De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 48]

Agenda

Veilingen

Burgersdijk & Niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel.: [phone] 81: 16 en 17 november; kijkdagen 12-15 november

Van Gendt Book Auctions bv, Brandewijnsteeg 2, 1011 gn Amsterdam, tel.: [phone] 89: 14 en 15 december; kijkdagen 10-13 december

Bubb Kuyper, Jansweg 39, 2011 km Haarlem, tel.: [phone]: 23-26 november; kijkdagen 18-21 november. 9-12 december; kijkdagen 4-7 december

Veilinghuis Postma, Folkingestraat 48-50, 9711 jz Groningen, tel. [phone], fax [phone]. Nnb (www.postma.nl)

Romantic Agony, Aquaductstraat 38-40, B-1060 Brussel, België, tel.: (0032) (0)2 544 10 55: 19 en 20 november

Van Stockum's veilingen, Prinsengracht 15, 2512 en Den Haag, tel.: [phone], 11 en 12 november; kijkdagen 5, 6 en 7 november

Henri Godts, Avenue Louise 230/6, B-1050 Brussel, België, tel.: (0032) (0)2 647 8548: 23 oktober

Beurzen

November
5-6	London Chelsea Book Fair (aba), Londen
6-7	Boekenbeurs bob, Expohal van de Beatrixhal, Jaarbeurs Utrecht
20-21	Boekkunstbeurs, Pieterskerk Leiden
26-27	European Map Fair, Grote Kerk Breda

Tentoonstellingen

Het grafisch universum van Desmazières

Van 18 september-12 december presenteert Museum Het Rembrandthuis een keuze uit het grafisch werk van Erik Desmazières. Deze Franse kunstenaar werd in 1948 als zoon van een diplomaat in Rabat geboren. Hij bracht zijn jeugd door in Marokko, Frankrijk en Portugal. Na het voltooien van zijn middelbare schoolopleiding in 1967 vestigde hij zich in Parijs, waar hij zich inschreef als student aan het Institut d'Etudes Politiques. Vanaf 1970 combineerde hij zijn studie met een tekenopleiding aan de Cours du Soir de la Ville de Paris. In 1971, het jaar waarin hij met succes zijn studie politocologie afrondde, besloot hij kunstenaar te worden.

Op aanraden van Jean Delpech, die als docent aan de Cours du Soir de la Ville de Paris was verbonden, begon Desmazières met het maken van prenten. Aanvankelijk zag hij de prentkunst slechts als een middel om zijn tekeningen te reproduceren, maar gaandeweg werd hij zich bewust van de grote mogelijkheden die de etstechniek als zelfstandig artistiek medium bood.

In Desmazières' vroege werk overheersen architectonische fantasieën en verbeeldingen van imaginaire werelden, die soms herinneren aan de prenten van Piranesi. De zichtbare werkelijkheid is in de loop der jaren een steeds prominentere plaats in Desmazières' etsen gaan innemen. Dit heeft enkele van zijn meest indrukwekkende prenten opgeleverd, waaronder een reeks monumentale interieurs van antiquariaten, drukkerijen en bibliotheken. Op de tentoonstelling zijn onder meer te zien het antiquariaat van Paul Jammes in Parijs (2000), twee fraaie gezichten op Salle Labrouste van de Bibliothèque Nationale (2001) en enkele prenten uit de serie De Bibliotheek van Babel (1998).

[p. 49]

Erik Desmazières, Houtgalerie circulaire (links), Salle des Planètes (rechtsboven), beide uit serie ‘De Bibliotheek van Babel’, 1998 Erik Desmazières, La Librairie Paul Jammes (rechtsonder), 2000

Op verzoek van Het Rembrandthuis etste Desmazières Vues d'Amsterdam, een serie van vijf monumentale Amsterdamse stadsgezichten. Aan de serie - die bestaat uit Het Amstelhof, Herengracht, Entrepotdok, Het Scheepvaarthuis en 's Lands Zeemagazijn - ligt een groot aantal ter plekke getekende studies ten grondslag. De serie Amsterdamse stadsgezichten wordt met een geëtst titelblad aangeboden in een fraai uitgevoerde map. Vues d'Amsterdam verschijnt in een genummerde en gesigneerde oplage van slechts negentig stuks. De prenten zijn door René Tazé in Parijs gedrukt. De prijs van de suite is tijdens de voorinschrijving €1800 (na 1 november 2004 is de prijs €2400). Bij de tentoonstelling verschijnt een rijk geïllustreerde monografie over Desmazières' werk (€29,50).

