteurs in den vreemde. Tegenover het gemak waarmee de auteurs elders zich ontdoen van traditionele vormen en ideeën, staat het voorzichtige zoeken naar nieuwe wegen en de schuchterheid ten opzichte van het experiment van de auteurs in Suriname die te rekenen hebben met een publiek dat grotendeels literair weinig onderlegd is. De problemen die de in Holland woonachtige schrijvers in hun werk aan de orde stellen, zijn niet die van de schrijvers in Suriname. De noodzaak van het

[p. 9]

zoeken naar de ‘roots’ dringt zich in een minderheidspositie blijkbaar sterk op en dat gebeurt dan - zoals in het werk van Edgar Cairo - in een taal die zich steeds verder verwijdert van die in Suriname. De durf waarmee een schrijver als Cairo tegen heilige huisjes schopt, is in Suriname niet bekend: een sterk polemische opstelling verdraagt de kleine Surinaamse gemeenschap maar moeilijk.

Ik wil niet ontkennen dat hierin ook een element van zelfhandhaving zit voor sommigen: er is een aantal éénogen dat geen belang heeft bij een al te kritisch oordeel in een land dat zij hartstochtelijk tot land der blinden willen blijven houden.

Literaire kritiek is in Suriname moeizaam van de grond te krijgen. Het heeft nooit aan lieden ontbroken die literaire recencies primair zagen als reclameboodschappen, maar het aantal critici dat met kennis van zaken analytisch nieuw literair werk benaderde en ook op zijn tijd een duidelijk ‘neen’ liet horen, is op de vingers van één hand te tellen. Uit eigen ondervinding weet ik hoe moeilijk het is in een kleine gemeenschap als de Surinaamse zonder zelfcensuurvooraf literaire kritieken te schrijven. Een dreigement mij voor de rechter te slepen wegens het toebrengen van schade aan de verkoop van een boek werd nooit in daden omgezet. Maar gevaarlijker nog is het achterbaks gekonkel en geïntrigeer dat tot doel heeft de recensent te vloeren. Het is slechts in de waardering door schrijvers die aan hun werk de hoogste eisen stellen en die eerlijke kritiek op prijs stellen, dat de criticus de kracht vindt om door te gaan.

De Surinaamse literatuur is nog niet erg oud, zeker niet als we alles wat tot de Surinaamse diasporaliteratuur behoort buiten beschouwing laten. Op verschillende plaatsen is ervoor gepleit 1957 als beginjaar te nemen, het verschijningsjaar van de bundel ‘Trotji’ (Aanhef) van Trefossa (ps. van Henny de Ziel). Hoe problematisch dit is, zal duidelijk zijn als we weten dat de bundel in Amsterdam verscheen, dat de dichter ervan een aanzienlijk deel van zijn leven in Nederland woonde, zich in Suriname niet meer thuisvoelde en in Nederland begraven ligt. Liever dan ons hier in te laten met de problemen van periodisering en terreinafbakening, bepalen we ons tot een korte blik op het Surinaamse schrijven anno 1986.

Behalve het jarenlang gebrek aan goede literaire kritieken en de kortheid van de schrijftraditie, heeft de Surinaamse auteur op te tornen tegen verschillende andere omstandigheden die zijn produktie niet bepaald optimaliseren. De geringe omvang van zijn publiek maakt dat de auteur geen droog brood met zijn schrijverij kan verdienen, tenzij hij zijn vleugels weet uit te spreiden tot het gehele Nederlandstalige gebied. Over een literair tijdschrift als proefterrein beschikt de schrijver niet; het laatste tijdschrift overleed in 1983 op de leeftijd van 1 nummer. Een uitgeverij die met enige continuïteit literair werk uit-

[p. 10]

geeft, bestond niet. Cultuurbeleid is in Surname al jarenlang een zaak die praktisch uitsluitend in stapels papier wordt gerealiseerd; steun aan schrijvers is slechts incidenteel professioneel aangepakt en is - voor zover de schrijvers al niet bij voorbaat in de bureaucratie verzandden - vaak gebaseerd op nepotistische, soms zelfs ronduit racistische overwegingen.

