Het Boek. Jaargang 4

[p. 129]

[Nummer 4]

Claes vanden Langhe Water (Nicolaus de Aqualonga) over de onbevlekte ontvangenis van Maria.

Onder de middeleeuwsche theologen heeft zich, vooral sedert ongeveer 1300, een hevige, soms heftige strijd ontwikkeld over de vraag, of de H. Maagd Maria onbevlekt ontvangen was, d.w.z. of zij van de algemeene wet, dat ieder mensch met de erfzonde geboren wordt, was vrij gebleven. De theologische school der Dominikanen bestreed deze meening, de Franciscaansche school verdedigde ze, en mocht eindelijk in 1854 hare meening zien zegevieren, toen Paus Pius IX de Onbevlekte Ontvangenis tot dogma verklaarde.

Vooral in den loop der 15^e eeuw nam de strijd groote verhoudingen aan. Het Concilie van Basel sprak zich in 1439 ten gunste van de Onbevlekte Ontvangenis uit, doch daar dit Concilie toen reeds een schismatiek karakter droeg, had deze uitspraak geen bindend gezag. Natuurlijk konden ook de uitspraken der Universiteiten van Parijs, Keulen en Mainz, alle drie ten gunste van de Onbevlekte Ontvangenis, geen bindende beslissing geven. Men streed dus lustig door, totdat de Hervorming de gemoederen tot bedaren bracht, daar andere strijdpunten het algemeen programma kwamen wijzigen.

Tientallen van middeleeuwsche namen zouden in betrekking tot den strijd over de Onbevlekte Ontvangenis kunnen genoemd worden, doch daarvoor zij verwezen naar Hurter¹⁾. Alleen mogen hier vermeld worden eenige Nederlanders, die over de Onbevlekte Ontvangenis in polemische geschriften optraden, nl. de Karmelieten Philippus Kersbellius, ✝ 1485 (vgl. Hurter, 1114), en Johan van Oudewater (de Aquaveteri, Palaeonydorus), ✝ 1507; de Augustijn Rutger Sicamber van Venray, de Maastrichtsche proost Matthias Herbenus, de Benediktijnen Willem Heyk en Eberhard van Kempen²⁾, en de be-

1) Nomenclator litterarius theologiae catholicae, II, ed. 3 (Oeniponte 1906), col. 884, 1003-06, 1112-18 enz. (zie het Register, i.v. Maria).

2) Vgl. F. Falk, Marianum Moguntinum (Mainz 1906), S. 86-88.

[p. 130]

kende Generaal der Trinitariërs Robert Gaguin, ✝ 1501. Zij allen mengden zich in den strijd naar aanleiding van, of althans tijdens de phase, waarin de bekende Spanheimer abt Johannes Trithemius en de Dominikaan Wigandus Wirt tegenover elkander stonden¹⁾.

Bij deze namen van Nederlanders behoort nog gevoegd te worden die van Nicolaus de Aqualonga of Claes vanden Langhe Water, over wien ik nergens iets vermeld vind, dat eenig licht geeft omtrent zijn persoon. Ook aan Pater Kronenburg, die de geheele nederlandsche litteratuur over Maria heeft doorgewerkt, was niets omtrent hem bekend, zooals ZHEw. mij onlangs meldde.

Met onzen Claes kwam ik voor het eerst in kennis in Juni 1911, toen de firma R.W.P. de Vries te Amsterdam mij een boekje ter onderzoek toezond getiteld: De conceptione vel electione eternali beate virginis²⁾. Dit traktaatje is van den duitschen Augustijn Johannes Paltz (Pfaltz, Palatinus; ook Joh. Jenser, Genser of Zenser genoemd), ✝ 13 Maart 1511³⁾. Dat Paltz een verhandeling over de Onbevlekte Ontvangenis had geschreven, wist men wel, doch men meende tot nu toe, dat het traktaatje niet gedrukt was (vgl. Hurter, 1127). Dit blijkt nu wèl het geval te zijn; zelfs hebben wij in het boekje van de firma De Vries de derde uitgave voor ons liggen, zooals blijken zal.