Adres: Museum het Rembrandthuis, Jodenbreestraat 4, Amsterdam, tel. [phone]. Openingstijden: maandag t/m zaterdag van 10-17 uur. Zon- en feestdagen van 13-17 uur.

The Designer Bookbinders

De Bibliotheca Wittockiana besteedt van 25 september tot januari 2005 aandacht aan de vernieuwende banden van ‘The Designer Bookbinders’. Deze Britse vereniging, die haar lidmaatschap zeer exclusief houdt, streeft naar artistieke innovatie van de boekband. De banden, die elk jaar in de British Library worden tentoongesteld, zullen dit jaar ook in de Bibliotheca Wittockiana te zien zijn. Bindtechnieken en decoratieve thema's zijn niet altijd vergelijkbaar met wat de boekband in België en Frankrijk te bieden heeft. Jenny Grey, Angela Davies, Faith Shannon, Ivor Robinson, Jeff Clements en Philip Smith hebben een duidelijke en welomschreven kijk op hun kunst, die meer dan de moeite waard is te ontdekken of herontdekken.

Adres: Bibliotheca Wittockiana, Bemelstraat 23, Brussel, tel (0032) (2) 770 53 33. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10-17 uur.

[p. 50]

Piet Broos

In het najaar van 2004 wordt in het gemeentemuseum Weert voor de eerste maal in Nederland een overzichtstentoonstelling gehouden over het werk van de kinder- en jeugdboekenschrijver

Piet Broos Ali Baba, in: Okki, 1960 (Foto: Gemeentemuseum Weert)

en -tekenaar Piet Broos. Bij de tentoonstelling verschijnt ook een boek over zijn leven en werk. Piet Broos (1910-1264) was een populair schrijver en illustrator van vele kinderboeken, stripverhalen en verschillende kindertijdschriften. Prentenboeken als Hobbeltje Langneus en Juffrouw Spits op reis werden vertaald in het Engels, Frans en Spaans. Broos illustreerde ook werken van anderen, onder andere twaalf delen van Pietje Prik, geschreven door Lea Smulders. Het aantal tijdschriften en periodieken waaraan hij meewerkte is aanzienlijk. Voor de Maas- en Roerbode tekende hij Professor Pienterult en de populaire strip Jan Pierewiet. In de periode 1956-1964 maakte hij voor Okki de strip Ali Baba. De oeuvrecatalogus die bij de tentoonstelling verschijnt, geeft een uitgebreid beeld van het werk van Piet Broos. In het boek zijn een biografie, een uitgebreide bibliografie, een beschouwing over zijn katholieke achtergrond en een beschouwing over zijn tekenstijl opgenomen.

Adres: Gemeentemuseum Weert, Locatie De Tiendschuur, Recollectenstraat 5, Weert, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag tot en met zondag van 14-17 uur.

Het woord is boek geworden

Museum Meermanno organiseert ter gelegenheid van de Nieuwe Bijbelvertaling op 27 oktober een tentoonstelling over de bijbel als boek. Niet de inhoud, tekst of de vertaling van de bijbel, maar de uitvoering ervan vormt het uitgangspunt. Daarom beperkt de tentoonstelling zich niet tot Nederlandse bijbels. De expositie zal tevens laten zien hoe de tekst van de bijbel - in de grondtalen en in vertaling - in verschillende tijden, voor verschillende doelen en voor verschillende gebruikers steeds op andere manieren is vormgegeven. Zo zijn er diverse uitvoeringen van kanselbijbels, bijbels voor kerkgangers om mee te nemen, bijbels voor thuis, huwelijksbijbels, bijbels voor de literair geïnteresseerden (zonder de traditionele hoofdstuk- en versnummering) en bijbels met en zonder illustraties. De tentoonstelling is grotendeels samengesteld uit werken die behoren tot de eigen collectie van het museum. Deze keuze vormt tevens een brede en aantrekkelijke doorsnede van de gehele boekencollectie van het museum.

De nieuwe vertaling van de bijbel in het Nederlands is een historische gebeurtenis. De Nederlanden kennen een lange traditie van bijbels in de volkstaal. De eerste volledige Nederlandse bijbelvertaling dateert van 1360 en de eerste gedrukte Nederlandse bijbel verscheen in 1477. De oudste tekst in de tentoonstelling is een Latijnse bijbel uit de zesde eeuw uit de collectie van Meermanno. De opzet van de tentoonstelling is in hoofdzaak chronologisch en laat uit vele belangrijke perioden diverse uitvoeringen zien. Van elke uitvoering van de Nieuwe Bijbelvertaling zal een exemplaar voor bezoekers beschikbaar zijn om door te bladeren.

