Bzzlletin. Jaargang 25

[p. 113]

Poste restante
Ron Elshout

Miniem maar meeslepend

Bij Meulenhoff verscheen een respectabele, min of meer uniform uitgegeven en betaalbare(!) reeks waarin dichtbundels van John Ashbery, Huub Beurskens, Stefan Hertmans, Peter Nijmeijer, Kees Ouwens en Hans van de Waarsenburg. Tussen deze renommees vinden we ook de debuutbundel van Peter van Lier, Miniem gebaar. ‘Groots en meeslepend wil ik leven’ riep ooit Marsman ons toe. Het titelgedicht van de bundel begint met dat ‘Marsmanwoord’: ‘Groots, zeg ik bij mijzelf. De mens / leeft zich uit in zomerfrivoliteiten, ongetwijfeld, / het is zomer. / Zwijgend kijk ik toe, met / af en toe een miniem gebaar. Ter verduidelijking: / Ik ben een serieus mens, / nooit bak ik het ei met geschonden dooier.’ Je ziet hem wel staan: boven de pan, zorgvuldig met een scherp mes tegen het ei tikkend om het dooier niet te beschadigen. Geen onverschillig mens dus, maar wel één die niet in het volle leven opgaat, zo blijkt uit het gedicht, eerder één die het vanaf de zijkant beziet. In het gedicht ‘Natuurliefde’ gaat het dan ook niet om een romantisch of Gorteriaans vervuld zijn van de natuur, maar ‘Nonchalant loop ik tussen wat bomen’ en juist wanneer de beschrijving van de wandeling op gang lijkt te komen, breekt het gedicht af met een gedachtenstreepje waarna nog twee regels volgen: ‘Een wandeling duurt echter nooit voor lang / want ik houd van de natuur.’ Dat is slechts schijnbaar een tegenstelling, want al in het volgende gedicht wordt een verklaring gegeven voor het vroege vertrek. Het deed me denken aan een reportage over Boeddhistische monniken die aan het eind van de dag in een gebed vergeving vragen voor al het leven dat ze vernietigd zullen hebben onder hun voetzolen: ‘Wie eenmaal het reinigen / van een voelspriet heeft waargenomen weet: / Betreed nooit argeloos het gras. // Op zijn rug liggend is ook een minieme snuitkever / kwetsbaar.’ Dat duidt op een overbewustzijn m.b.t. wat je menselijke aanwezigheid kan aanrichten en vormt wellicht een verklaring voor de wens aan de marge te blijven. Daar is nog wel meer over te zeggen. Als er een ‘overvloed aan klein / dierenleed / zichtbaar wordt’ leidt dat vrijwel onmiddellijk tot het besluit: ‘wegwezen zonder erbarmen’. Opnieuw líjkt dat misschien op onverschilligheid, maar wanneer je je met één van Pessoa's alter ego's, Alberto Caeiro, realiseert dat we de natuur begrijpen aan de buitenkant, en niet van binnen, want natuur heeft geen binnen, anders was zij geen Natuur, dan valt er wel in te zien dat er niets anders opzit dan ‘wegwezen zonder erbarmen’.

‘Zomers tafereel’ is een gedicht dat, hoe miniem de aanleiding ook is, in gruwelijkheid niet onderdoet voor van Geels ‘Kapel’. Van Geel vertelt: ‘Ik wou de poten van een groene vlinder / voorzichtig van het spinnerag ontdoen. / Zonder geluid en schijnbaar zonder hinder / vloog zij bevrijd de tuin in als een groen- / e klaproos, met het rag en altijd blij. // Twee pootjes in mijn hand [...]’. Voor mij maakt vooral het geluidloze van de gebeurtenis de gruwel ervan uit. In Van Liers gedicht gaat het ook om een vlinder: ‘Door een windvlaag tegen een boom gesmeten, / is van een vlinder nooit veel meer over dan wat rafelige vleugeltjes / en wat ongecoördineerd gedoe. // Voor een geoefend gehoor markeert slechts / spaarzaam geritsel en een lichte / krak / het moment van ophouden.’ Alweer: dierenleed, maar het roept eens te meer de vraag op wat je er mee moet. De mens is de argeloosheid van dier en kind (beide komen vaker voor in Van Liers poëzie!) lang voorbij en heeft de neiging de wereld om hem heen niet alleen waar te nemen, maar deze ook van interpretaties en gevoelens te voorzien. Van Liers poëzie lijkt daarvan afstand te willen nemen en een poging te doen de verloren argeloosheid en onbevangenheid terug te winnen. Ze uit daarmee een wens naar menselijke vanzelfsprekende aanwezigheid. Dat ze daarin, in weerwil van

[p. 114]

haar streven, regelmatig ‘mislukt’ en zich ‘vergist’ maakt de wens des te scherper. Die mislukkingen’ zijn bijvoorbeeld de ontroering na het zien van een duif of het feit dat ‘boeren in bed, liggend naast boerinnen zich / van / werkhanden bewust’ zijn. Zo is een landschapje ‘ogenschijnlijk nietszeggend’, desondanks roept het verwachtingen op. Zo lukt het in de reeks Tevergeefs maar niet ongedwongen te leven, doordat ‘toch maar denken aan jou, omdat ik weet / dat het niet aan je denken, het trachten / niet aan je te denken -’ zich steeds maar opdringt en tussen ‘ik’ en een onbevangen blik op de werkelijkheid staat. Konden we maar leven als ‘Vogeltje’ in het gelijknamige gedicht: ‘'s Avonds slaapt Vogeltje in zonder te bidden, zonder te zuchten.’