Na de genoemde verhandeling De conceptione vel electione eternali beate virginis (bl. 1a-15a), welke begint met de woorden ‘Est autem duplex conceptio, una eternalis’ (etc.), volgt nl. een naschrift van Nic. de Aqualonga (bl. 15a-b), waarin hij vertelt, dat Joh. Paltz de schrijver van die verhandeling is, dat deze zelf het werkje eerst liet drukken, dat het daarna herdrukt werd op aansporen van Herman van Hessen, aartsbisschop van Keulen⁴⁾, en dat het nu voor den derden keer gedrukt wordt door toedoen van Nic. de Aqualonga.

1) Vgl. daarover Hurter, 1113ss., 1165, en in het Register onder de boven aangegeven namen. Verder J. Kronenburg, C. SS. R., Maria's heerlijkheid in Nederland, V (Amsterdam [1907]), blz. 40 v.; vgl. dl. II[1904], blz. 146 vv.

2) Het boekje telt 24 bldn., sign. a⁸ b⁸ c⁸, 25 regels. 80. Typen M⁷⁵ 80 en M⁷⁵ 100; beide vindt men meermalen in nederlandsche postincunabelen. De druk is s.n. 1. et a., doch zeker verschenen na 1501, omdat dit jaartal op bl. 22b wordt vermeld. Verdere bijzonderheden over het boekje vindt men in den Catalogue d'une belle collection de livres (Bulletin de livres anciens, n. XVIII), van R.W.P. de Vries, Amsterdam 1911, n. 1640, waar men p. 182 ook de reproductie vindt van een der drie houtsneetjes, waarmede het boekje versierd is. De firma De Vries was zoo goed, haar cliché voor dit artikel af te staan.

3) Zie over hem Hurter, 1127. N. Paulus in Zeitschrift für katholische Theologie, XXIII (Innsbruck 1899), S. 48ff. en 424f. U. Chevalier, Rěpertoire des sources historiques, II (Paris 1907), col. 2461 i.v. Jean, en col. 4822 i.v. Zenser.

4) Precies hetzelfde is het geval met een preekenbundel van Paltz. Deze verscheen eerst onder den titel Die himmlische Fundgrube (uitgaven bij Hain 9418-22), doch op verlangen van Herman van Hessen gaf hij een vermeerderde latijnsche uitgave onder den titel Coelifodina, Erfurt 1502 en daarna meermalen. Vgl. Paulus, a.a. O., S. 50; Hurter, 1126. Wellicht is het traktaatje over de Onbevlekte Ontvangenis een uittreksel uit dit werk.

[p. 131]

Daarna begint onze Claes over zichzelven te praten. Hij spoort alle menschen aan, een exemplaar van het boekje te koopen, hetzij voor zichzelf, hetzij om het aan de armen te geven. Aan de kloosterlingen, die geen eigen geld bezitten, raadt hij aan, hun vrienden te vragen, dat zij een exemplaar voor hen koopen. Want - zoo filosofeert hij verder - papier en drukker moeten óók betaald worden; en daar ik zelf arm ben, hoop ik uit den verkoop ook nog een centje over te houden. - Zoo moest het mes dus van twee kanten snijden.

Op bl. 16a volgt daarop een houtsnee (90 × 63 mM.), voorstellende een man (buste) met lange haren, hetgelaat naar rechts, de handen samengevouwen. Bij den rechterschouder staat het getal 38, en om het hoofd loopt een banderol met de woorden: ‘Contra hostes tuos da virtutem michi maria’¹⁾. Wellicht is dit het portret van Nic. De Aqualonga zelven, en duidt het getal 38 zijn leeftijd aan. Daarna gaat Claes ongeveer op de volgende wijze voort: Reeds in 1498 heb ik geklaagd over hen, die ‘tam in brabancia quam in flan-

1) Deze woorden zijn blijkbaar een toespeling op die, welke Joh. Duns Scotus (✝ 1308), de voornaamste verdediger der Onbevlekte Ontvangenis, zou gesproken hebben tot een beeld van Maria vóór zijn bekenden doch vrijwel legendarischen ‘Actus Sorbonnicus’, bij welken hij te Parijs in een publiek dispuut zijn tegenstanders zegevierend versloeg. Scotus zou toen gebeden hebben: ‘Dignare me laudare te, Virgo sacrata; da mihi virtutem contra hostes tuos’. Een en ander bewijst, dat wij in bovenstaand portret, zoo niet Nic. de Aqualonga zelven, dan toch een bijzonderen verdediger van de Onbevlekte Ontvangenis hebben te zien.