[p. 51]

Biblia Latina [Mainz], [Johann Gutenberg], [c. 1454]. fol. Fragment. (39 C 10:3) (Foto: Museum Meermanno)

Doves Bible, 1902 The English Bible containing the Old Testament & the New translated out of the original tongues by special command of His Majesty King James the First [...] edited by the late rev. F.H. Scrivener M.A. LL.D. for the syndics of the University Press Cambridge. Hammersmith, The Doves Press, 1902. Dl. 1. (Foto: Museum Meermanno)

Adres: Museum Meermanno, Prinsessegracht 30, Den Haag, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11-17 uur; zaterdag en zondag van 12-17 uur.

Proost Prikkels: Cabaret op papier

Vanaf 1935 verscheen regelmatig reclamemateriaal van papiergroothandel Proost en Brandt, onder de titel Proost Prikkels. In de beginjaren was een Prikkel een boekje met handige tips en achteraf bezien wat oubollige woordspelingen, maar het papier was in de drukkerswereld altijd nieuw en uniek. Maar al snel werden de uitingen een begrip. Dit is ook niet verwonderlijk gezien het feit dat tekstschrijvers, fotografen en andere creatieven bijna volledige vrijheid kregen.

Er zijn ruim 450 Proost Prikkels verschenen, de eerste in 1935 en de meest recente in 2003. Geen

Prikkel 218 (Foto: De Beyerd, Breda)

twee exemplaren waren aan elkaar gelijk. Alle belangrijke grafisch ontwerpers in ons land tussen midden jaren dertig en begin jaren negentig werkten er aan mee, maar ook talloze schrijvers, fotografen, journalisten en reclamemakers.

De Beyerd toont dit roemruchte verleden nog tot 7 november. Bij deze tentoonstelling verschijnt een catalogus, verkrijgbaar bij De Beyerd

[p. 52]

Prikkel 96 (Foto: De Beyerd, Breda)

voor €19,50, met een overzicht van alle Proost Prikkels, begeleidende teksten van Caspar Janssen, journalist van de Volkskrant.

Eveneens tot 7 november wordt er een overzicht gegeven van de Britse affiche-ontwerper Anton Games (1914-1996). Zijn kleurrijke affiches domineerden het straatbeeld in Engeland van de Tweede Wereldoorlog en daarna.

Adres: De Beyerd, Boschstraat 22, Breda, tel. [phone], www.museumdebeyerd.nl

Openingstijden: dinsdag-vrijdag van 10-17 uur. Zaterdag, zon- en feestdagen van 13-17 uur.

Botanische schatten

Nog tot 5 november is in de ub Amsterdam (UvA) de tentoonstelling De Schat van Spaarnberg over de bijzondere botanische bibliotheek van Adriaan van der Hoop te zien. Deze negentiende-eeuwse Amsterdamse bankier was een liefhebber van exotische planten. Hij had een kleine, maar zeer kostbare specialistische bibliotheek met een aantal van de fraaiste botanische plaatwerken die in de eerste helft van de negentiende eeuw zijn verschenen.

De tijd waarin Van der Hoop leefde, wordt

Spaarnberg, het woonhuis van Adriaan van der Hoop (Foto: ub Amsterdam)

beschouwd als de bloeiperiode van de botanische boekillustratie. De bankier kon zich de hoogtepunten op dit terrein, kostbare werken met fraaie handgekleurde platen in kleine oplagen, permitteren. Beroepsbotanici van de Amsterdamse en Leidse hortus kwamen graag op Spaarnberg, niet alleen voor de zeldzame planten maar ook voor de boekerij met werken die voor hen zelf onbetaalbaar waren.

Na de dood van Van der Hoop in 1854 werd zijn Amsterdamse bibliotheek geveild, maar de botanische bibliotheek bleef bijeen op Spaarnberg en werd uiteindelijk in 1924 geschonken aan de Amsterdamse Hortus Botanicus en maakt nu deel uit van de Bijzondere Collecties van de ub.

De tentoonstelling, die werd samengesteld door Kees Gnirrep, valt samen met de door het Amsterdams Historisch Museum en het Rijksmuseum georganiseerde tentoonstelling over Adriaan van der Hoop Het geschenk. Hollandse meesters van een Amsterdamse bankier.

Adres: ub UvA, Singel 425, Amsterdam www.uba.uva.nl/bijzondere-collecties. Openingstijden: elke werkdag van 13-17 uur.

