Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 202]

Een boek over Tolstoj

Henriëtte Roland Holst - van der Schalk, Tolstoi, zijn wezen en zijn werk
W.L. en J. Brusse's Uitgeversmaatschappij. Rotterdam

Op de eerste bladzijde van haar diepgaande studie over Tolstoi herinnert de schrijfster er aan hoe, geruimen tijd, Tolstoi is komen te staan in de schaduw van Dostojewski. Is haar verklaring daarvan juist? ‘Het kon ook wel niet anders of een geslacht, dat de ergste schuld op zich had geladen en door de meest schrijnende dishar monie verscheurd werd, moest met magnetische kracht getrokken worden tot Dostojewski's troebele, smartelijke, afgrond-duistere en tevens puur extatische levensuitbeelding. Het scheen als gingen diens verwachtingen van een naderend rijk van den Antichrist in vervulling en als kon enkel de voorbehoudlooze verdeemoediging, de absolute zelfverzaking, waartoe zijn pathetische stem had opgewekt, de menschheid redden van een gericht, dat goeden en boozen bedreigde’. Ik aarzel om deze verklaring zoo zonder voorbehoud aan te nemen. Zeer zeker had de Vogüé in zijn ‘Le roman Russe’ de beteekenis van Dostojewski onderschat, die beteekenis niet ten volle begrepen, maar toen Dostojewski eenmaal in het Westen ‘ontdekt’ was door eenige fijne geesten, is daarop gevolgd een overdreven bewondering voor den grooten Rus, die niet altijd steunde op grondige kennis, die m.i. - de inzichtsvollen niet te na gesproken - bij velen voortkwam uit snobisme. Mevrouw Holst zal mij nuchter vinden, maar ik geloof niet dat de ‘verscheuring door de meest schrijvende disharmonie’ de menschen van vóór, en in, en ná den oorlog tot Dostojewski bracht. De dichteres, de zieneres, dicht m.i. haar diepe overtuiging toe aan de menigte, die niet zoo ver en zoo diep dacht.

Ik meen dat ook de latere werken van Tolstoi velen van hem vervreemd hadden. ‘Oorlog en Vrede’, ‘Anna Karenina’, Tolstoi's kleinere verhalen waren ‘gewoon’ - maar tegen zijn latere godsdienstige en sociale ideeën kwam men in verzet. De kiemen dier ideeën in zijn romans ontdekte men niet, of men achtte ze niet van groot belang (ik spreek altijd van: de menigte). Maar nù stond men onthutst en versteld. Tolstoi werd de niet meer toerekenbare dweper, dien men met wrevel las. Het was bij velen een ommekeer in zijn leven die hen verbijsterde, dien ze niet konden verklaren noch wilden volgen.

De groote gedachte van Henriëtte Holst in dit boek is: trots den schijn van het tegendeel is Tolstoi's leven een eenheid. Velen heeft dit niet zoo geschenen, velen schijnt dit niet zoo. Maar wie dieper

[p. 203]

ziet - en dat doet de schrijfster - erkent: ‘Hierin bestaat de eenheid van zijn leven: dat hij door alle fasen heen aan het streven naar verwezenlijking van datgene, wat hij op een gegeven oogenblik als zijn hoogste zelf beschouwde, al het andere ondergeschikt heeft gemaakt.’ Er zijn biografen van Tolstoi, die het onderscheid tusschen den Tolstoi van vóór en na de groote geestelijke krisis veel te absoluut hebben opgevat. Van hun beschouwing is het eerste hoofdstuk in dit boek een bestrijding. Haar vergelijking met de eenheid van Goethe's leven is wat zwak - blijkbaar voelt ze dit zelf. Juister is de vergelijking met de eenheid van Dante's leven: ook hier voor sommigen een schijnbare breuk. Maar ook bij Dante is: ‘de krachtige, voortdurende drang tot verwezenlijking van een steeds louterder en verhevener zelf’.

Het schijnt dat sommigen al terstond in dit boek hebben gezocht een ‘apologia de vita sua’. Mij lijkt dit onzinnig. Maar iets anders is dit: het leven der grootste dichters die ons land bezit, kenmerkt zich door één zelfde onrust van zoeken, door één zelfde hartstochtelijk streven naar waarheid, naar zuiverheid van leven, in eigen hart en in maatschappij. Dat daardoor het doordringend begrip van de eenheid in een verwanten geest scherper en bewuster wordt, spreekt van zelf. Ook in haar leven is geen breuk, is geen grilligheid - al zijn er die dit meenen.

Iets anders is ook dit: ziet zij Tolstoi's leven als een eenheid, dit ‘sluit de erkenning niet uit, dat in zijn wezen diepe tegenstellingen tot uiting kwamen, tegenstellingen, die gegrondvest waren in zijn lichamelijk-geestelijken aanleg en van zoo fundamenteele beteekenis bleken voor zijn genie, dat men zich dat genie niet zonder hen vermag voor te stellen. Uit hen ontstonden de spanningen, die de essentie van dit genie bepalen’. Wat dan volgt over deze spanningen is treffend juist, maar te lang om hier aan te halen.