[p. 132]

dria’ tegen de Onbevlekte Ontvangenis preekten. Doch daar wil ik niet verder over spreken, daar (die klacht?) ‘in diuersis habetur locis excopiata ex littera mea principali acetiamimpressa’ (bl. 16b). En wie dien brief niet ‘in scriptis meis nee in pressura’ (in druk!) heeft, en dien toch graag bezit, wende zich tot Johannes Trithemius, ofwel tot AEgidius Delfus ‘doctorem theologie parisiensem In hollandia oppido naeldwijc residentem’¹⁾, ofwel tot ‘magistrum Cornelium scoenvorst notarium iuratum in cancellaria bruxellis residentem in brabancia’ (bl. 16b), die eigenhandig dien brief hebben overgeschreven (bl. 17a).

Dan volgen verschillende documenten over de Onbevlekte Ontvangenis: een uittreksel uit de acten van het Concilie van Basel (bl. 17a-b), uit de Statuten van de Universiteit te Parijs (bl. 18a-b), uit die van de Universiteit van Keulen (bl. 18b-19a), en de Revocatio van den Dominicaan Joh. Verius²⁾. Ook heeft Nic. de Aqualonga nog een verklaring uitgelokt, zooals hij zelf vertelt (bl. 20a-21b), van de Universiteit te Mainz, en deze verklaring, gedateerd 13 Oct. 1501, wordt ook in het boekje afgedrukt (bl. 21b-23a). Eindelijk volgt nog een slotwoord van Nic. de Aqualonga (bl. 23a-24b), waarin hij zichzelven nog al eenige pluimen op den hoed steekt, en daarna eindigt de tekst bl. 24b onderaan met het colophon: ‘Presens hoc finitur opusculum de cristifere virginis conceptione cuius nos sanet deprecatio. Amen. Telos’.

Natuurlijk was mijn nieuwsgierigheid geprikkeld door deze eerste kennismaking met Nic. de Aqualonga, en aanstonds ging ik op zoek naar verdere levensbijzonderheden over hem, en vooral ook naar de ‘littera principalis’, die hij in 1498 had samengesteld en had laten drukken, en waarin hij klaagt over hen, die ‘tam in brabancia quam in flandria’ tegen de Onbevlekte Ontvangenis preekten. Zijn persoonlijke bekendheid met Trithemius, AEgidius Delfus, en den mij overigens niet bekenden Cornelius Scoenvorst, alsmede het feit, dat hij zelf een verklaring van de Universiteit te Mainz had uitgelokt³⁾,

1) Over AEgidius Delfus volgt later een afzonderlijke mededeeling.

2) Beter Johannes Veri (Le Ver). Deze moest 18 Sept. (volgens anderen 6 Sept.) 1497 voor de theologische faculteit te Parijs eenige stellingen herroepen, die hij te Dieppe had verkondigd tegen de Onbevlekte Ontvangenis. Vgl. over hem P. Feret, La faculté de théologie de Paris. Moyen-age. IV (Paris 1897), p. 139. De Revocatio van Veri werd herhaaldelijk voor 1500 en ook daarna gedrukt.

3) Dat die verklaring gegeven werd, vindt men beknopt vermeld bij Trithemius, Chronicon Sponheimense, ed. M. Freher in Jo. Trithemii Opera historica, II (Francofurti 1601), p. 413. Vgl. ook Falk, S. 90. Van Nic. de Aqualonga wordt echter met geen woord melding gemaakt.

[p. 133]

deden mij veronderstellen, dat Nicolaus de Aqualonga toch wel in de bio-bibliografische litteratuur bekend zou zijn. Waar ik ook zocht, alles was tevergeefs. Alleen vond ik, zonder eenige nadere aanwijzing, zijn naam vermeld onder de ruim 2000 auteurs, die Petrus de Alva y Astorga, O.F.M. zegt geconsulteerd te hebben voor zijn werk Radii solis zeli seraphici coeli pro Immaculatae Conceptionis mysterio (Lovanii 1666; vgl. ald. het voorwerk, sign. c 1 recto), doch in de ruim 1100 klein-gedrukte folio-bladzijden van dit boek, heb ik den naam van Nic. de Aqualonga niet verder kunnen ontdekken.