Een zee van toegelaten lust

Onder de titel Een zee van toegelaten lust worden in Antwerpen in het kader van ‘Antwerpen Wereldboekenstad 2004’ hoogtepunten uit abdijbibliotheken in de provincie Antwerpen getoond. De tentoonstelling is te zien van 20 november tot 30 januari in de Koningin Fabiolazaal. De titel is

[p. 53]

Een van de afbeeldingen uit de botanische plaatwerken van Adriaan van der Hoop. (Foto: ub Amsterdam)

ontleend aan een gedicht van een van de kloosterbibliothecarissen.

Een zee van toegelaten lust

Soo een plaets verciert met Boeken,
is soo aengenamen schat,
dat ik niet ter weireldt wete,
dat ik meerder acht als dat;
ja aek en vreese niet te seggen,
dat sy is soo vol van rust;
dat sy schynt een zee te wesen
vol van toegelaten lust.

(Godefridus Bouvaert, bibliothecaris van de Sint-Bemardsabdij te Hemiksem, 18^e eeuw)

Een klooster zonder bibliotheek is als een fort zonder wapens. In achthonderd jaar bibliotheekgeschiedenis is dit terecht de meest geciteerde zinsnede. Want al vanaf de middeleeuwen verzamelden religieuze gemeenschappen in heel Europa toonaangevende boekencollecties. Niet alleen de bijbel en theologie genoten hun belangstelling, maar ook filosofie, talen, recht, geneeskunde, muziek, astronomie en wiskunde.

Maar boeken zijn een kwetsbaar goed en vele doorstonden de tand des tijds niet: branden, oorlogen en revoluties waren de grootste vijanden van de abdijbibliotheken. Vooral de Franse Revolutie had ingrijpende gevolgen voor de religieuze boekencollecties. Samen met de kloostergebouwen en hun inboedel werden de boeken in beslag genomen door de Staat. Een deel kwam uiteindelijk terecht in openbare collecties, een ander deel raakte verspreid in particuliere handen. Pas na de heroprichting van de kloosters vanaf de Belgische onafhankelijkheid, stelden bibliofiele abten en bibliothecarissen opnieuw een indrukwekkende en veelzijdige collectie samen. Door aankopen op veilingen en schenkingen vonden heel wat zwervende boeken, die oorspronkelijk aan een klooster hadden toebehoord, hun weg terug naar de abdijbibliotheek.

In dit boekenjaar verlaat een honderdtal topstukken opnieuw de kloostermuren. Voor de tentoonstelling Een zee van toegelaten lust worden de mooiste boeken uit de collecties van Averbode, Bornem, Postel, Tongerlo en Westmalle in de schijnwerpers geplaatst. Maar de boeken komen niet zomaar in een vitrinekast te staan. Ze worden ook in een bredere context geplaatst: wie waren de gebruikers van de bibliotheken, wat is de cultuurhistorische betekenis ervan en hoe overleefden de collecties branden, plunderingen en revoluties?

Anders dan je zou verwachten, hebben abdijen niet alleen religieuze werken in huis. De genoemde bibliotheken herbergen een verrassend veelzijdige collectie. Humanistische boeken van Erasmus, Machiavelli en Lorenzo Valla, atlassen van Blaeu en Ortelius, de Encyclopédie van Diderot en d'Alembert en de fabels van La Fontaine staan er naast de Gazette van Antwerpen van 1801, Middelnederlandse kronieken, reisverhalen, dichtbundels en boeken over planten en dieren. Niet voor niets omschreef Godefridus Bouvaert, de achttiende-eeuwse bibliothecaris van de Sint-Bernardsabdij te Hemiksem, zijn boekzaal als ‘een zee vol van toegelaten lust’.

Adres: Koningin Fabiolazaal Jezusstraat 28, B-2000 Antwerpen.

[p. 54]

Afbeeldingen uit de werken die getoond worden bij de tentoonstelling Een zee van toegelaten lust (Foto's: Koningin Fabiolazaal, Antwerpen)

Openingstijden: dinsdag-zondag van 10-17 uur. Gesloten op 24, 25 en 31 december en 1 januari.

Fata Morgana - Een schatkamer vol Nederlandse oriëntalisten

In het spoor van Franse en Engelse kunstenaars, schrijvers en avonturiers zochten tussen 1830 en 1930 ook Nederlandse kunstenaars inspiratie in Arabische culturen. Tientallen schilders, zoals Willem de Famars Testas, Marius Bauer, Philippe Zilcken, Is. van Mens, Jozef Israëls, Ferdinand Hart Nibbrig, Kees van Dongen en Bart van der Leck reisden naar de Oriënt. Anderen, zoals Jan Sluijters, bezochten het Oosten nooit, maar schilderden wel oriëntaalse onderwerpen.

