De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 269]

De trukendoos van hedendaagse uitgevers
Faits divers
Lisa Kuitert

Leuk om te lezen over boekenbedrog en uitgeverslisten in het verleden, maar hoe zit het eigenlijk anno nu? Lezers en boekenkopers worden nog altijd om de tuin geleid, ook al past een fatsoenlijk uitgever er wel voor om heus ‘bedrog’ te plegen. Dat leert althans een rondgang door de faits divers uit krantenknipsels en andere bronnen. De hedendaagse uitgever is veeleer geneigd tot enthousiaste overdrijving, en de zaken mooier voor te stellen dan ze zijn, dan tot werkelijk onoorbare praktijken.

Was in de zestiende en zeventiende eeuw een onwaar impressum aan de orde van de dag, ook nu nog moet men niet alles vertrouwen wat er in het colofon staat. Jaartallen kloppen vaak niet, en net als bij ijdele mensen wordt ook het boek er nooit ouder, maar altijd jonger op. Een voorbeeld dat bij lezers van De Boekenwereld misschien in de kast staat, is het boek van Gert Jan de Vries over G.A. van Oorschot, Ik heb geen verstand van poëzie. Dit boek verscheen in 1994, in de laatste maand van het jaar, maar wat het colofon betreft werd het even over-het-jaar-heen-getild zoals dat met een eufemisme heet. Er staat dus 1995 in, wat niet toevallig het jubileumjaar van de uitgeverij was.

Vervelender is het als een boek onder een nieuwe titel verschijnt, terwijl het in feite een herdruk is. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat dit soort praktijken al zo oud zijn als de boekdrukkunst zelf. Je kunt als koper toch altijd maar beter even in het colofon kijken, hoewel dat ook niet altijd alles zegt. Want in 2002 gaf uitgeverij Cossee van António Lobo Antunes het boek De judaskus uit, zonder te melden - noch in het boek, noch in de aanbiedingscatalogus - dat ditzelfde boek al in 1991 in een Nederlandse vertaling bij uitgeverij Amber was verschenen. Met vertalingen is het trouwens ook oppassen. Bij diezelfde uitgeverij Cossee verscheen in 2003 Elizabeth Costello van J.M. Coetzee, met nogal wat tamtam want de Nederlandse uitgave ging aan de Engelse vooraf. Ons kleine landje had de primeur. Maar daarmee was de Nederlandse lezers geen dienst bewezen, want de Engelse editie bleek na verschijnen veel uitgebreider dan de Nederlandse.

Al 20.000 exemplaren verkocht! Hoe vaak zie je niet een mini-advertentie op de voorkant van je avondblad met die tekst. Dikwijls gaat het om een boek waarvan je al wel iets gehoord hebt, maar waarvan je niet was bijgebleven dat het een must have was. Dat is het misschien ook niet, want die 20.000 exemplaren zijn verzonnen, of in elk geval voorbarig. Het betekent doorgaans dat de uitgever van zijn boek inmiddels 20.000 heeft laten drukken, waarvan er bijvoorbeeld 10.000 al verkocht zijn. De rest is nog helemaal niet weg, maar ligt in de boekwinkel, dankzij een ingenieus systeem dat ‘met recht van retour’ heet. Zit het méé, dan zijn na enige tijd inderdaad 20.000 exemplaren verkocht, maar zit het tegen dan krijgt de uitgever ze weer terug en is de jubelkreet op de voorpagina een leugen gebleken. Maar meestal helpt de advertentie al een beetje om dat rampscenario te omzeilen. Menig boekverkoper zal zich de strop rondom Lulu Wangs Het tedere kind herinneren, dat in een veel te hoge startoplage - met veel gejubel - door Vassallucci was uitgegeven. Een groot deel van de oplage moest ‘met recht van retour’ terug naar de uitgever.

Soms zit het uitgevers niet mee, en moeten zij zich in bochten wringen om van een boek toch nog iets te maken. Een goede flaptekst met wat sappige quotes wil dan wel eens helpen.