Eerst in October 1914 kwam ik onzen Nicolaus de Aqualonga weer tegen, maar nu onder zijn meer huiselij ken naam: Claes vanden Langhe Water. Hij wordt vermeld in een onbeholpen versje, blijkbaar door een voorstander van de Onbevlekte Ontvangenis opgesteld, en gedrukt achter een (Leidsche?) uitgave van Thomas a Kempis, gedateerd 3 Nov. 1505, bl. 191b-192a¹⁾. Het versje luidt als volgt:

T Is nv kenlic allen goeden clercken
En[de] al minnaers der heiliger kerken
Dat maria reyn en[de] scoon was ontfanghen.
Si waren beter gebeert dan gehangen
Die vermetelic anders sou willen segghen
Dan die van parijs haren ontfanc wt leggen
Maer sij zijn nv meest deel ouer al bekeert
Die anders gepreect hebben ende geleert
Men vinter niet veel meer van so quaden snater.
Dies moet god loonen claes vanden langhe water
Die om deer gods zijn lijf niet en heeft gespaert
Maer ouer al berespt hijse onueruaert
Want hi haer eer en[de] salicheyt beminde
So en de hijs niet als een onbekende
Maer hy sorchde datse so gehaet souden zijn
Datse niet crijgen en souden broot bier of wijn.
Want nv dese claes niet en spreect partilic.
so mogen wi met recht wel seggen vrilic
Die ons seyt dat ons meesteet
Tis ons vrient al ist ons leet/

Hierna volgt in den postincunabel het in de 15^e-16^e eeuw veelverspreide gebed van Paus Sixtus IV tot Maria in de Zon, waarin Maria als onbevlekt ontvangen wordt geprezen. Blijkbaar dient het versje als een inleiding tot dit gebed²⁾.

1) Een onvolledig ex. (Univ. bibl. Utrecht) van deze uitgave wordt beschreven bij Nijhoff, Bibliographie, IX. 1278 i.v. Thomas. Ze breekt juist af bij den 3en regel van het versje. Een volledig ex. bevindt zich op de Univ. bibl. te Leiden (sign. 1367 G 33).

2) Over het gebed tot Maria in de Zon zie mijn Catalogus van de handschriften en boeken van het Bisschoppelijk Museum te Haarlem (Amsterdam 1913), hs. 98, n. 6. Vgl. nog Kronenburg, V. 566 en VII. 253v.

[p. 134]

Zooals men ziet, wordt in regel 6 de sententie bedoeld van de Universiteit van Parijs ten gunste van de Onbevlekte Ontvangenis¹⁾, en wordt het verder aan de actie van Claes vanden Langhe Water toegeschreven, dat er niet veel tegenstanders meer zijn.

Dit is alles wat ik tot nu toe over Nic. de Aqualonga heb kunnen vinden. Dat hij een Nederlander moet geweest zijn, staat, dunkt mij, uit zijn bekendheid met nederlandsche personen en provincies wel vast. Ook schijnt het vermelde boekje van de firma De Vries nederlandsch drukwerk te zijn. Of onze Claes afkomstig is uit Noord Nederland? ‘Het Lange Water’ was vroeger de naam van een kreek, die bij Bergen-op-Zoom uit de Schelde kwam, en ook de Linge in Gelderland en Zuid-Holland heette vroeger ‘Het Lange Water’²⁾.

Onze Claes zij hiermede in de belangstelling der lezers van ‘Het Boek’ aanbevolen, opdat hij te gelegener tijd in het ‘Nederlandsch Biografisch Woordenboek’ van Blok en Molhuysen, de plaats kunne innemen, die hem rechtens toekomt.

W.

fr. B.K.

1) Zie daarover Feret III. 151-162; IV. 136-139.

2) Vgl. A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek, VII (Gorinchem 1846). blz. 55v.