Het Boek. Jaargang 3

[p. *30]

[Nummer 11]

J.M. Hillesum.

[p. 449]

J.M. Hillesum.
Conservator der ‘Bibliotheca Rosenthaliana’ 1890-1 Januari - 1915.

Den eersten Januari a.s. hoopt de Heer J.M. Hillesum zijn 25-jarig jubileum als conservator der ‘Bibliotheca Rosenthaliana’ te herdenken. Volgaarne neem ik deze gelegenheid te baat, om den bescheiden, voorkomenden en verdienstelijken man alsmede de onder zijne leiding staande Bibliotheek eenige woorden te wijden.

De stichter der ‘Rosenthaliana’ was Leser Rosenthal, geb. 13 April 1794 te Nasielsk (Rusland), overleden 7 Augustus 1868 te Hannover, waar hij de functie van Rabbijn (Klausrabbiner) bekleedde. Zijn met uiterste zorg aangelegde verzameling gold reeds in 1845 als eene van groote bijzonderheid, waarover de bekende Joodsche litterator en bibliograaf Leopold Zunz zich in dat jaar vol lof uitliet.

Leser Rosenthal was echter geenszins het type van een met verzamel-woede behepten dilettant, die zijn boeken bijeenbracht om ze ongelezen of onbenut te laten; integendeel, zijne tallooze eigenhandige notities op schut- of titelbladen, en zijn letterkundig verkeer met een groot aantal geleerden bewijzen voldoende, dat hij een uitmuntend kenner was van het door hem verzamelde.

Een kort overzicht van den rijken boekenschat der ‘Rosenthaliana’ zij voldoende, om den zaakkundigen lezer een, zij het ook zeer oppervlakkig, denkbeeld te geven van de beteekenis van het geschenk, door des stichters kinderen in 1880 aan de Universiteits-Bibliotheek te Amsterdam gedaan.

Minder bekend is waarschijnlijk het feit, dat Leser Rosenthal's erfgenamen met Bismarck in onderhandelingen waren getreden om zijne verzameling te schenken aan de Koninklijke Bibliotheek te Berlijn, welke onderhandelingen echter, door toedoen van Bismarck, schipbreuk leden. Voor Amsterdam inderdaad een geluk! Want zonder overdrijving kan gezegd worden, dat onze Universiteit op

[p. 450]

dit gebied op eene der belangrijkste collecties kan bogen. Roest, de voorganger van den Heer Hillesum, bewerkte een Catalogus dezer boekerij, die te Amsterdam in het jaar 1875 het licht zag. De uitgave van dit standaardwerk danken wij aan de piëteit en mildheid van onzen bekenden stadgenoot George Rosenthal (overl. 1909), zoon van den Stichter. Hierbij verscheen als Aanhangsel een door den verzamelaar zelf in het Hebreeuwsch vervaardigde, uiterst nauwkeurigebeschrijving van het grootste deel zijner Bibliotheek.

Roest's Catalogus behoort nog heden ten dage tot de standaardwerken der Hebreeuwsche bibliographie.

Van den rijken schat aan zeldzaamheden noem ik slechts:

A.	Hebreeuwsche Incunabelen. 1/ Messer Leon's Rhetorisch werk Nofet Zufim, Mantua ± 1476 in 4^o. Dit is het eerste Hebr. boek, dat nog tijdens het leven van den schrijver gedrukt werd. 2/ Raschi (Rabbi Salomo Jizchaki): Hebr. Commentaar op den Pentateuch (Rome, ± 1480?) in f^o. 3/ Maimonides' philosophisch werk Moré: Nebuchim, Rome vóór 1480 in 4^o. 4/ Abraham ibn Ezra's Pentateuch-Commentaar. Napels 1488 in f^o. 5/ David Kimchi (Redak) Sépher Scheraschim (Wortelwoordenboek der Hebr. Taal). Napels 1491 in f^o. 6/ Avicenna: Kanon. (Lexicon der Medische wetenschappen.) Napels 1491/2 in f^o. 7/ Makré Dardeke (Kinderleesboek). Ken Hebr.-Ital.-Arab. Alphabetisch Woordenboek. Napels 1488 in f^o. 8/ Eerste Profeten met Commentaar van David Kimchi (Redák). Soncino 1480 in f^o.
B.	Perkamentdrukken: 1/ Gebedenboek volgens Poolschen en Duitschen Ritus (Wilhermsdorf? z.j. 8^o). 2/ Pentateuch met de vijf Rollen, Sabionetta 1557, 12^o. 3/ Gebedenboek volgens den Italiaanschen Ritus. Mantua 1571, 8^o. 4/ id. volgens Duitschen en Pooischen Ritus. Wilhermsdorf 1718 in 4^o.
C.	Zeldzame drukken: Behalve vele zeldzame uitgaven van Bijbel, Mischna en Talmud met hunne commentaren, zij hier slechts gememoreerd: 1/ Een collectie Amsterdamsche Almanakken, waarvan de eerste belangrijke mededeelingen bevat over de komst der Joden in Amsterdam. 2/ De Editio Princeps der Biblia Rabbinica (Venetië 1516/17 in f^o.). 3/ De eerste Psalmenpolyglotte (Genua 1516). 4/ Dr. Samuel da Silva's Tratado da immortalidade de Alma. Amst. 5483 (= 1723) 8^o. Tegen Uriël da Costa. 5/ Müller Joh.: Judaismus ex Rabbinorum scriptis detectus. Hamburg 1744, 4^o. [Dit werk is een belangrijke bron voor Uriël da Costa's leven.] 6/ Elia Levita's rythmisch bewerkte Hebr. Grammatica ‘Pirké Elijah’.(Pesaro 1520, 4^o). 7/ Isaäc Arama's Hebr. Commentaar op de Spreuken, onder den titel ‘Jad Absalom’. (Konstantinopel, 1565? 4^o). 8/ Josef Albo's philosophisch werk ‘Ikkarim’ (Rimini, 1522, 4^o).
D.	Handschriften. 1/ Het Rituaal-werk Or Zaru'a v.R. Isaäc uit Weenen, een zeer belangrijk Perkamentmanuscript uit de 14^en eeuw, waarnaar de uitgave Sytomir 1862. in f^o gedrukt werd. 2/ Saul Levi Morteira's apologetisch geschrift: Providencia de Dios eon Israel; geschreven door Abraham Fidanque in 1710 (f^o).

