Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 35]

Vechtend tegen lijnen van leed
Enkele notities bij de nieuwe gedichtenbundel van Eddy van Vliet ‘Na de wetten van afscheid & herfst’
Hans van de Waarsenburg

De ontwikkeling van het dichterschap van Eddy van Vliet kan men een van de boeiendste noemen in het Nederlandse taalgebied. Niet alleen stelt hij het geduld van de lezer voortdurend langer op de proef - zijn nieuwste bundel Na de wetten van afscheid & herfst komt 4 jaren na Het Grote Verdriet (Nijgh en van Ditmar, 1974) - hij stelt hem daarnaast ook nog eens voor grote verrassingen. Was het in Het Grote Verdriet al opvallend, dat de sterk op de maatschappij betrokken gedichten verdwenen waren, dat daarvoor in de plaats gedichten gekomen waren die opvielen door hun sterke ingetogenheid, en de hervonden melancholie (zij het voorzichtig en enigszins aarzelend); het was voor de lezer duidelijk dat Eddy van Vliet als dichter een keuze heeft moeten maken, een keuze die tot een verregaand dichterlijk isolement zou moeten leiden, een keuze waardoor er geen weg meer terug was: met Het Grote Verdriet sloeg Eddy van Vliet een weg in, die hij alleen moest en nog zal moeten afleggen; een weg tegen alle literaire stromingen in, een eenzame weg door het aldoor mistiger wordende landschap van de poëzie. Ik heb in die tijd Het Grote Verdriet een hoogtepunt in het werk van Eddy van Vliet genoemd en de Muzen moeten dit vernomen hebben, want voor deze prachtige bundel kreeg hij de Jan Campertprijs 1975.

Zijn nieuwste-zevende bundel, na zijn debuut in 1964- heeft de reeds genoemde intrigerende titel NA DE WETTEN VAN AFSCHEID & HERFST en is onlangs bij de Bezige Bij (Amsterdam, 1978) verschenen. De titel is ontleend aan de eerste, gelijknamige regel van het laatste gedicht, hoewel precies dezelde regel, zij het in een andere kontekst ook in de bundel Het Grote Verdriet voorkomt en wel in het titelloze gedicht op blz. 71. Deze nieuwe bundel bestaat uit 43 gedichten die verdeeld zijn in 2 afdelingen. De laatste afdeling is het kleinste gedeelte van de bundel en bevat totaal 14 gedichten. Deze 2e afdeling zou men in direkte zin een voortzetting kunnen noemen van de gedichten uit Het Grote Verdriet in die zin althans, dat deze gedichten niet meer verder improviseren op het thema liefde. Het zijn gedichten waarin ‘het vertrekken’, ‘het niet meer vragen’, ‘de onoplosbare vragen’ indirecte omschrijvingen zijn van het oeroude thema: ‘de dood’. Dit gebaseerd op ‘nieuw leven’ zoals van Vliet het zo treffend schildert in de volgende strofe:

‘Maakte ik
bevestigend dat ik leef
op mijn beurt nieuw leven’ (blz. 41)

En toch ook wel op het feit, dat het begrip ‘later’ vanuit het jong zijn bekeken, toch wel degelijk ‘een eindigende illusie is’.

In deze gedichten is van Vliet zonder omwegen een konfrontatie met zichzelf aangegaan; een konfrontatie die - afgezien van de uiteindelijke oplossing - de dood - twee gevolgen in zich draagt:

1e) het menselijke aspekt:

‘Wat waan is heb ik veracht
zonder te hebben verwacht
dat waarheid eenzaamheid is.’ (blz. 54)

2e) het dichterlijke aspekt in het gedicht Eens de taal doorkruist. Ik citeer de 2e, 3e en 4e strofe uit dit erg mooie en gave gedicht:

‘naar de dichter die de maker is
heb ik de rug toegekeerd

van de dichter die de ziener is
ben ik blind gebleven

de zwerver die dichter bij het dichten is
dan bij het zwerven
verzwijgt de uitgang van het labyrinth’

(blz. 51)

Dit 2e gedeelte heeft naast een aantal goede gedichten, diverse hoogtepunten. Ik verwijs naar: Al mijn vrouwen slapen, Plotseling sta je daar dan, Uit hoeveel gesprekken heb ik geleerd, Zo dikwijls heb ik gedacht, De Kustlijn, het reeds genoemde Eens de taal doorkruist en Ik vraag niet meer.

Het werkelijk nieuwe en ontroerend verrassende in deze nieuwe bundel treft de lezer aan in het eerste gedeelte. De vraagtekens die in Het Grote Verdriet en opnieuw in het 2e gedeelte gerezen zijn, worden in dit eerste gedeelte op zeer subtiele wijze beantwoord, althans zo zou men het voorzichtig kunnen stellen. In deze 29 gedichten neemt Eddy van Vliet de lezer op zeer subtiele wijze mee terug naar het verleden van de dichter. Door dit op bijna chronologische wijze te doen, krijgt men niet alleen inzicht in een stuk (wereld) geschiedenis, maar komt men ook in aanraking met die elementen in een mensenleven die later de breuklijnen zullen opleveren.

