Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 343]

Een moderne Münchausen

The Story of San Michele, by Axel Munthe
London, John Murray, Albemarlestreet, W.

Ook de boekbespreking dient actueel te zijn in onze tijd. Ik zou het daarom niet wagen nu nog met dit ‘oude’ boek (van April 1929) aan te komen, als het verschijnen van de 24ste Engelsche druk (om niet van die in vele andere talen te spreken), ongeveer twee jaar na de eerste, niet verlokte tot het opmaken van de balans van dit best-seller-succes.

Want laten we maar dadelijk vooropstellen dat dit boek als literaire verschijning minder belangwekkend is dan het maatschappelijk en psychologisch verschijnsel van zijn succes. Een reeks van critici heeft gepoogd een karakteristiek te geven van zijn bonte en barokke inhoud - niet altijd tot voldoening van den auteur zelf, zooals uit een voorwoord bij de latere drukken blijkt. Men heeft het een autobiografie genoemd. Mis, zegt de schrijver. ‘De memoires van een dokter’ - al weer mis. Jammer genoeg gebruikt hij de rest van dit voorwoord niet voor een uitleg van wat zijn boek dan wel wil zijn, maar alleen om de glanspunten ervan nog eens duidelijk aan te schrappen.

Op gevaar af van een dergelijke terechtwijzing bij het voorwoord van de 36ste druk - maar het ‘Critisch Bulletin’ is gelukkig nog geen groot Amerikaansch of Engelsch dagblad! - waag ik het erop te zeggen dat deze geschiedenis van San Michele mij onweerstaanbaar herinnert aan... Münchausen. Een moderne, een allround Münchausen. De oolijke man met de staartpruik had voor zijn opsnijderijen genoeg aan het terrein van het avontuur en de vaardigheid. Munthe onderscheidt zich op alle gebieden waar voor een hedendaagsch mensch wat te bewonderen valt, in wetenschap en kunst, sport en luxe, griezel en liefdadigheid, onafhankelijkheid van geest en hooge relaties. Hij is evenzeer wonderdokter (zoo'n tikje there-are-more-things-mystiek) als bekwaam exact medicus en eerlijk onthuller van het boerenbedrog der medische wetenschap, dierenvriend en menschenkenner, sportsman en wijsgeer, man van de wereld en wereldhervormer, realist, romanticus en slangenbezweerder, archeoloog en kunstkenner. Als hij in Parijs een gevierd modedokter is met wachtkamers vol Amerikaansche millionairs, vindt hij tegelijk tijd voor een uitgebreide armenpractijk, voor werk aan de ziekenhuizen en om op goede voet en in persoonlijke relatie te komen zoowel met de Fransche aristocratie als met een reeks van dieren in de Jardin Zoölogique (beide zooals bekend een tijdroovende bezigheid). Wanneer een edelmoedige gril

[p. 344]

