Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 265]

Een meester in het interview

Georg Sylvester Viereck, Schlagschatten
Sechsundzwanzig Schicksalsfragen an Grosse dieser Zeit. Berlin u. Zürich.

Dit boek is een welsprekend pleidooi voor het interview. Hier geen journalistieke indringerigheid of malle vrindjesophemelarij vol eigenwijsheden van bedenkelik gehalte, hier niet het zotte geportretteer van over het paard getilde onrijpheden, als waarop sommige letterkundige periodieken onzer dagen ons vergasten. Dit merkwaardige werk is belangrijk, en het ontleent zijn waarde èn aan de grootheid der figuren, èn aan de diepten waartoe de gesprekken reiken, de problemen, die de interviewer weet te raken, èn aan de voortreffelike wijze waarop Viereck de kern zijner persoonlikheden en het hart der besproken dingen weet te treffen.

Zo is dit boek in den meest volstrekten zin de onmiddelike neerslag van den tijdgeest. Om den stijl en om de vlotte rake lijnen dezer psychise contouren mag men het zeer zeker een kunstwerk noemen. Maar het is geen belletrie in engeren zin: het wil niet uitsluitend aesthetise bevrediging schenken, het ontkomt daarmee aan den doem beheerst te worden door den smaak en onderhevig te zijn aan de litteraire mode. Het doorbreekt alle beperkingen en wordt boven al maatstaf van geweldige en grootmenselike geestesspanningen: het spiegelt de dromen en de idealen der moderne mensheid. Het delft naar de grote problemen, innerlik en uiterlik, waarmee de wereld onzer dagen kampt, het vraagt aan de representatieve figuren der samenleving antwoord op de vragen, die individuën en volkeren beklemmen, het opent vergezichten op verleden en toekomst, het belicht met ontstellende scherpte de toppen en ook de afgronden van alle menselik willen en verwachten.

Viereck is een Duits-Amerikaan, bekend door het fantastise en belangwekkende boek, dat hij samen met Eldridge schreef: My first two thousand years, the Autobiography of the Wandering Jew. Reeds in dat werk werden spelenderwijs de kleine menselike problemen gesteld tegenover de onverbiddelikheid der eeuwen. Tussen dat boek en deze verzameling interviews ligt een merkwaardig verband, reeds door Freud in zijn onderhoud met Viereck opgemerkt: in beide boeken vindt de begeerte naar onsterfelikheid gestalte, de behoefte, met mensen van eeuwige betekenis in contact te komen, met hen die in het licht der oneindigheid staan en de leiders en vaders der massa zijn. In die behoefte schuilt weer de neiging, alle grootheid, kracht, vitaliteit en potentie te verheerliken, als om aan de eeuwig dreigende vernietiging te ontkomen.

[p. 266]

In al deze gesprekken leven machtige waarden, allesbeheersende wetten; het willen en denken van het woelige heden en de reeds vaste lijnen vindende toekomst tekenen zich er verrassend duidelik in af. Het zijn altijd weer bizondere vragen, die Viereck interesseren, vragen naar den zin des levens, naar geloof en onsterfelikheid, naar begeerte en verwachting. De marquante persoonlikheden tot wie hij zich wendt weet hij te verlokken tot het openbaren van hun diepste levenshouding, en bijna geen gebied van het moderne geestesleven blijft daarbij onbestreken. Politieke en culturele stromingen, bolsjewisme, fascisme, internationalisme, individualisme, geslachtsleven en ethiek, de economise verwikkelingen en verwachtingen, het Jodenvraagstuk, de arbeiderskwestie, al deze cultuurcomplexen worden op de meest verschillende wijzen beroerd en beschouwd. Dichters en zieners als Shaw, Hauptmann, Schnitzler, Ludwig, Keyserling, geleerden als Freud, Hirschfeld, Steinach, Voronoff, Einstein, grote figuren in de geldwereld als Ford, Schacht, politieke persoonlikheden als Mussolini, Hindenburg, Macdonald, Briand, de gestalten uit den groten oorlog: Foch, Clemenceau, Keizer Wilhelm, de Duitse Kroonprins, Ludendorf; denkwijze en aard al dezer mannen worden ons in geen dikke boeken zo doordringend en raak, zo tot op de kern getekend als hier.