Bovenal echter heeft de schrijver op te boksen tegen zichzelf. Het gros van de schrijvers is uiterst individueel ingesteld en het bestaan sinds 1977 van een Schrijversgroep heeft daarin weinig of niets kunnen veranderen. De schrijvers hebben zich - niet alleen in dit opzicht - te ontdoen van de restanten van een koloniale mentaliteit die hen door een jarenlange Nederlandse vorming is bijgebracht. Nog steeds zijn de Surinaamse schrijvers pioniers. Wie schrijft in een andere taal dan het Nederlands weet voor een publiek te schrijven dat eerder in tientallen dan in honderden is uit te drukken. Een literatuur met een eigen, niet-westers karakter en van een hoog gehalte kan niet van de ene dag op de andere ontstaan. Maar in dit gegeven hebben sommigen een excuus proberen te vinden voor een gemakzucht die niet goed te praten is: vroege voorbeelden werden (en worden) klakkeloos nagevolgd, men nam (en neemt) vaak zijn toevlucht tot poëzie ‘omdat een gedicht zó klaar is’, het schrijversmetier werd (en wordt) zwaar onderschat, elementaire vaardigheden werden (en worden) verwaarloosd.

De laatste maal dat een buitenlands tijdschrift aandacht aan de Surinaamse literatuur besteedde was in 1975, toen ‘Bzzlletin’ in navolging van ‘Tirade’ en ‘De Gids’ een nummer aan Suriname wijdde. Erg veel nieuws bood Suriname de literaire wereld sindsdien niet, maar als de tekenen niet bedriegen, komt daar langzaam verandering in. Belangrijk is de activiteit van Uitgeverij De Volksboekwinkel die voorzichtig bezig is een literair fonds op te zetten. Twee van haar uitgaven zijn de roman ‘Proefkonijn’ (1985) van Paul Marlee (ps. van Paul Nijbroek) - een waagstuk om een zo complex werk in Suriname te produceren - en een bundel ‘Nieuwe Surinaamse Verhalen’ waarin voor 't eerst sinds jaren een flink aantal proza-auteurs werden verenigd. Een tweede lichtpunt is de produktie van meer werk in de volkstalen. Nederlands is nog steeds de meest gehanteerde literaire taal, gevolgd door de lingua franca Sranan tongo. De straatlengten achterstand op auteurs in Nederland in het gebruik van het Sarnami - de Surinaams-hindustaanse taal - worden langzaam ingelopen, bijvoorbeeld met werk van Candani (ps. van Asha Rajkumar) en het Surinaams-Javaans heeft met de verschijning in 1986 van de bundel ‘Aruming melathi’ (De geur van melathi) van Surianto (ps. van Ramin Hardjoprajitno) weer een push gekregen. De talen van kleine bevolkingsgroepen komen aarzelend uit de literaire startblokken; in dit nummer schrijft de Indiaan Nardo Aluman in het Karaïbs en de bosneger Manuel Stuart in het Saramaccaans. De recente uniformering en vastlegging van staatswege van

[p. 11]

de spellingen der verschillende volkstalen kan mogelijk in dezen stimulerend werken. Een derde lichtpunt is de verschijning van werk van jonge schrijvers die toch minstens de potentie in zich lijken te hebben nieuwe richting te geven aan de Surinaamse literaire produktie: Mani Sapotille, Paul Bandel, Dorothee Wong Loi Sing en Elvira Rijsdijk verdienen hier vermelding. Een laatste positieve ontwikkeling is de verschijning van een literaire pagina in Surinames grootste krant ‘De Ware Tijd’ waarop niet enkel nieuwe uitgaven en ontwikkelingen kritisch begeleid worden, maar die bovenal jonge auteurs een publikatiemogelijkheid in grote oplage biedt. (Ondertussen wegens papierschaarste stopgezet. L.G.).

Dit nummer van Deus ex Machina geeft een royaal beeld van de schriftelijke literaire acitiviteit in Suriname anno 1986, zelfs nog wanneer we de eerder, genoemde restrictie in aanmerking nemen dat niet alles direct na voltooiing wordt gepubliceerd (een omstandigheid die alleen al uit het gebrek aan publikatiemogelijkheden natuurlijk altijd in Suriname gegolden heeft). Alle bijdragen zijn niet eerder gepubliceerd en met enkele uitzonderingen werden alle geschreven in 1986. Feit is dat dit nummer veel beter de Surinaamse bevolkingssamenstellin re resenteert dan welk tijdschrift - binnen ands of buitenlands - dan ook eerder Van de belangrijke auteurs ontbreekt niemand en in de verzameling zijn representanten van alle generaties uit de Surinaamse literatuur aanwezig met uitzondering van die uit de vijftiger jaren (voorzover de schrijvers daarvan nog in leven zijn, leggen ze zich niet meer toe op literaire activiteiten). De generatie die in de jaren '60 opkwam, is hier vertegenwoordigd met werk van Shrinivãsi, Orlando Emanuels, Bhai, Paul Marlee, Coen Ooft en Michaël Slory. Zij leverden werk van over 't algemeen hoog gehalte en hun jarenlange arbeid - veelal tegen de verdrukking in - bracht eerst laat verdiende lauweren op. Van Shrinivãsi (ps. van Marinus Lutchman) verscheen in 1984 bij de Haarlemse uitgeverij In de Knipscheer een royale bloemlezing uit zijn, altijd in eigen beheer uitgegeven poëzie onder de titel ‘Een weinig van het andere’. De dichter Bhai (ps. van James Ramlall) kreeg de staatsprijs voor literatuur voor de jaren 1980-1982, Michaël Slory voor de jaren 1983-1985. Paul Marlee zag met zijn roman ‘Proefkonijn’ - first runner-up voor de literatuurprijs 1983-1985 - zijn eerste werk bij een uitgeverij ondergebracht. Coen Ooft en Orlando Emanuels werken na lang stilzwijgen aan een comeback met werk dat hun debuutuitgaven van resp. 1960 en 1969 naar de kroon steekt.