[p. 270]

Zo'n citaat wordt als het een vertaald boek is, uit een buitenlandse recensie geplukt en creatief vertaald. Dat houdt in dat een onwelgevallig woordje wordt geschrapt, en het bijvoeglijk naamwoord in het Nederlands net iets enthousiaster klinkt dan de dikke Van Dale voorschrijft. Met boeken en recensies van vaderlandse bodem is dat allemaal wat lastiger, hier houdt men elkaar in de gaten en kom je met een verhaspeld citaat niet weg. Tenzij je daar een grap van maakt. ‘De sensatie van de Buchmesse...’, ‘poëtisch en beeldend...’, ‘dwingt bewondering af...’ dat waren quotes van criticus Carel Peeters, geplukt uit zijn recensie van Elle Eggels, Het huis van de zeven zusters (1998). Uitgeverij Vassallucci gebruikte ze in advertenties voor dit boek. Maar hoe kon dat nou? Peeters had in één woord brandhout gemaakt van dit boek! En hij was bovendien niet de enige. Wat hij werkelijk had geschreven in zijn recensie was, dat Vassallucci kennelijk verwachtte dat dit boek ‘een sensatie zal zijn op de Frankfurter Buchmesse’, maar dat de schrijfster toch vooral een dilettante is, ‘die poëtisch en beeldend wil schrijven en dan zwaar begint te overdrijven’. En: ‘Alleen de hoeveelheid gekeutel dwingt bewondering af, het gaat maar door.’ Het was een regelrechte stunt van Vassallucci, maar Peeters zag er de humor niet van in, en noemde de uitgever ‘malicieus’.

Het is bekend dat W.F. Hermans de boekhouding van G.A. van Oorschot nauwlettend in de gaten hield, omdat hij ervan overtuigd was dat de berekening van verkoopprijzen, oplages en honoraria in het voordeel van de uitgeverij werd aangepast. De tweedelige briefwisseling tussen Hermans en zijn uitgever laat zich lezen als één grote trukendoos. Een uitgeverij kán de oplages van zijn boeken opschroeven zonder de auteur dat te melden: de opbrengst van de extra exemplaren vloeit direct in de kas van de uitgever. Er zijn maar weinig auteurs die zoals Hermans inzage in de boekhouding eisen, al heeft een schrijver daar contractueel het recht toe. Ook lezers kunnen met oplages om de tuin geleid worden. Dat gebeurde al in vroeger eeuwen, als aspirant-kopers exclusief want alleen bij intekening de hand konden leggen op een bijzonder boek. Als het boek dan eenmaal verschenen was, ging de uitgever doodleuk een tweede druk opleggen: weg exclusiviteit. Zoiets zal wel meegespeeld hebben bij de geestige vermelding in het colofon van een bijzondere jubileumuitgave van Meulenhoff, uit 1995. Meulenhoff bestond 100 jaar en bracht enkele grote auteurs, zoals Bruno Schulz, in een mooie gebonden uitgave op de markt, ‘in een eenmalige handgenummerde oplage van 1000 exemplaren’, zoals daar heel chique stond vermeld. Maar daaronder prijkt de bizarre mededeling: ‘Dit is nummer 1009’.

Een ander trucje in het colofon betreft de drukgegevens die niet zelden worden opgeschroefd. Wat uitgevers soms doen, is een eerste en een tweede druk tegelijk op de markt brengen. De eerste druk is dan de gebonden uitgave, de tweede de paperback, of ze zijn allebei als paperback gebracht. De boeken zijn natuurlijk tegelijk, in één drukgang dus, gedrukt. Maar ja, het staat goed, zo'n tweede druk, want het maakt het boek succesvoller dan het misschien in werkelijkheid is. Er kan immers mee geadverteerd worden: ‘Nu al tweede druk!’. Hoe meer boeken je in een keer laat drukken, hoe goedkoper. Alleen oogt het nogal armzalig als er maandenlang een ‘eerste druk’ in de winkels blijft liggen. Met welke redenering dan ook, feit is dat uitgeverij Van Oorschot zijn veelverkochte Het Bureau-delen van J.J. Voskuil maar meteen in drie drukken liet verschijnen. Een oplettende koper, die op de dag van verschijnen (23 januari 1998) Het Bureau deel 4 kocht, zag tot zijn verbazing dat hij niet een eerste maar een derde druk in handen had, gedateerd februari 1998!