De totaalindruk dien men van dit boek krijgt, is echter geenszins chaoties. Want Viereck trekt door al deze gesprekken zeer vaste lijnen. Zelf een scherp denker, thuis op allerlei gebied en tot diepgaande discussie onmiddelik bereid, snel en lenig reagerend op elke frontwisseling zijner slachtoffers, weet hij hen opgemerkt te leiden naar de problemen die zijn belangstelling hebben.

Het is opvallend, hoe deze figuren in twee groepen uiteenvallen: de geestelike scheppers en de politieke en finantiële figuren. Tegenover de grote geestelike zieners, de dichters en denkers, wier inzichten reiken naar den grond der dingen en die ver uitzien naar de horizonnen der toekomst, staan de zeer vitale, actieve, daadkrachtige en overtuigde willers, de eenzijdig bezielden, de politici en de fel-opstandigen. Juist zij, die tot subjectiviteit geneigd zouden moeten zijn, omdat een denker en een dichter nu eenmaal geacht wordt een dromer te zijn, spreken zich het meest objectief uit, en in hun gedachten is er het meeste verwantschap met de klare, heldere flitsen op het komende, welke de rustige zekerheid der wetenschappelike inzichten kenmerken. Juist de mannen van de daad, de schijnbaar wakkeren, zijn door hun aandriften vervoerd en daardoor subjectief: Mussolini, de Tijger, Ludendorf, Barbusse, Ford. Het is vooral bij de eersten, Shaw, Einstein, Hauptmann, Keyserling, dat zich de gedachten en idealen der komende dagen,

[p. 267]

en de grote lijnen der menselike geestesevolutie reeds met klaarheid aftekenen.

Niemand, die dit boek leest zal kunnen ontkennen, dat we in een groten en uitermate belangrijken tijd leven. Overal te midden der puinhopen wordt gebouwd en ontwikkelen zich kiemen van nieuw leven, het is in waarheid een Umwertung aller Werte, geweldiger dan Nietzsche ooit heeft kunnen dromen. En het is alsof de komst der diepte-psychologie het sein is geweest tot deze innerlike culturele omwenteling, die alom heeft ingezet en waarvan wij de eerste golven gaan voelen. Met steeds sterker doelbewustheid zoekt de mens de zuiverste en doeltreffendste lijnen naar het door allen beoogde einde, waarvan Hirschfeld spreekt: ‘de beschaving der toekomst zal zich richten naar de inzichten der wetenschap. Beschaving moet zijn het grootst mogelik geluk voor het grootst mogelike aantal en de grootst mogelike verscheidenheid van mensen’. Het is de Westerse opvatting, en is geheel tegenovergesteld aan die van den Oosterling, die mysties is. De Westerling verlangt zijn geluk van de wereld, de Oosterling verlangt zijn geluk van zichzelf. In dit boek spiegelt zich het Westen, met al zijn krachten en dromen, zijn kunnen en willen, en met al zijn dwalingen. Maar ook openbaart het Westerse geestesleven zich er in als groei: overgang van de gepassioneerdheid der instinctieven naar de geestelik klare evenwichtigheid der wetenden.

Tot de beste gesprekken behoren: het onderhoud met Shaw, dat met Freud, die met Hauptmann, met Joffre, met Clemenceau, met Einstein, en dan vooral ook de zeven gesprekken met Mussolini: wie het fascisme wil leren kennen, die vindt het hier.

Getuigenissen van geestelike armoede zijn, ondanks den ijver van Viereck, de interviews met Keizer Wilhelm en met Macdonald; in den scherpzinnigen Emil Ludwig heeft Viereck echter zijn meester gevonden, dit laatste hoofdstukje is inderdaad een scherp en boeiend duel.

De gedachten, de dromen, het oordeel van grote mannen. Hoeveel dwalingen, hoeveel eenzijdigheden? En waar ligt ten slotte de waarheid? Die oplossing brengt dit boek niet, het maakt ons wereldwijs, maar ik vrees dat ieder de beste wijsheid in zichzelven zal hebben te zoeken.

Johan W. Schotman