Het Nabije Oosten werd in de beeldende kunst op verschillende manieren verbeeld: het sprookjesachtige Oosten van 1001 nachten, het sensuele Oosten van odalisken en buikdanseressen, het bijbelse Oosten en het onbedorven Oosten waar de westerse maatschappij nog niet was doorgedrongen. Voorts was er bij schilders een grote picturale fascinatie voor het oriëntaalse licht en voor het oosterse landschap.

Maar de fascinatie voor het Nabije Oosten was breder: oosterse reisverslagen, romans en dichtbundels van bijvoorbeeld Marcellus Emants, Jacobus van Looy en Louis Couperus werden volop gelezen. Nederlandse interieurs werden opgevrolijkt met oosterse tapijten, divans, moskeelampen en salons in oosterse stijl. In ons straatbeeld verrezen ‘Moorse’ theaters en synagogen.

Tot en met 9 januari 2005 toont het Noordbrabants Museum te's-Hertogenbosch de breed opgezette, cultuurhistorische expositie Fata Morgana over het Nederlands oriëntalisme. Bij de expositie verschijnt een speciale, fraai geëllustreerde aflevering van Kunstschrift. In dit nummer gaan enkele specialisten nader in op het fenomeen van het Nederlandse oriëntalisme en wordt het verschijnsel in een internationaal perspectief geplaatst. Aflevering 2004-5 van Kunstschrift wordt verspreid onder de eigen abonnees, maar is ook los verkrijgbaar in de boekhandel (€9).

Adres: Noordbrabants Museum, Verwersstraat 41, 5211 ht's-Hertogenbosch, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10-17 uur. Zaterdag, zon- en feestdagen van 12-17 uur.

[p. 55]

Willem de Famars Testas, Eene Egyptische danseres, 1863. Aquarel, 32,5 × 26 cm (Foto: Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet, Amsterdam)

50 jaar Kinderboekenweek in musea

In meer dan zestig musea in Nederland vinden van september tot en met december bijzondere activiteiten plaats die te maken hebben met kinderboeken. Dat kunnen exposities zijn, maar ook lezingen, rondleidingen of workshops. De aanleiding hiervoor is het gouden jubileum van de Kinderboekenweek: in 2004 wordt de week voor de vijftigste keer gehouden.

Museum Slager te 's-Hertogenbosch laat een kleine presentatie zien met werk van Piet Slager, waarop kinderen te zien zijn die in een boek lezen, of aan wie voorgelezen wordt. Het Letterkundig Museum besteedt aandacht aan Willem Wilmink, Alice in Wonderland komt aan bod in het Zeeuws Biologisch museum in Oostkapelle, De Fraeylemaborg in Slochteren wijdt een tentoonstelling aan ‘Honderd jaar Ot en Sien’ en in Naturalis in Leiden zijn illustraties van prentenboekillustrator Eric Carle te zien, onder andere van zijn beroemdste schepping Rupsje Nooitgenoeg. Het volledige programma van ‘Leescultuur. Musea en het kinderboek’ is te vinden op www.museum.nl.

Jac. Jongert - boekbandkunstenaar en letterontwerper

Vormgever en graficus Jac. Jongert (1883-1942) woonde en werkte tussen 1905 en 1918 in Purmerend. In deze periode begon hij te experimenteren met allerlei grafische technieken; Jongert sneed of graveerde in hout en linoleum, hij etste en maakte litho's. Het was een kunstvorm die zich leende voor uiteenlopende opdrachten zoals boekbanden, behang- en tapijtontwerpen, exlibrissen en gelegenheidsdrukwerk. In 1909 ontwierp hij het vignet voor drukkerij en uitgeverij J. Muusses, die zich in 1883 te Purmerend had gevestigd. Later illustreerde hij diverse schoolboeken en ontwierp hij verschillende boekbanden. Dit werk zou hij naast zijn reclamegrafiek nog voor verschillende uitgeverijen blijven doen, zoals voor de Theosofische uitgeversmaatschappij, W. Hilarius, Duwaer en Van Ginkel, J.M. Bredee, P. Noordhoff J. Ploegsma, Nijgh en Van Ditmar en Van Stockum.

In de tentoonstelling, die nog loopt tot 30 april, wordt aandacht besteed aan de verschillende ontwerpen voor boekbanden en de toegepaste typografie in zijn werk.

Adres: Purmerends Museum, Kaasmarkt 20, Purmerend, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag tot zondag: 13.00-16.00 uur (1 november-30 april).

Omslag van het jaarverslag van de dagteeken en kunstambachtschool voor meisjes te Amsterdam. Jongert was hier docent tussen 1911-1918s