Niemand is bij zo'n list wezenlijk geschaad, dat is waar, maar een beetje ‘boekenbedrog’ is het wel. Of moeten we het grootspraak noemen? Uitgeverij De Bezige Bij kon daar ook wat van, toen ze in 2002, bij de lancering van Donna Tartts nieuwste boek De kleine vriend het koperspubliek er aan herinnerde dat er van haar vorige boek De verborgen geschiedenis uit

[p. 271]

colofon
Verzameld werk van Bruno Schulz verscheen in november 1995 ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van uitgeverij J.M. Meulenhoff, Amsterdam.
De vormgeving en het zetwerk waren in handen van Joost van de Woestijne. De tekst werd gezet uit de Adobe Caslon en gedrukt op 115 grams houtvrij chloorvrij offset. Het boek werd gebonden door Drukkerij en Binderij Thieme te Zutphen.
Het frontispice is een zelfportret van Bruno Schulz uit ca 1933.
Deze uitgave verscheen in een eenmalige oplage van duizend handgenummerde exemplaren.
Dit is nummer 1009

1993 770.000 exemplaren waren verkocht. Dat is meer dan een Harry Potter, en meer dan álle Montignac-boeken, die maandenlang de bestsellerslijsten domineerden, bij elkaar. Dat klopte dus niet, zoals iedereen kon nagaan in de oude bestsellersoverzichten van de CPNB. Maar de uitgeverslist werkte wel, want een hype rondom het nieuwe boek was meteen geboren, en ook haar vorige boek ging weer lopen. De verborgen geschiedenis kwam na jaren ineens weer terug in de toptien, en bleef daar zelfs geruime tijd staan.

Het is niet zo moeilijk om in de toptien te komen, dat wil zeggen, in sommige toptienen. Ronald Giphart onthulde eens hoe eenvoudig het is om in de boekentoptien in Het Parool te belanden. Die wordt gemaakt op basis van de verkopen in de grote Amsterdamse boekhandel Scheltema. De winkel had natuurlijk geen tijd om elke dag de stand bij te houden, dus deed men dat alleen op donderdag, de dag voorafgaand aan de publicatie van het lijstje. Schrijvers die op die dag de moeite namen om een stuk of vier exemplaren - meer was niet nodig - van hun eigen boek te kopen bij Scheltema, stonden de volgende dag in de Parool-toptien. Goede reclame! Toptienen zijn dus niet te vertrouwen, ook al lijkt het dankzij de digitale registratie nu juist zoveel objectiever dan het natte-vingerwerk van vroeger. Het blijft oppassen, want wie enkele jaren geleden een boek bestelde uit de toptien van Amazon.com, bleek in een oude uitgeverslist te trappen. De bestsellerslijst was geen toptien, maar een lijst van adverteerders. Voor 10.000 dollar konden zij een prominente plaats op de toptien ‘kopen’. Amazon.com zag er geen kwaad in, want ‘slechte’ boeken kregen geen plaatsje op die lijst, zo verklaarde Jeff Bezos, oprichter en directeur van deze grootste boekwinkel op internet. Na protesten moest de boekwinkel zijn beleid aanpassen.

Een fraai staaltje van misleiding was de lijst van ‘beste boeken van de 20^e eeuw’ die uitgeverij Random House opstelde, zogenaamd op grond van een uit schrijvers bestaande jury. Het ging om titels die de uitgeverij vervolgens in een serie ‘Modern Library’ zou uitgeven. Maar de ‘jury’, onder wie A.S. Byatt en Gore Vidal, was verbaasd: dit was hen helemaal niet gevraagd! Zij hadden alleen maar een lijst met 440 titels onder de neus gekregen (met opvallend veel boeken uit het fonds van Random House) waarop ze boeken die ze belangrijk vonden hadden moeten aanstrepen. De uitgeverij had zelf een rangschikking gemaakt en er de ‘beste boeken’ boven gezet. Met jury's en nominaties weetje het natuur-

[p. 272]