De zachte maat van de omcirkeling

Dagmaat is niet alleen een term uit de bouwwereld waarmee men beoogt de afmetingen van diverse bouwelementen ondubbelzinnig vast te leggen, het is ook de titel van de in 1994 verschenen bundel van Erik Heyman. Na een motto en een ‘opmaat’ (een gedicht van Heyman zelf) bevat de bundel drie afdelingen: ‘Dagmaat’, ‘Witsteen’ en ‘Geologie’.

In het gedicht ‘Kompas’ uit de eerste afdeling is iemand, een hij, de richting kwijt en de ik komt hem te hulp wanneer die ‘hij vermoedt dat hij / de regen en de sneeuw wat heeft / gedraaid’. Achteloos wordt er nog opgemerkt: ‘Het is een kleine klus // om deze chaos uit te lijnen.’ Of dat zo'n bescheiden werkje is, de chaos bedwingen, valt nog te bezien.

In de kleine reeksjes ‘Beuken’ en ‘Het huis’ legt eerst een boom het af tegen winter en bijl, maar doet later dienst als balk tijdens de bouw en wordt zelfs de tuin al op orde gemaakt. De orde van huis en tuin (van de keuken wordt niet gerept) wordt op ‘de winter die ons uit dit huis / in aanbouw nog verjoeg’ bevochten. Er zit echter te veel winter in de reeks om bij die tuin onbekommerd aan een aards paradijs te denken, - daar doet de slotregel, ‘maar / [wij] blijven altijd hopen’, niets aan af.

De tweede afdeling, Witsteen, is het hart van de bundel, dat, eenmaal gelezen, door de andere gedichten omsloten wordt, maar de lezing ervan vertakt zich vervolgens tot in de andere gedichten. De middelste gedichten zijn een saluut aan Floris Hendrik die blijkens de opdracht slechts twaalf dagen geleefd heeft. Sindsdien cirkelen hij en zij rond ‘een kind / in haar dat toch niet sterven / mag en dat zij niet meer wil / verlaten.’

Het cirkelen rond de leegte wordt op schrijnende wijze opgeroepen in een gedicht dat begint met: ‘Ik heb zijn adem in mijn eigen / huid bewaard’; terwijl beiden woordloos zwijgen, eindigt het met: ‘zij heeft zijn / adem in haar eigen huid herhaald.’

Wellicht speelde ‘Portret’ (uit: Dankzij de dingen) van Kopland met deze passages over de hand van een overledene me parten: ‘In je hand nog de hand die vertelt / dat je er bent, tot hij zich / terugtrekt in je hand’ (I) en: ‘En de hand die vertelde dat je er was / is verdwenen in de hand die daar / ligt, en dat niet meer is’ (II), want toen ik bij Heyman las: ‘Mijn hand is niet mijn // hand meer die hem tast en troost, / maar slechts zijn wijkend vlees / rond mijn geraamte’, duurde het even voor ik inzag dat zijn verwijst naar de levende ik.

Zo dringt de lezing van een gedicht in die van een ander gedicht, gewenst of niet, zoals dat ook gebeurt bij het lezen van de derde afdeling die onder de titel Geologie namen van geleerden als Archimedes, Kepler, Newton en Mendel opvoert en zich daarmee lijkt af te wenden van de weifelend geweken harttoon naar het aardse en het wetenschappelijke. Maar wanneer de ‘dichter van de vrees die ons tot // zwijgen dwingt’ desalniettemin in ‘Archimedes’ schrijft:

[p. 115]

‘Toch niet de zwaartekracht / die ons beweegt, maar het vermoeden van / verlangen naar restanten van een ziel’ dan schemert daar toch de ontstane leegte doorheen. Niet verlangen, maar het vermoeden van verlangen: leegte op leegte.

Het slot van het gedicht, ‘En onbekend // splitst zich de kiemcel later / steeds, en weer’ formuleert eigenlijk wat er in de bundel gebeurt. De chaos, die in de loop van de eerste afdeling nog in orde te veranderen leek, heeft zich met middelpuntvliedende kracht in de andere gedichten genesteld. Wij weten nu dat de rechte lijn van Newtons vallende appel ‘niet meer zal bestaan’.

In het aan Mendel gewijde gedicht wordt uitgegaan van de kennis dat onze erfelijkheid zit opgeslagen in de lettercode van het DNA-zuur, maar de ‘lettergrepen zijn / nog nauwelijks te tellen, // de klanken worden foutloos aangetast: het / alfabet verdeelt zich dreigend in de cellen’. Dat lijkt op eerste gezicht misschien op Achterbergs ‘De levenskracht die gij eenmaal bezat / verdeelt zich nu over het abc’ (uit: Code), Achterbergs vervolg klinkt echter optimistisch: ‘Ik combineer er sleutelwoorden mee / en open naar uw dood het zware slot’, waar Heyman lijkt te beseffen dat de dichter niet, zoals in Achterbergs sonnet, de schermutseling op dood en leven, volhoudt ‘totdat de deur eindelijk open gaat’. Heyman is, getuige de steeds herhaalde beginregel van de laatste afdeling (‘In haar gebarentaal boots ik haar na’), niet minder obsessief dan Achterberg, alleen is hij reëler ‘Wat ik herhaal is / dit: de zachte maat van de / omcirkeling’. Alles wat woorden, gedichten kunnen doen is het weerloze en onmeetbare omcirkelen en van ‘huid en weefselsporen dromen’, zoals het in ‘Spoor’ te lezen staat. Tegenover al dit weten stelt de bundel in een motto ontleend aan Marcel Möring een wet: ‘de herinnering is een groot verlangen’.