Critisch Bulletin. Jaargang 2

[p. 28]

Het epos der Kozakken

Michail Scholochow, Der Stille Don; Eerste deel.
Roman-Verlag für Literatur und Politik, Wien-Berlin [1930]

Aan den stillen groenen Don leeft het Kozakkenvolk, oud en grijs van liederen en legenden, jong en onuitroeibaar taai van driften en instincten - een wonderlijke menschenhorde, half boersch en half soldatesk sedert eeuwen, sedert de glorie van Stenka Razin en zijn paladijnen. Sommige familie's, wier voorvaderen ten strijde zijn getrokken tegen de Turken, hebben zich vermengd met de buitgemaakte vrouwen, en een inslag geschapen van heete, wraakgierige en opvliegende karakters. De traditie's zijn streng en niet te breken. Er komen bruiloften voor en begrafenissen, waarbij stokoude stammoeders als priesteressen in een barbaarsch en heilig ritueel voorgaan. Er wordt bemind met een vleeschelijke en bijna vernielende passie. De Kozakken zijn boeren; zij leven tusschen hun akkers en korenmolens; zij zweeten en verbranden in den damp der oogsten. Zij tellen hun bezit naar schuren, wagens en paarden. Het paard is het lievelingsdier, de vriend, de gekoesterde makker. Wanneer deze stam niet christelijk gedoopt was, zou men het paard vereerd hebben als de oude Egyptenaren hun stieren en ibissen. - Eenmaal in het jaar zijn er manoeuvres. De uniformen worden voor den dag gehaald, geborsteld en gepoetst, tot de koperen knoopen blinken, de tressen en passementen schreeuwen van rood en goud, de laarzen glimmen, met rinkelende sporen. De elegante officieren uit Moskou en Petersburg benijden de boeren hun prachtige raspaarden, de volbloed strijdhengsten en dravers. Ruiterwedstrijden leiden tot opzweepende rennen; en reeds wordt de ijverzucht tusschen aristocraat en Kozak dreigend voelbaar.

De Kozak is vrij, wil onafhankelijk zijn, meester aan den Don. Maar hij weet zich tevens de verre beschermer van het heilige Rusland. Hij weet, dat in de ure des gevaars de Kozakken op een wenk van vadertje Czaar in dienen te grijpen, de orde te handhaven, de ongehoorzamen in de pan te hakken, de lafaards met getrokken klingen terug te jagen naar de bedreigde punten. De Kozak is zelfbewust, ijdel, maar primitief. Hij leeft in de dorpsgemeenschap. Alles daarbuiten is legende. Hij wantrouwt vreemdelingen; hij weigert de gemakken der beschaving, het nut der uitvindingen. Hij is de boer, de barbaar en de krijgsman, die des avonds aan de grijzende stroom van den Don zit te luisteren naar de balalaïka, of naar de tuinen sluipt, om zijn zinnelijkheid bij de boerendeernen te bevredigen. Verleiding en echtbreuk, veeten en wraaknemingen zijn aan de orde van den dag. Tusschen schoonvaders en -dochters bestaan

[p. 29]

schuldige verbintenissen, wanneer de mannen afwezig zijn, troosten zich de vrouwen, de onverzadelijke en listige Kozakkenvrouwen, met de thuis gebleven halfvolwassenen en knechten.

Maar de gemeenschap is er; en bewust of onbewust beheerscht de gemeenschapsgedachte de gansche stam; de besloten kring en clan is er onmiddellijk, wanneer gevaar dreigt van buiten; midden in twisten en veeten verbroedert men zich tegen den gemeenschappelijken vijand.