De generatie die zich in de jaren zeventig aandiende, zien we hier in de personen van Ruud Mungroo, André Cirino, Frits Wols (ps. van Wilfred Wong Loi Sing), Mechtelly (ps. van Mechtelli Tjin A Sie), Albert Mungroo en S. Sombra (ps. van Stanley Slijngard). De laatste vier bezetten momenteel bestuursfuncties in de Schrijversgroep '77.

Hoewel deze schrijvers soms met gaaf werk kwamen, wist geen

[p. 12]

van hen een oeuvre op te bouwen dat het peil van de ‘zestigers’ kon bereiken. Het goede dat zij produceerden, leed onder zwakker werk van eigen hand en meer nog onder het epigonistisch gebral van tientallen prutsers die zich in die zeventiger jaren presenteerden. Nog in 1985 vertrouwde de voorzitter van de ministeriële literatuurcommissie, Hein Eersel, mij toe dat hij periodiek een vuur aanlegde waarin allerlei uitgaafjes in rook en as opgingen.

De Surinaamse letteren van de tachtiger jaren tonen enkele tendenzen die in literaturen elders ter wereld al eerder konden worden gesignaleerd. Er wordt openlijker over sexualiteit geschreven, er worden minder zaken verbloemd, de aansluiting bij het volkstaalgebruik wordt sterker, de neiging tot het hanteren van gedurfder vormen groter. Met name in het werk van Rappa (ps. van Robby Parabirsing) loopt de lezer geregeld tegen forse penissen aan en dat die confrontatie nogal eens lijkt op die van massalectuur kan op het conto geschreven worden van zowel de schrijver die enige sensatielust niet geheel vreemd is, als op dat van de schrijvers van het traditioneel nogal brave Surinaamse proza die het teveel aan tegenwicht hebben opgeroepen dat we nu in Rappa's boeken zien. Andere, wat agressiever schrijvende auteurs uit de tachtiger jaren zijn Romeo Grot, Oemar Amatsoemarto, Paul Bandel, Mani Sapotille, Dorothee Wong Loi Sing, Frasa (Frank Nahar) en Elvira Rijsdijk. De dichters Candani, Surianto en Nardo Aluman zoeken het vooralsnog in een wat traditionelere vorm.

Hoe het hen zal vergaan die anno 1986 pas met enkele gedichten naar buiten zijn getreden of van wie het debuut nog moet verschijnen, daarover is geen zinnig woord te zeggen. Het is verleidelijk hier iets op te merken over de vele mij bekende uitgaven die in voorbereiding zijn, maar wie in de Surinaamse literatuurgeschiedenis duikt, zal ervaren dat het er veel op lijkt, dat er een doem ligt op aangekondigde werken. Ik zwijg daarover dan ook liever. Ten aanzien van de jongste generatie kan wel opgemerkt worden dat het talent er is, al is het resultaat nog ver van perfectie. Het zal intussen duidelijk zijn dat de ontwikkelingkansen voor haar werk niet optimaal zijn. Voor deze jongeren bestaat echter één wetenschap: de eerste Surinaamse schrijvers schiepen op een wit vel papier een literatuur waarvoor geen Surinamer zich te schamen heeft.

De schrijvers in de jaren voor en na de onafhankelijkheid in 1975 konden termen als ‘bloed’, ‘revolutie’ en ‘dood’ hanteren als ideële begrippen, als metaforen van een strijd tussen overtuigingen. Die tijd is voorgoed voorbij. ‘Dood’ en ‘bloed’ zijn tastbaarder dan ooit, tastbaarder nog zelfs dan in de tijd der slavernij toen kolonialisten tegenover slaven stonden. Als er ooit karakter gevraagd wordt van het schrijvend deel van Suriname, dan is het nu.

Paramaribo / Oirschot, 16-30 december 1986