Bzzlletin. Jaargang 9

[p. 3]

Nol Gregoor
Wim Brakman's Haagse tijd

In 1944, het jaar waarin ik Wim Brakman voor het eerst ontmoette, scheelden wij tien vooroorlogse jaren. Zo moet je dat wel zeggen. Want in die eindeloos lijkende bezettingstijd betekende het nog heel wat meer dan tien jaar leeftijdsverschil. Het betekende o.a. dat voor mij de jaren tussen mijn 17e en 27e - de leeftijd die ik had toen Nederland werd bezet - nog jaren konden zijn waarin ik mijn ambities, gezicht op beeldende kunst en literatuur, de volle kans kon geven. In een goed gevulde boekenkast stonden vrijwel compleet de schrijvers van mijn voorkeur. Gorter, A. Roland Holst, J.C. Bloem, Nijhoff, Du Perron, Ter Braak, Vestdijk. Er waren vriendschappen met niet minder ambitieuze jonge schrijvers, schilders en grafici, die elkaars gezelschap zochten in een tijd met zo weinig expansiemogelijkheden buiten eigen kring en woonplaats.

Binnen die kring viel op een goede dag de kennismaking met Wim Brakman. De aanleiding daartoe zou je in stijl mogen noemen. Bij één van mijn zoekacties door een ontstellend verschraald Den Haag, waar ik in boekwinkels ondanks de leegloop van etalages en voorraadrekken nog iets van mijn gading hoopte te vinden, kwam ik in contact met Frans Zuidwijk, een jongeman die Menno ter Braak als zijn favoriete schrijver had gekozen en alles kocht wat hij nog van hem vinden kon. Aan een vriend, Dick Voerman, vertelde ik van deze ontmoeting en van Zuidwijk's grote kennis van het werk van Ter Braak. Voor Voerman, die door een slechte gezondheid veel aan huis gebonden was, gaf het aanleiding Frans Zuidwijk en mij voor een gezamenlijk bezoek uit te nodigen. Dan zou hij ook Wim Brakman vragen, een jongere vriend van hem met eveneens veel belangstelling voor literatuur. Het werd een samenkomst die een levenslange vriendschap met Wim Brakman heeft opgeleverd. Voerman had de gewoonte, vanwege het leeftijdsverschil van ‘onze schildknapen’ te spreken, maar vanaf die eerste ontmoeting bleek dat er tussen Brakman en mij een wisselwerking mogelijk was die alle overige contacten in veelvuldigheid en intensiteit overtrof. Beiden zeer beschouwelijk en op onszelf gericht, was het vooral een verbale aanleg die ons bijna dagelijks elkaars gezelschap deed zoeken, waarbij de gesprekken zich vaak tot ver in de nachtelijke uren konden voortzetten. Wij hebben over de meest uiteenlopende onderwerpen felle discussies gevoerd, waarbij het egocentrische van onze zelfbetrokkenheid soms voor een vuurwerk zorgde dat de vriendschap weliswaar niet aantastte - daarvoor werd zij teveel gezocht - maar nu niet bepaald harmonisch maakte. In de beginjaren - Brakman was 22 jaar in 1944 - werd van mij nog een zeker overwicht geaccepteerd, maar geleidelijk aan deed zich ook in onze relatie de voorspelbare curve gelden: leeftijdsverschil en volle boekenkast, aanvankelijk blijkbaar toereikend om gespreksverkeer in wat rustige banen te houden, waren van geen betekenis meer voor een snel in zelfbewustzijn groeiende persoonlijkheid.

In de omgang met anderen kwamen de naar binnen gerichte kanten van Wim veel minder tot uiting. Hij was in die tijd wat je een ‘aansluiter’ zou kunnen noemen; zijn verlangen ‘er bij te horen’ was, voor wie aandacht voor hem had, welhaast manifest aanwezig. Juist in dit opzicht bezat hij enkele trekken die m.i. zeer typerend voor hem waren. Zo vermengde hij nooit vriendschappen. Uiteraard was de vrienden- en kennissenkring waar hij via de relatie met mij was gaan bij horen, niet zijn eerste of enige. Hij had vriendschappen van oudere datum die hij daarvan strikt gescheiden hield, met een jaloers aandoende behoudzucht. Ik kende namen, en bij die namen wat anekdotisch gekleurde verhalen, maar zowel de personen die bij die namen hoorden als hun antecedenten, hadden wat mij betreft even goed verzonnen kunnen zijn; de sferen vermengden zich nooit. Veel uit die achtergrond heb ook ik pas, met de nodige verbazing, jaren later bij de schrijver Brakman kunnen lezen. Een enkel detail herkende ik, een enkel gezicht leek vagelijk bekend, maar ondanks hun tijdelijke parallel met onze vroege vriendschapsjaren was hun aanwezigheid in Brakman's leven, voor mij als nieuw.