Op de inleiding over Tolstoi's eenheid volgt een hoofdstuk ‘Wezen en Groei’. Wie in dit boek een gewone, korte biografie zoekt, zou bedrogen uitkomen. Deze biografie staat op hooger plan. Zij is - ik besef het ontoereikende dezer uitdrukking - Tolstoi's ideeënbiografie. Hoe veelzijdig de werkzaamheid van Tolstoi op dichterlijk en sociaal-ethisch gebied is geweest, wordt helder uiteengezet (op blz. 19 vind ik het woord ‘exegist’, dat m.i. ‘exegeet’ behoort te zijn); hoe veelomvattende kennis van menschen en dingen hij zich heeft verworven, blijkt uit zijn epische werken. - In de schets van Tolstoi's kinderjaren, jongelingsjaren en eersten mannelijken leeftijd vinden wij tal van treffende opmerkingen, o.a. deze: ‘Wanneer een jong kunstenaar zijn loopbaan begint met de uitbeelding der ervaringen en indrukken van zijn kinderjaren, dan

[p. 204]

wijst dit op een zeer bijzonderen aanleg. Hij toont daardoor, meer zin voor de werkelijkheid te bezitten, meer liefde voor de waarheid en meer verlangen háár bovenal te dienen, dan de overgroote meerderheid der menschen.’ Zoo de opmerkingen over Tolstoi's realisme (op blz. 44 en volgende).

Nog eens wordt (op blz. 77) het grootste, pijnlijke konflikt in Tolstoi's leven, ‘het nimmer eindigende konflikt tusschen de tegenstrijdige neigingen in zijn eigen hart’ geschetst - het is, in anderen vorm, een herhaling van de uitnemende bladzijde 16. Het is of de schrijfster met nog sterker aandrang wil laten zien de moeilijkheid in dit leven - het leven van een man, die ‘met volle kracht op drie verschillende manieren leefde: met de zinnen, met het gemoed en met het verstand. Uit drie werelden-van-ervaring gaarde hij de elementen bijeen, die zijn verbeelding tot de wereld der poëzie herschiep’. Zij, die om Dostojewski Tolstoi geen oogenblik ontrouw zijn geworden, zullen genieten van de uitnemende bladzijden die Mevrouw Holst over Tolstoi's eerste boeken, en over ‘Oorlog en Vrede’ en ‘Anna Karenina’ schrijft. Terecht wijst zij er op hoe in de eerste boeken, ‘detailstudies’, ‘reeds de voornaamste innerlijke thema's worden aangegeven, die hij in zijn latere epische werken telkens weer opnemen en tot volle ontplooiing brengen zou’. Die thema's zijn in de eerste plaats: zijn verhouding tot de boeren, zijn opvatting van de vrouw en de sexueele liefde, zijn verhouding tegenover de diepste levensproblemen: dat van de universeele liefde als een goddelijke kracht, van de ziel en van den dood. ‘In “Oorlog en Vrede” is hij er, alleen van alle moderne prozaschrijvers, in geslaagd de uitbeelding van het leven van een deel der menschheid in een bepaald tijdvak boven de sfeer van den historischen roman uit te tillen in die van het epische kunstwerk’. Wie de historische romans van den laatsten tijd - romans die ‘opgang maken’ - vergelijkt met ‘Oorlog en Vrede’ zal de juistheid der bewering van Mevrouw Holst erkennen. Ik weet geen anderen historischen roman, dien men met één zelfde geboeid-worden telkens en telkens weer kan opslaan. ‘De eenheid van geest, die het doortrekt en de harmonie van elk onderdeel met het geheel, die het beheerscht’ geeft het boek zijn episch karakter. Het grootsche en het klein-belangrijke in menschenlevens, de diepste en de eenvoudigste problemen in de wereld en in menschenharten worden in dit boek aangeroerd, alles is zoo diep-menschelijk, zoo sober en eenvoudig, dat geen herhaalde lezing iets van de bekoring kan verminderen. Uitstekend is wat Mevrouw Holst op blz. 59 over de grondgedachte van het boek schrijft.

[p. 205]

In het hoofdstuk ‘Geestelijke wedergeboorte’ en in het daarop volgend ‘de Worsteling om heiligheid’ is, bij de bedoeling van de schrijfster, het zwaartepunt van dit boek te zoeken: de rijke, uitvoerige verklaring van het schijnbaar tegenstrijdige in Tolstoi. Liever: ‘voor de verwonderlijke intensiteit van zijn vermogen tot vernieuwing en verjonging, waarvoor Stefan Zweig een gelukkigen term heeft gevonden, wanneer hij schrijft, dat Tolstoi in den loop van zijn lang leven telkens opnieuw manbaar werd’. De religieuszedelijke krisis, die Tolstoi in de jaren 1878-'81 doormaakte, was geen gevolg van geestelijke vermoeidheid, geen symptoom van de verzwakking van zijn levensdrang, zij heeft geen breuk gemaakt in zijn leven.