[p. 451]

Dit prachtvolle, goed geconserveerde, handschrift met initiaal-teekeningen toont ons dadelijk, dat de Spaansche en Portugeesche Joden meesters in de calligraphie waren. 3/ Een Joodsch-Duitsche Kroniek van M.I. Benjamins, zeer belangrijk voor de geschiedenis der Joden in Amsterdam gedurende de jaren 1795/1812.

E.

Portretten, gravures, etc. Drie jaar geleden begon de Heer Hillesum ook zijn aandacht te wijden aan de, voor de geschiedenis, zoo belangrijke prenten, en, om het zoo maar eens uit te drukken, het bijeenbrengen van een Joodsche atlas van Amsterdam. En ofschoon pas hiermede aangevangen, kan de ‘Rosenthaliana’ reeds eenige belangrijke en zeldzame prenten aanwijzen: b.v. 1/ Een Spinoza-portret, teekening van Faber op perkament. 2/ Een zeldzaam portret van Duarte (juwelier en dichter te Antwerpen). 3/ Een fraai portret van Dr. Ephraim Bueno (Bonus) door Jan Livens.

Na den dood van haar Echtgenoot heeft Mevr. Douairière Rosenthal - May ter eere van de nagedachtenis van haar man het George Baron Rosenthal - Fonds gesticht, opdat de ‘Rosenthaliana’ ook in de verre toekomst haar voorname plaats onder de beschavingsinstituten met eere zal kunnen blijven innemen.

Door dit fonds is de Bibliotheek in staat gesteld, vooral de afdeelingen: Brochures, Pamfletten, Gelegenheidsgeschriften en Nieuw-Hebreeuwsche Letterkunde flink uit te breiden. Ongeveer alle standaardwerken, in den laatsten tijd op Joodsch gebied verschenen, zoowel Hebraica als Judaica, zijn reeds door het Rosenthalfonds aangeschaft.

Na deze korte uiteenzetting over de geschiedenis der ‘Rosenthaliana’ thans iets over haar jubileerenden Conservator.

De Heer Hillesum, die na den dood van Roest aan de Bibliotheek werd verbonden, genoot zijn opleiding aan het Nederlandsch Israelitisch Seminarium te Amsterdam. Later zeide hij de theologische studie vaarwel en was hij als diamantkloover werkzaam. Dat hij zich echter niet geheel aan de Joodsche wetenschap onttrok, bewijst wel, dat hij een zeer gezocht leeraar was; en het mag wel voor zijn liefde voor de wetenschap getuigen, dat hij zich langzamerhand geheel losmaakte van de toenmaals lucratieve positie van diamantkloover om zich geheel aan zijn wetenschappelijk ambt te kunnen wijden. Tot het jaar 1902 was de Heer H. slechts 8 uren wekelijks aan de ‘Rosenthaliana’ verbonden, t.w. Dinsdags en Vrijdags van 10-12 en van 1-3. In dat jaar werd de Gemeente Amsterdam door wijlen George Rosenthal in de gelegenheid gesteld, de Bibliotheek elken dag te openen. Vooral heeft de Heer H. na zijn aanstelling krachtige pogingen aangewend, om innerlijke orde en fraaiheid aan te brengen,

[p. 452]

en dat hij hierin volkomen geslaagd is, kan ieder getuigen, die den toestand van voorheen heeft gekend. De eenvoudige inrichting, waarin, overeenkomstig het karakter van den stichter, iedere uiting van weelde is vermeden, geeft den bezoeker reeds dadelijk bij zijn binnentreden een behaaglijk gevoel van intimiteit.

