Het Boek. Serie 2. Jaargang 26

[p. 69]

Een bizondere aardglobe van Vingbomes 1668

Een Engelsche reiziger, Edward Brown, bezocht Holland in 1668. In zijn beschrijving van Amsterdam maakt hij melding van de bizondere gebouwen en noemt daarna de voornaamste straten. Dan gaat hij verder:

‘I saw a Globe to be sold, made by Vingbomes, between six and seven foot Diameter, valued at Sixteen thousand Guldens: The Meridian alone, being of brass, cost a thousand Guldens. The Globe is made of Copper-plates excellently well painted, with all the new Discoveries in it, as that of Anthony Van Dimons Land, found out 1642 in 42 degrees of Southern Latitude, and 170 of Longitude, those towards the North-west of Japan, and those places both about Nova Zembla, and also in the Tartarian Sea beyond the Streights of Voygats, New Holland, West-Friesland, Cape d'Hyver, etc.’

Dan haalt hij Martinière aan die in 1653 deze voorstelling in het Noorden bestreed in zijn werk: A voyage into the Northern Countries.

Zijn verhaal gaat daarna verder met de beklimming van den toren van de Oude Kerk.

De eerste druk van Brown's Travels verscheen in 1677. Ik gebruikte de editie van 1687 uit de Leidsche Universiteitsbibliotheek. Er bestaat ook een Hollandsche vertaling, die in 1682 verscheen.

Het is altijd de moeite waard iets over Vingboons te vernemen, want van het ontstaan van de verzameling van handschriftkaarten door hem geteekend weten we niets. Ik meen tenminste te mogen aannemen dat hier Johannes Vingboons bedoeld wordt. Opmerkelijk is dat Brown zegt dat de Globe te koop was, en uit zijn beschrijving ervan waarin de bizondere mededeeling over Van Diemensland met de juiste opgave van de geographische ligging, en over de landen ontdekt ten N.W. van Japan, maak ik op dat

[p. 70]

hij de Globe gezien heeft en dat Vingboons of een ander hem op het stuk zelf deze waarde volle voorstellingen heeft aangewezen.

Ook deze tezamenvoeging van de ontdekking van Vandiemensland in 1642 (door Tasman) en die ten N.W. van Japan (door Maarten Gerritsz Vries in 1643) getuigt dat de verkooper van de globe een juist inzicht had van de plannen die de O.I. Cie met deze ontdekkingen had. Men zou gaarne weten of deze tezamenvoeging reeds vóór 1668 in druk was verschenen.

Naar den hoogen prijs te oordeelen moet ze werkelijk ‘op koperen platen geschilderd’ zijn, zooals Brown zegt, dus niet gedrukt van koperplaten op papier en uit de hand gekleurd.

Of Vingboons op deze globe beoogd heeft een samenstelling te teekenen van de 250 kaarten van zijn handschrift-atlas der nieuwe landen, alle voortreffelijk in kleur uitgedrukt, kan niet uitgemaakt worden zoolang we van het stuk niet meer te weten komen. Ik heb niet veel hoop dat deze globe nog ergens bestaat. Koper is in sommige perioden van de wereldgeschiedenis een zeer kostbaar en begeerd metaal!

Dat deze globe in 1668 bestond, geeft steun aan de dateering van de kaarten van Vingboons die geen van alle gedateerd zijn. Allerlei argumenten leidden mij er toe in mijn Monumenta Cartographica den datum der kaarten op c. 1665 te stellen. Uit de plaats in het reisverhaal waar deze passage voorkomt, is niet op te maken, waar ergens in Amsterdam deze globe te koop geboden werd.

Mijn aandacht werd op deze passage van Brown gevestigd door den auteur van het standaardwerk over ‘Elisabethan England’, E.B. Tenison. De reiziger Edward Brown behoort tot een zijtak der familie Tenison.

De globe werd door wijlen J.N. Jacobsen Jensen, wiens vroeg verscheiden door zijn vrienden betreurd wordt, in zijn van inhoud zoo rijke werk over Reizigers te Amsterdam, 1919, vermeld als ‘een aardglobe door Pieter Vingboons vervaardigd’. Hij gebruikte de Hollandsche uitgave van 1682, waar staat: ‘Ick sag een Globus te koop, gemaakt van Vinkebooms’. De naam Pieter schijnt een interpolatie van Jensen te zijn. De economie van zijn werk liet slechts uiterst korte vermeldingen van de bezoeken der reizigers en hun waarnemingen toe. Het was noodig dat een verwante van Edward Brown mij op de bizondere waarde van deze globe opmerkzaam maakte.

[p. 71]

De grootste globe met gedrukte segmenten was die van Willem Jansz. Blaeu van 1617, ze heeft een diameter van 67 centimeter. J. Keuning heeft uit de papieren der O.I. Cie de beschrijving van een globe opgedolven die aan den Makassaarschen Prins Crain Patengelo in 1651 geleverd werd. Ze was van Joan Blaeu, de diameter was 1 meter 30, Blaeu kreeg er flor. 5000. - voor en de Compagnie factureerde ze voor den prins à flor. 11592.3st. (Tijdschrift K.A. Gen. 1935, pp. 525-538).

De Globe van Vingboons, hier vermeld, had een diameter van 7 voet dat is c. 2 meter 30 en er werd flor. 16000. - voor gevraagd!

F.C. Wieder.