Bunker Hill. Jaargang 8 (nrs. 29-32)

[p. 26]

Hans Sleutelaar
De renaissance van het rijm

Rijm werkt direct in op het brein en nestelt zich daar. Voor even of voorgoed. Het wezen van het rijm ligt in de opwelling. Een goed rijm komt als geroepen. Het was er altijd al, alleen niet eerder opgeschreven. Talrijk zijn in alle tijden de verzen die ten onrechte voor poëzie doorgaan louter omdat ze rijmen. Het rijm verhult de zwakheden van een dichter, en onthult ze tegelijkertijd.

Het rijm lijkt populair, niet alleen bij hen die rouwen of verliefd zijn. Dichters van alle leeftijden; rappers en andere podiumpoëten; de vocale trapezewerkers van het light verse; hobbyende poëzievertalers; de Dichter des Vaderlands - wie rijmt er eigenlijk niet?

Toch zul je het dichtersvolk de kost moeten geven dat het rijm mijdt als een besmettelijke ziekte. Of het afdoet als een lachertje. Koning Oubol, ja, die rijmt. Een dichter van deze tijd beoefent het vrije vers. Gebonden poëzie is voor de modernist een gepasseerd station.

De eersten in ons land die er zo over dachten, waren de Vijftigers. Zij schaften de klassieke poëzie gewoon af. Per spandoek. In de oorlogsjaren had de jongerenpoëzie doorgesukkeld in futloze sonnetten en hol klinkende geuzenliederen. De enige die uittorent boven een stoet van dwergen is Gerard den Brabander.

Zet daar het avontuurlijke vers-libre tegenover, dat tussen de wereldoorlogen de rest van Europa had veroverd en nu in verduisterd Nederland, bij carbidlamp of kaarslicht, een nieuwe generatie dichters het hoofd op hol brengt. Niet wat je noemt een moeilijke keus.

Het vrije vers, ontstaan in Frankrijk, gaf in de eerste helft van de twintigste eeuw in de Westerse poëzie de toon aan. Aan het Nederlandse dichtersgilde gaat deze nieuwlichterij voorbij, een paar waaghalzen uitgezonderd. Bij ons blijven, net als in Engeland, rijm en metrum oppermachtig.

[p. 27]

De Vijftigers hadden na de bevrijding dan ook het een en ander in te halen. En ze hadden haast. De roep om vernieuwing klinkt op elke straathoek. De druk van het bestaande wordt, ook buiten de kunst, als onverdragelijk ervaren. Heel de op klassieke leest geschoeide poëzie belandt na 1950 op de mestvaalt van de geschiedenis, waar het lijk van de figuratieve kunst al langer ligt te rotten. Dichters van klassieke poëzie worden weggehoond. Rijmratten noemt Lucebert ze.

Sinds het optreden van de Vijftigers geniet het rijm bij de avantgarde, of wie ervoor doorgaan, een afschrikwekkende reputatie. Rijm is een symbool van taalbederf. De dood in de pot. Een afgestorven conventie. Rijm is reactionair. Studentikoos. Een strohalm voor talentlozen. Rijm is goedkoop. Gezocht. Onecht. Leugenachtig. Rijmen zijn op hun best speelgoed voor taalvirtuozen; garnituur voor laf smakende woord-salades; nepjuwelen voor poseurs.

In de poëzie van de oudere meesters laat de rabiate verwerping van het rijm door Vijftig, en van de verskunst waarvan het sinds eeuwen de hoeksteen is, geen noemenswaardige sporen na. Zij werken soeverein door in klassieke trant.

Nijhoff gaat in 1953 dood. Bloem bundelt in 1957 zijn laatste schaarse verzen in het onvergetelijke Afscheid. Achterberg verrast in dat jaar met Spel van de wilde jacht, waarin hij zich van een speels-malicieuze kant laat zien. En Roland Holst komt in 1975, een jaar voor zijn dood, met zijn meest uitgebeende werk onder de titel Voorlopig. Hij is 87. Ida Gerhardt schrijft tussen 1950 en 1990 het leeuwendeel van haar weerbarstige oeuvre. Alleen Vasalis geeft er na Vergezichten en gezichten (1954) de brui aan, ontmoedigd door het polemisch geweld dat Vijftig ontketent.

Achterberg, Bloem, Gerhardt en Vasalis zijn al enkele decennia de meest gelezen Nederlandse dichters van de twintigste eeuw. Hun poëzie is permanent in druk. Hun oplagen lopen in de tienduizenden. Uit de beleving van het brede poëziepubliek is het klassieke, rijmende vers dan ook nooit weggeweest. Wel verdween het rijm uit het werk van jongere generaties. Beter gezegd: het dook een tijdlang onder.

Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Vanaf het midden van de jaren zestig beginnen jonge dichters, al dan niet schoorvoetend, het rijm weer in gebruik te nemen. Daar komen moed en talent bij kijken. Moed om heersende opvattingen aan je laars te lappen. Talent om het rijm nieuw leven in te blazen.

[p. 28]

De terugkeer van het rijm ging niet gepaard met spandoeken of trompetgeschal. Het was een geleidelijk proces van tasten en zoeken. Klank, toonaard, ritme moesten niet herinneren aan de oude doos. Het is zaak de lezer niet bij voorbaat van je te vervreemden.

Een enkeling maakt van anachronisme juist zijn handelsmerk. De meesten bedienen zich zonder ophef van overgeleverde vormen, terwijl ze die tegelijkertijd hernieuwen. Zij passen de prosodische regels niet gehoorzaam, maar scheppend toe. Rijmen worden verdoezeld, versvoeten verkort, cesuren komen niet waar je ze verwacht. De dichter stapt binnen een en hetzelfde vers soepel over van berijmde op rijmloze regels en omgekeerd. Dergelijke ingrepen geven een indruk van nonchalance, van terloopsheid. De dichter wil binnen gebonden vormen ongebonden lijken.

De renaissance van het rijm is een blijk van vitaliteit waar dichters uit andere taalgebieden jaloers op kunnen zijn. Elders trad door het consequent verwerpen van het rijm, uit onmacht om het te hervormen, een langdurige verschraling op; die is de Nederlandse poëzie bespaard gebleven.

Rijm vraagt van de dichter gehoorzaamheid. Zijn eigen ik vervluchtigt als het ware door het rijm. Wie rijmt, doet een beroep op een ander. Hij respecteert de rechten van de lezer. Hij spreekt de taal van de duidelijkheid.

Klare taal is niet iedere poëet gegeven. Velen van hen moeten er niks van hebben. Zij geven de voorkeur aan verhullend parlando en versleutelde beeldspraak; aan bizarre fraseologie; aan kop- en staartloze woordclusters.

De duistere poëzie puilt de schappen uit. Hoe zou dat komen? Volgens de een schrijven dichters moeilijke verzen ‘omdat de werkelijkheid complex is’ (Ilja Leonard Pfeijffer). Een ander beweert dat de expressiemiddelen versleten zijn en dat poëzie daarom, net als de rest van de kunst, ‘neigt naar een eigen onmededeelbare wereld’ (E.M. Cioran). Daar kopen we weinig voor.

Duisterheid in de poëzie heeft, in vele gradaties, altijd bestaan. Het mysterie maakt onvervreemdbaar deel uit van alle verskunst die de naam poëzie verdient. Wat het ene vers tot gedicht maakt en het andere niet, is al een geheim op zich.

We moeten onderscheid maken tussen twee soorten duistere poëzie. De ene soort komt voort uit een tekort aan gevoelens en gedachten, die

[p. 29]

vervangen zijn door woorden. De andere soort ontstaat uit een overvloed aan gevoelens en gedachten, en de ontoereikendheid van woorden om ze uit te drukken. Byron, zeker geen orakeldichter, begreep soms zelf niet wat hij geschreven had.

Gewild of ongewild duister, dat is de vraag.

Duisterheid in de kunst is doorgaans een teken van verval. Omstreeks 1900 verkeerde de Europese poëzie in een malaise, die een jaar of twintig duurde. Het modernisme werd geboren. Daarmee kwam een eind aan de alleenheerschappij van de romantische school (naturalisme en symbolisme zijn loten van dezelfde stam).

Een kleine eeuw later treedt een vergelijkbare poëtische inflatie op. Nu gaat het om de hegemonie van het modernisme. De bloeitijd van het vrije vers is voorbij. De creatieve tsunami waartoe het inspireerde, is in zijn tegendeel verkeerd, een rots van steile orthodoxie. De sonnettencultus van Tachtig liep uit op onleesbare retoriek. De cultus van het vrije vers dreigt net zo te eindigen - in betekenisloze woordkunst.

De wedergeboorte van het gebonden vers is een reactie op de doorgeschoten vormeloosheid van zijn tegenvoeter. Je kon erop wachten. De wisselwerking van traditie en vernieuwing is als eb en vloed. De fijn bewerktuigde dichter roeit bij voorkeur tegen het tij in. In een teugelloze, subjectieve tijd als de onze zal zijn werk juist objectieve trekken en vormtucht vertonen. De dichter gebruikt de woorden, naar het devies van de Russische acmeïsten: ‘met dezelfde stabiliteit en eenvoud als de balken van een bouwstelling’.

(1 augustus 2005)