1944, laatste jaar van de bezetting, Haagse Tijd: v.r.n.l.: Willem Brakman, Nol Gregoor, Leen Müller en Max Velthuis.

Dit kon natuurlijk niet in dezelfde absolute zin gelden voor zijn ouders en zijn broer Jack. Als vriend kwam ik bij hem thuis, maar liever niet, want zijn ouders waren in ouderwetse zin gezagsgetrouwe mensen, voor wie een ‘rooie’ eigenlijk slecht gezelschap was voor hun zoon. Ik woonde, gehuwd, in mijn evacuatie-woning aan het Weigeliaplein, dus naar mijn kant gaf dat geen moeilijkheden. Het was een druk door vrienden met kunstambities bezocht huis en velen van hen zullen zich de Wim Brakman van toen herinneren: zijn humor, als terloops geuit, zijn ironie, waarin altijd wel iets van verongelijktheid in meeklonk.

Eén van de aardige aktiviteiten waarmee de vriendenkring, bij afwezigheid van andere mogelijkheden, zich onledig hield, was het opvoeren van zelfgeschreven toneelstukken. Dick Voerman was daar sterk in; hij situeerde het gebeuren graag in kringen van de ambtenarij. In één van die toneelstukken kwam een uiterst bescheiden rol voor van een bode, Hoek genaamd. Die rol werd aan Wim toegewezen, en niemand dacht aan meer. Misschien Wim zelf toch wel. Hij had een grote behoefte aan aanzien en erkenning. Zijn reaktie was, als zo vaak, de ironie. Bij elke repetitie begon hij zich uitgebreid voor te stellen: ‘Mag ik me even voorstellen, Ecke, uit de beroemde Ecke-scène.’ Zijn revanche lag in de eindeloze herhaling, alsof hij er niet genoeg van krijgen kon. Wij hadden dat al lang, en reageerden al bij zijn eerste woorden: ‘ja hoor, ik weet het, van de beroemde Ecke-scène’. Zo'n miskenning van mogelijke kwaliteiten - zij waren niet eens in overweging genomen - verdroeg hij moeilijk, al gaf hij zich moeite het in een lachertje te verbergen. Eerst uit het autobiografische in zijn eerste

[p. 4]

romans, en vooral in de verhalenbundel Op weg naar huis, werd helemaal duidelijk wat hij toen al aan teleurstellende ervaringen achter zich had en hoe hij zocht naar erkenning als een zaak van volwaardigheid en rechtvaardiging. De achtergronden daarvoor gaf hij voordien ook in onze toch zeer persoonlijk gerichte gesprekken niet prijs. Zijn kwetsbaarheid was daarvoor, naar ik aanneem, te groot. Pas in het schrijven zoals hij het bedrijft, konden miskenning en zelfbevestiging elkaar vinden op een niveau, dat alle mogelijkheden tot rechtvaardiging in zich heeft. Meer dan wat ook, kon dit aan zijn schrijven die sterke, vaak emotioneel gekleurde, gedrevenheid geven.

Ouderlijk huis van Willem Brakman, Elsstraat 5, Den Haag. 2e etage, linkerzijde.

Brakman bij Lagere School, Scheveningen.

Geen van zijn Haagse vrienden heeft in Wim Brakman een schrijver gezien. Hij óók niet. Hij was een lezer, kon bij zijn bezoeken langdurig en zonder tekst bij mijn boekenkast staan, steeds weer boeken ter hand nemend en er in lezend zoals alleen een echte liefhebber dat kan doen. Dat de schrijver Brakman geboren is uit de fervente lezer die hij was en is, staat voor mij vast, maar dat deelt hij met veel andere auteurs, al hoort men dat, vreemd genoeg, maar zelden als een geboortegrond noemen. Wellicht is het daarvoor toch te vanzelfsprekend en openbaart het te weinig over de inhoudelijke gegevens.