aan dit welbesteede bestaan een eind maakt, behoeft hij maar in Rome neer te strijken om het daar in korte tijd even ver, ja verder te brengen. Binnen het jaar is hij dokter van de Britsche ambassade en heeft hij ‘meer Engelsche patiënten dan al de elf Engelsche dokters bij elkaar’. En kort daarna ‘deelden de twaalf Amerikaansche dokters het lot van hun Engelsche collega's’. Wanneer ge een medelijdend hart hebt, laat het dan voor die drie en twintig gedupeerden kloppen en niet voor een overwerkten Dr. Munthe: ‘al de bloemverkoopers op de Piazza di Spagna gooiden bosjes viooltjes in mijn rijtuig, als ik langs reed’ in ruil voor de gratis geneeskundige behandeling die hij in zijn snipperuren, fit als een mannetje van een sanatogeen-reclame over ‘al de armenwijken van Rome’ uitstrooit. En denk nu vooral niet dat Dr. Munthe hiermee aan het eind van zijn jagerslatijn is. Onder de bedrijven door vindt hij tijd de pest in Napels en de aardbeving in Messina op de van hem bekende actieve wijze mee te maken, om naar Lapland te reizen en daar met pak en zak door ijskoude bergstroomen te zwemmen of in Zwitserland bij wijze van rustkuur net precies de gevaarlijkst denkbare bergtoer te maken, op Capri de ruïne van San Michele te koopen en om te bouwen tot een droompaleis even verwilderd barok als zijn boek, daarbij slechts geholpen door een aantal eenvoudige dorpelingen, onder wie hij de rol van een minzaam serenissimus, een wel- en wonderdoener voor mensch en dier speelt. Nog niet genoeg, lezer? Laat ik er dan nog bij vertellen, dat de rol van de Parijsche aristocratie in Rome door louter ‘royalties’ vervuld wordt (een gelukkig toeval helpt hem aan een hofzieke huishoudster, wat hem in de gelegenheid stelt ook over dit door hem zelf geminachte terrein van zijn successen uit te wijden) en dat... Dr. Munthe nooit rekeningen schrijft. En o, er is nog meer, nog veel meer. Niet zonder trots citeert Dr. Munthe in het bovengenoemde voorwoord een recensent die gezegd heeft: ‘er is genoeg materiaal in de geschiedenis van San Michele om schrijvers van sensationeele verhalen voor de rest van hun leven van gegevens te voorzien’. Inderdaad, maar dat doet een halve jaargang van een willekeurig dagblad ook, al geef ik toe dat Axel Munthe in vlotheid van stijl en levendigheid de gemiddelde reporter overtreft.

En toch steekt hier het geheim van de populariteit van dit boek. Het is altijd weer hetzelfde al willen we er misschien niet graag aan. Wij komen er niet met onze literaire eischen wanneer we willen begrijpen waarom onze medemenschen door een boek diep geroerd worden. De gemiddelde lezer zoekt geen literatuur met of zonder aanhalingsteekens. De gemiddelde lezer is de gemiddelde mensch, die weet dat het leven kort is en het voor alles wil ver-

[p. 345]

lengen, zoo niet in werkelijkheid dan in de zoete illusie der verbeelding. Vita brevis, ars longa. Is ook dit niet een zin van het oude woord: dat de mensch in de kunst een verlenging van zijn korte leven zoekt, d.w.z. kunstmatig de emoties tracht te proeven, die het korte en vaak vlakke leven hem ontzegt? Het leven van millioenen hedendaagsche romanlezers is van een doodelijke eenvormigheid en regelmaat, waaruit hun fantasie geen enkel spel-motief kan halen. Naar die ruwe grondstof der verbeelding hunkert de ‘moderne’ mensch. Het werk van den ouden ‘poètès’, den maker, die voor zijn oogen langzaam en liefdevol dat materiaal tot een stuk schoonheid omvormt, verveelt hem gruwelijk. Hij wil na een dag van ziellooze werkzaamheid zelf iets kneeden en hij vraagt klei. Hij gaat naar een revue, die hem in duizelingwekkende vaart in twee en een half uur zestig tafereelen vrouwenschoon en acrobatiek-sensatie toewerpt. En hij leest emotioneele (en ethische, want ook het hart heeft zijn eischen!) opsnijders als Axel Munthe.

Van niets heeft Axel Munthe minder dan van den poètès, van den man die zijn werk om het werk liefheeft. En daarom zal deze moderne ‘Münchausen’ - in zooverre gaat onze vergelijking mank - nooit een klassieke Münchausen worden gelijk zijn groote voorganger, die met een zachte ironische glimlach zichzelf en zijn hoorders gevangen hield in het bonte spel van zijn verbeelding. Munthe kent geen ironie, hij is ook in zijn potsierlijkste episoden - want ook die heeft hij natuurlijk voorradig - volkomen ernstig en verliest zijn doel niet uit het oog, een doel dat wel het allerminst is aangewezen om de innerlijke onwaarschijnlijkheid in het overgroote deel van zijn vertelsels te rechtvaardigen: de persoonlijke glorie van den mensch Axel Munthe. En van dat doel uit gemeten, kan men dit boek niet anders dan boven verwachting geslaagd noemen.

A. Romein-Verschoor