Het leven van deze Kozakkengemeenschap nu wordt door Scholochow in het eerste deel van zijn Don-trilogie verbeeld. Nog is het geen 1914, nog verkeert de Kozakkenstam in betrekkelijke vrede, en leeft haar rustiek, maar emotioneel leven. Liefdesverwikkelingen van krassen en ingrijpenden aard verontrusten deze vrede af en toe. Maar naar buiten toe is er eenheid en saamhoorigheid, en diepe onderworpenheid, als er sprake is van het heilige Russische Rijk. In den loop echter van 1914 begint deze toestand te veranderen. Er doen zich onverwachte invloeden voor. Een socialistisch propagandist vestigt zich in een der Kozakkendorpen. De rijke, leidende Kozakkenfamilie's wijzen af, waarschuwen. Maar de arme, verstooten arbeiders, die in de kaste der boerensoldaten uit de hoogte worden behandeld en nauwelijks geduld, en daarnaast de ‘uitloopers’ in den stam, de zoekers en anders-willenden, zij bezoeken de geheime samenkomsten, waar men ‘verboden boeken’ leest, elkander opzweept, en de propaganda verder belooft te drijven. Een kleine bende van fanatieke ijveraars ontstaat, en begint het hechtgesloten complex van Kozakken-traditie en overtuiging met het zuurdeesem van opstandigheid te doordringen. De saamhoorigheid wordt ondermijnd, oude, overgeërfde vazallen-instincten belachelijk gemaakt en wankel; en hier en daar aanvaardt men met kinderlijk vertrouwend geloof de nieuwe idealen der menschheid - zonder nog de consequentie's te begrijpen, die er aan verbonden zijn. Wanneer men het portret van Scholchow ziet - dit jongensgelaat, dat goedmoedig, en een weinig listig, vanonder de Kozakkenmuts kijkt - vraagt men zich af, hoe een zoo jong man in staat is geweest, dit epos te componeeren. Ten slotte is dit niet de roman van een of twee menschen, maar die van een héél dorp, een heele stam. Gestalte naast gestalte duikt op, karakters worden aaneengereid in den geheimen samenhang van familie, natuurdrift en alle donkere ziels-elementen, die menschen tesamen houden - een beklemmend reëele en aangrijpende menigte van menschenlotsbestemmingen. Scholochow heeft het aangedurfd en gekund, de dorpsgemeenschap te ontleden - met vastberaden en geoefend psychologisch vermogen. Sterk en markant zijn de omtrekken, de figuren

[p. 30]

staan zonder uitzondering voltooid; de entourage's voelbaar, bijna zichtbaar en tastbaar, gemaakt in tal van kleine, plastische en kleurige détails. Zonnige morgens ter vischvangst, stille kreken, donkere en peinzende bosschen - oogstdagen op het bruine glooiende land, zoovele zomeravonden, nachten aan het water, waartegen men de handeling ziet gebeuren.

Bewonderenswaardig is ten slotte het verband, dat dit alles samenhoudt. Scholochow heeft zijn stof in vaste en bestemde greep, de weg gaat rechtstreeks naar het doel; nergens overwoekeren de onderdeelen het geheel.

Dit, wat het eerste deel betreft. Hoewel de laatste hoofdstukken ervan reeds een inleiding vormen tot de uittocht der Kozakken naar het Oostenrijksche front en hun eerste botsingen met den vijand in den wereldoorlog, hangen deze fragmenten toch nauwer samen met het tweede deel: Krieg und Revolution, met welk deel zij dan een volgenden keer zullen worden besproken. Er zij al vast medegedeeld, dat deze oorlogs-fragmenten tot het schokkendste behooren, wat er in romanvorm over den wereldoorlog is verschenen. Hier houdt de literatuur op, en maakt plaats voor een kroniek, maar fascineerend en onheilspellend; en ofschoon men mag aannemen, dat Scholochow deze oorlogs-episode niet persoonlijk heeft meegemaakt, treft het waarheids-instinct van dezen Rus iemand overtuigender dan de nauwgezetste en noodlottigste bladzijden, die in West-Europa over den wereldoorlog zijn geschreven.

Theun de Vries