De betrokkenheid van Wim Brakman bij vormen van kunst zoals die, tegen begrenzingen van allerlei aard in, onder zijn aandacht kwamen, was zeer groot. Het waren voor hem herkenningsgebieden van de eerste orde: hij bezat een opnemingsvermogen dat zich niet beperkte tot de literatuur. Hij kwam sterk onder de indruk van het gitaarspel van Koos Tigges, die toen al onder vrienden een reputatie had als klassiek sologitarist. Het was voor Wim aanleiding, lessen bij hem te gaan volgen. Er was echter een regelmatig terugkerend gebeuren dat zijn allergrootste voorliefde had. Dat waren de avonden waarop de beeldende kunstenaars onder onze vrienden met grote mappen onder de arm op het Weigeliaplein aanbelden, op de grond of tegen de wanden van onze woonkamer hun laatste werk uitzetten en er een kritische gedachtenwisseling over de kwaliteiten ontstond, die met niets en niemand ontziende scherpte werd gevoerd. Schilders als Kees Andrea, en mijn broer Jan, grafici als Wim Noordhoek, Enno Brokke, Harry Verburg, een tekenaar als Max Velthuys, die later als illustrator naam zou maken, zij stonden hun mannetje als het op een kwaliteitsoordeel aankwam. Er werd vergelijkend gekeken, waarbij door een kritische zuivering de beste bladen of schilderijen overbleven. Het boeiende van deze kunstdiscussies lag in de motivaties; niets werd zo maar terzijde gelegd.

Aan Wim Brakman was dat soms langdurige afwegen goed besteed; hij volgde gespannen de argumentatie en is op die samenkomsten blijven terugzien als onvergetelijke avonden. Zij losten voor hem in wat hij boven alles zocht: toegang tot een kunstbeleven die voor zijn eigen aanleg tot beschouwelijkheid zingevend mochten heten. Zijn toekomst stond, in dat laatste jaar van de bezetting en de verwarrende jaren die daarop volgden, nog allerminst vast. Veel wat hem eigen was, zocht nog naar richting en vormgeving in die vroege Haagse jaren. Veel pogingen kwamen niet verder dan hun moeizame aanlooptijd: de solo-gitaar, de krijttekeningen en eerste schilderijen die hij maakte. Zij zouden op een tentoonstelling van naïeve kunst zeker een goede indruk maken. Maar het was nog niet zijn taal. Die zou hij vinden in de opmerkelijke beeldende brieven welke hij mij uit Enschede schreef, brieven die ons door woonafstand belemmerde gesprekscontact moesten compenseren. De problemen van ‘wat moet ik worden’, hadden hun maatschappelijke oplossing gekregen: Wim Brakman was na een medische opleiding, bedrijfsarts in Enschede. Het was een werkkring die weliswaar de weg vrij maakte naar veel van wat hem eens zo begerenswaardig leek, financiële onafhankelijkheid bij voorbeeld, maar toch één alles overheersende drang oningevuld liet. In zijn eigen woorden: ‘laten zien wie een mens als Wim Brakman eigenlijk was.’ In plaats van een brief, ontving ik op een goede dag uit Enschede een ouderwets blauw schoolschrift. Het was kennelijk afkomstig uit de schooljaren van zijn schoonzuster, want het etiket vermelde in net handschrift: P. v. Binnendijk - Eng. uittreksel. IVc. Maar een Eng. uittreksel was er niet in te vinden. Toen ik het cahier omdraaide stond er, in een heel wat minder net handschrift, maar dat ik goed kende:

Beste vriend,
Ik wil je een verhaal vertellen, alleen ik weet nog niet precies welk. Eigenlijk gaat het mij ook niet om het verhaal, maar om het schrijven ervan. Ik vind schrijven iets verrukkelijks, vooral het langzame a.h.w. verdroomde schrijven, zoo zonder haast of dwang, alleen noterend wat zich komt aandienen, gevraagd of ongevraagd.

De echte Wim Brakman, Willem Brakman voor zijn lezers, had zijn uitingsvorm gevonden. Het was 1960, hij zou nog veel te zeggen hebben.