[p. 36]

Dit gebeurt alles op een zeer bewonderenswaardig in de hand gehouden wijze. In deze gedichten toont van Vliet een verder groeiend meesterschap in het glashelder neerzetten van loepzuivere emotie. Men kijkt a.h.w. door deze gedichten heen en door hun aaneenschakeling ook terug èn in de persoon van de dichter zelf èn in hem zelf als persoon, als mens.

Van Vliet behoort net als ondergetekende tot die generatie wereldburgers die het licht gedurende de IIe W.O. mochten aanschouwen, ik blijf erbij: een getekende generatie. Een generatie die in de jaren '60 een flinke trap tegen het tijdsgewricht heeft gegeven en door de reactie tot in de diepste uithoeken is teruggeslagen. Een generatie die zich slechts een aaneenschakeling van oorlogen kan herinneren: warme, bloedige, koude oorlogen. Een generatie die er meer dan dertig jaar over heeft gedaan om tot een (ongewilde?) Hegeliaanse synthese te komen, zeker in poëtici, kortom een verscheurde generatie.

Eddy van Vliet legt in deze eerste 29 gedichten alle elementen om later (in de 2 e helft) tot een soort verzoening van deze these en antithese te komen.

Dit valt sterk op in de eerste helft, waarvan in het eerste gedicht, de regel: ‘werd ik definitief uit de warmte gestoten’ voorkomt die, gevolgd wordt door de strofe:

‘op een steenworp afstand
van een onder bevroren lakens
voorspeld geluk’

Zo wemelt het in deze 29 gedichten van de tegenstellingen: tegenover ‘geboorte/jeugd’ staat ‘geweld/vernieling’. Tegenover ‘samenzijn’ staat ‘eenzaamheid’. De regel ‘wat ons samenbracht was het feest op Kerstnacht’ is in deze een schrijnend voorbeeld, zeker indien ervaren door een kind. De tegenstelling ‘vader/moeder’ vormt een van de kernen in dit eerste gedeelte, in dit proces waar ‘de bevrijding’ een uiterlijke rol vervult, omdat zij slechts de eenzaamheid nog kan accentueren:

‘Terwijl in de stad
mijn moeder enkel lachend op straat verscheen
en mijn vader zijn witte sjaal
beschermend om haar hals deed.’ (blz. 15)

terwijl de ik-persoon bij een oud-man (de grootvader?) vertoeft. Een paar gedichten daarvoor, de 2e W.O. is nog in volle gang, kan men lezen:

‘Zelden was een dag mooier
- de geur van dronkenmakende bals nog niet in
de gangdan
toen ik aan de hand van mijn vader
de eerste salamander zag
in het pand schuin over ons.’ (blz. 11)

Deze ‘vader- en moeder tegenstelling’, deze tegenstelling tussen de liefde als een uiterlijk opgelegd maatschappelijk verschijnsel (de moeder?) tegenover de liefde als innerlijk, menselijk beleefde aangelegenheid (de vader?) moeten, zo maken deze gedichten duidelijk de basis gelegd hebben voor een dichterschap dat zich aanvankelijk dualistisch ontwikkelde dit dualisme nog voortdurend en dikwijls per gedicht in zich draagt b.v.:

‘van mijn moeder naar mijn vader
van mijn vader naar mijn moeder’, (blz. 34)

Of de eerste strofe van het gedicht ‘Op 1 mei’ (blz. 37):

‘Op 1 mei, de foto bewijst het
liep ik door de stad aan de zijde van mijn moeder
de feestende straten in het teken van rood
haar ogen, haar jas, haar stap in het teken van de dood’,

terwijl we in hetzelfde gedicht de volgende regel tegenkomen:

‘mijn vader timmerde aan een nieuw huis’.

Deze ‘romantische verscheurdheid’ zoals Pierre H. Dubois het onlangs nog noemde, heeft in Het Grote Verdriet zijn definitieve beslag gekregen en in Na de wetten van afscheid & herfst zijn synthese, door de volstrekt eerlijke en open wijze waarop Eddy van Vliet de lezer in staat stelt met hem mee terug te kijken. Dat de nieuwe bundel door deze unieke inkijk, niet alleen bijzonder genoemd kan worden bewijzen de gedichten: vakwerk door de beheersing van dit subtiele en o zo breekbare materiaal en uitgebalanceerd, en gepolijst woordgebruik: de kwetsbaarheid zo onkwetsbaar neergezet, zoals alleen een goed dichter dat kan.

EDDY VAN VLIET: Na de wetten van afscheid & herfst

De Bezige Bij 56 blz. 14,50