Ilja Leonard Pfeijffer die op zichzelf stemt, bij de internetverkiezing voor de Dichter des Vaderlands

lijk nooit. Als er geen vriendjespolitiek in het spel is, of commerciële belangen, dan zijn er wel weer hackers die roet in het eten gooien. Zo was er nogal wat te doen om de verkiezing van de Dichter des Vaderlands. Het lijstje stemmers op internet had men niet goed afgeschermd, zodat precies te zien was wie op wie stemde. Zo stemde I.L. Pfeijffer op Ilja Leonard Pfeijffer en Elly de Waard op Elly de Waard. Ook was er een stem uitgebracht door een meneer Sinterklaas, geboren 6-12-1905 te Stoomboot, maar deze had niet op zichzelf gestemd, wat best gekund had natuurlijk. Dichter des Vaderlands werd na deze hilarische verkiezingen uiteindelijk Driek van Wissen, op wie poëzieminnend Groningen gestemd bleek te hebben. En daar is niets mis mee, zullen we dan maar zeggen.

Het mooiste staaltje van bedrog dat ik me herinner, betrof de poëziewedstrijd onder gedetineerden die de dichtaderen lieten vloeien. Toen uit alle inzendingen de winnaar was gekozen, bleek het door hem gemaakte gedicht in werkelijkheid van een ander; hij had een gedicht van Marsman ‘gejat’ uit een bloemlezing in de gevangenisbibliotheek. Tja, misdaad vergaat niet. Zo bleek ook het boek dat ‘meesteroplichter’ A. Olivier (bekend van menige krantenkop) had geschreven, Niet alledaagse fraude (1996), gejat te zijn. Hij had het boek van Jeffrey Robinson, De witwassers, nagenoeg overgeschreven. Toen dat bekend werd, moest uitgeverij Het Spectrum de gehele oplage van Oliviers boek laten vernietigen.

Lezers laten zich graag bedriegen, zou de conclusie kunnen zijn. Zijn er nog mensen die geloven dat politici altijd hun eigen speeches schrijven? Zo zal het ook niet verbazen dat de columns van Johan Cruijff en Willem van Hanegem in Voetbal International in werkelijkheid door de redactie werden geschreven, zij het in overleg met de voetballers. De redactie zorgde ervoor in het taaleigen van de spelers te schrijven - wat in het geval van Johan Cruijff niet moeilijk was. Dat ook schrijvers zélf hun naam aan een andere schrijver ‘lenen’ bleek toen in Spanje een rel rondom bestsellerauteur Tom Clancy ontstond. Onder zijn naam verscheen een roman over Spanje, waarin dat land als een soort maffiastaat ten tonele wordt gevoerd en veel onjuiste gegevens werden gedebiteerd. ‘Een grotere verzameling onzin valt moeilijk in 450 pagina's te persen’, schrijft de krant El Mundo over Balance of Power. Toen Clancy om een reactie werd gevraagd, antwoordde deze tot ieders verbijstering: ‘ik weet niet waar de feitelijke gegevens vandaan komen, want ik ben niet de schrijver van dit boek’. Maar zijn naam was niet onheus gebruikt, er was namelijk een contract getekend met een standin, die met gebruikmaking van Clancy's naam, en tegen fikse betaling uiteraard, gebruik maakte van diens faam en reputatie. Je ziet dat wel vaker bij niet meer levende auteurs, die een populaire serie schreven, die na hun dood moest worden voortgezet. In de jeugdbibliotheek zag ik Pinkeltje-boeken die niet door Dick Laan maar doodleuk door zijn ‘opvolgster’ Corrie Hafkamp waren geschreven. Bij stripfiguren heb je dat ook: Donald Duck, Kuifje, Asterix, De Rode Ridder: ze worden voortgezet en blijken onsterfelijker dan hun scheppers. En zouden al die Baantjers (twee per jaar) nou werkelijk nog door A.C. Baantjer (inmiddels ver in de tachtig) zelf worden geschreven? De lijst van hedendaagse listen kan nog veel verder worden uitgebreid, en iedereen zal er een geval aan kunnen toevoegen. We moeten maar denken: uitgeven is een hele kunst, en met beleid je boeken kopen is dat ook.