Problemen zijn er in dit leven - meer dan één. Het probleem zijner verhouding tot zijn vrouw, dat aanleiding heeft gegeven tot verscheidene boeken en beschouwingen, wordt natuurlijk ook door Mevrouw Holst behandeld, naar het ons voorkomt: met helder psychologisch inzicht. - Het probleem: is er volledige overeenstemming tusschen liefde en waarheid te bereiken? ‘Ook deze onvermoeide worstelaar heeft het punt niet geheel bereikt, waar beide in één schittergloed samenkomen. Dit punt te bereiken, is den mensch niet gegeven’.

Ten slotte geeft de schrijfster een hoofdstuk over ‘De beteekenis van Tolstoi's apostelschap voor onzen tijd’. Zijn religie en zijn filosofie dragen een fragmentarisch karakter. 'Zijn rationalistisch utilitarisme achtte het de eenige taak der religie, den mensch te leeren, hoe deze op aarde het ware geluk deelachtig kan worden, - goed leven en vredig sterven, door zijn heil te vinden in het dienen van anderen. ‘Hier komen zijn geloofsijver, die uit diepgewortelde behoefte ontsprong, optimistisch te denken over de toekomst der menschen, in botsing met zijn psychologisch inzicht’.

Verzetten Marx en Tolstoi zich beiden principiëel tegen de maatschappelijke orde van het kapitalisme, beiden gaan anders te werk - wat Mevrouw Holst uitvoerig uiteenzet. En zij meent dat terwijl de schema's van Marx over de arbeidersklasse, de bourgeoisie, den klassenstrijd heden ten dage reeds min of meer verouderd zijn, d.w.z. niet meer passen op de huidige maatschappij, Tolstoi's kritiek op het privaatbezit en de, op de basis van dat bezit zich verheffende, moderne beschaving, ook heden nog volkomen aktueel zijn en dit zullen blijven, zoolang de maatschappelijke tegenstellingen bestaan. ‘Marx liet zich te veel imponeeren door dat wat is. Tolstoi hield zoo goed als uitsluitend rekening met dat wat behoort te zijn.’ Lijkt Tolstoi's invloed op het maatschappelijk gebeuren van onze dagen gering? De schrijfster vindt dit een

[p. 206]

oppervlakkig oordeel. Hij is, volgens haar, een der grootste voorloopers geweest van de reaktie tegen de moderne technisch-mechanische kultuur, die in onzen tijd in kracht toeneemt. In elk geval: de meest universeele voorlooper. ‘In een tijd, dat de overgroote meerderheid der beschaafden de experimenteele wetenschap als het hoogste punt, ooit door den menschelijken geest bereikt, begroette, - dat zij van den verderen vooruitgang dier wetenschap en van de “wonderen der techniek” het heil der menschheid verwachtte, brandmerkte Tolstoi den modernen tijd als “de periode van het wetenschappelijk bijgeloof, zooals de daaraan voorafgaande die van het godsdienstig bijgeloof was geweest”.

Verder: de kernbeginselen der “nieuwe opvoeding”, der “nieuwe school” zijn door Tolstoi drie kwart eeuw geleden niet slechts ontdekt of her-ontdekt, maar ook in toepassing gebracht.

Ook op het gebied der rechtswetenschap en tot op zekere hoogte der rechtspleging winnen opvattingen en denkbeelden veld, tot welker pioniers Tolstoi kan gerekend worden.

Voorts heeft men de drie verschijnselen: het veldwinnen van een richting in het socialisme, die inplaats van het terneer werpen van den tegenstander, het zèlf anders worden en anders leven’ op den voorgrond stelt en het socialisme van de zaak enkel eener klasse tot een algemeen makkelijke aangelegenheid maakt, - de anti-militaristische beweging, de non-koöperatie als een der voornaamste middelen in den bevrijdingsstrijd der Aziatische volken. Speurt men naar de hoofdbron dier drie breede stroomen, dan voert het spoor altijd naar Jasnaja Poljana terug.

Dit boek is met warmte geschreven. Zijn er soms kleine of grootere herhalingen? Ik heb het meenen op te merken, maar ik zou moeilijk weten aan te geven wat ik zou willen schrappen. Het is zoo rijk in fijne opmerkingen, zoo vol leven, zoo vol bewondering, zoo suggestief, - met zoo tal van bladzijden die alleen door een dichteres als Henriëtte Holst konden geschreven worden, dat wij zouden huiveren daartoe over te gaan. - Het is ook volkomen overbodig.

N.J. Beversen