Behalve verschillende artikelen op historisch en bibliographisch gebied publiceerde de heer H.o.a.:

1/	Voornaamste letterkundige producten van wijlen M. Roest Mz. [in ‘Israël. Nieuwsbode’ van 24 Januari en 7 Februari 1890; ook als overdruk ververschenen].
2/	Vereenigingen bij de Portugeesche en Spaansche Joden te Amsterdam in de 17^e en 18^e eeuw. [in het eerste Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum; ook als overdr. verschenen].
3/	Uri-ha-Levi. De eerste Mohel, Chazzan en Predikant der Portugeesche Joden te Amsterdam in het jaar 1593. [Amst. 1904. Overdr. uit ‘Centraal Blad voor Israëlieten in Nederland’ van 24 Juni, 1, 8 en 15 Juli 1904. 51 pp.]. Deze reeks artikelen dienden als antwoord op de critiek van den heer Cardozo de Bethencourt uit Lissabon op eenige opstellen van den heer H. in bovengenoemd blad. Met onomstootelijke bewijzen heeft de schrijver hierin de vestiging der Portug. Joden te Amsterdam vastgesteld in het jaar 1593. tegen zijn criticus in 1604. In dit belangrijk geschriftje heeft de heer Cardozo menige veer moeten laten.
4/	Menasseh ben Israel. [in Amsterdamsch Jaarboekje onder redactie van E.W. Moes, 1899, p. 28-56. Ook als overdr. verschenen].
5/	De Stichter der Bibliotheca Rosenthaliana herdacht [in Alg. Handelsblad van Zondag 8 April 1894, Avondbl. 3^e Blad].
6/	Een artikel over David Montezinos, den stichter der Livraria - D. Montezinos, in Archivo de Ex-Libris n^o 69. p. 124.

Daarenboven trad de Heer H. in verschillende vereenigingen als spreker op, waar zijn doorwrochte lezingen immer een belangstellend talrijk gehoor trokken. Zoo o. a, over den Amsterdamschen Opperrabbijn Tsebi Hirsch Ashkenazi (chacham Tsebi) waarvan een zeer goed verslag te vinden is in het ‘Weekblad voor Israël. Huisgezinnen’ van 30 Januari 1903, 2^e blad, van de hand des heeren M. Mendels.

Naar aanleiding van deze lezing ontstond in hetzelfde blad een belangrijke pennestrijd tusschen den heer H. en zijn vroegeren leeraar L. Wagenaar, thans Opperrabbijn van Gelderland.

Verder hield de Heer H. te Zutphen op de jaarvergadering der Nederlandsche afdeeling van het Algemeen Israëlietisch Verbond (Alliance Israélite Universelle) eene lezing over de ‘Inwendige zending der Alliance’. In deze belangrijke rede gaf de Spreker een uit-

[p. 453]

gebreide historische schets van het economisch leven der Joden in Nederland. (Zie: de Alliance, 3^e Jaarg. n^o 8-9, p. 27 v.v.).

Dat de Joodsch-historische Studies van den heer Hillesum ook in het buitenland niet onopgemerkt bleven, bewijst de uitnoodiging in het voorjaar van 1908 door the Jewish historical Society of England tot hem gericht, om bij de opening der Moccatta-Library te Londen eene rede over den Amsterdamschen Rabbijn Menasseh ben Israël (die de emancipatie der Joden in Engeland tijdens Cromwell heeft voorbereid) te komen houden. Op succesvolle wijze heeft de heer H. zich van deze niet gemakkelijke taak gekweten en heeft hij het voorrecht gehad, den degelijken naam welke Holland ook op dit gebied bezit, te mogen hooghouden. Bij deze gelegenheid heeft de spr. o.m. duidelijk in het licht gesteld, dat Menasseh ben Israël part noch deel had aan den ban, welke over Uriël Acosta (1640) en Spinoza (1656) werd uitgesproken. In 1640 was Menasseh n.l. op nonactiviteit gesteld en in 1656 bevond hij zich te Londen.

In hetzelfde jaar 1908 benoemde de Spinoza-Vereeniging den heer H. tot haar eerelid; een jaar later volgde zijn benoeming als corresponding member of the American Jewish historical Society.

Moge de geachte jubilaris nog vele jaren zijne welverdiende onderscheidingen dragen en moge het hem gegeven zijn, nog langen tijd aan den bloei der ‘Rosenthaliana’ zijne krachten te wijden!

Amsterdam, November 1914.

J.S. da Silva Rosa.