De Boekenwereld. Jaargang 17

Berichten

‘Lust en Leering’

In 1997 publiceerden Piet en Lin Buijnsters hun Bibliografie van Nederlandse school- en kinderboeken 1700-1800. Het fraai geïllustreerde werk werd algemeen als een belangrijk ijkpunt begroet. Weinigen wisten echter dat de ‘bnk’ slechts het begin was van een uitgebreider publicatieplan. Dezelfde auteurs hebben nu bij dezelfde uitgever (Waanders te Zwolle) een omvangrijk vervolgdeel gepubliceerd onder de titel: ‘Lust en Leering’. Geschiedenis van het negentiende-eeuwse kinderboek in de negentiende eeuw.

Nederlandse kinderboeken zijn er sinds Hieronymus van Alphen in alle soorten gemaakt. Maar de meest bijzondere stammen volgens velen uit de negentiende eeuw. Opvoedkundig idealisme, vakmanschap en koopmansgeest schiepen toen voor arm en rijk een kinderboek

Detail van een kinderprent met het exterieur van een boekhandel uitgegeven in 1822 door C.C.L. van Staden (nr. 1). Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.

dat kan wedijveren met het allermooiste dat op dit gebied in Engeland, Frankrijk en Duitsland is verschenen.

Toch ontbrak het tot dusver aan een gids op dit terrein. ‘Lust en Leering’ is daarmee het eerste overzichtswerk dat geïnteresseerden laat zien wat er toen in Nederland voor jonge lezers verscheen: niet alleen de gewone leeskost aan sprookjes en klassieke avonturenboeken (Robinsonades, Gullivers, Münchhausen enzovoort), maar ook werk waar vroegere literatuurgeschiedenissen stilzwijgend aan voorbijgingen, zoals: komische prentenboeken, spel- en uitspanningboekjes, de voor het pedagogisch rolpatroon van jonge meisjes zo belangrijk geachte poppenboeken en de thans weer felbegeerde beweegbare boeken.

‘Lust en Leering’ beschrijft in 23 thematische hoofdstukken, dikwijls aange-

[p. 160]

vuld met een bibliografische bijlage, de ontwikkeling van het Nederlandse kinderboek in woord en beeld, waarbij behalve aan de teksten zelf ook ruim aandacht wordt geschonken aan de diverse schrijvers (speciaal Schenkman, Goeverneur en Agatha), aan prominente uitgevers van kinderboeken zoals G. Theod. Bom, I. de Haan, Jac. G. Robbers en J. Vlieger en aan illustratoren. Nieuwe technieken (zoals de kleurendruk), pedagogische en sociale ontwikkelingen en zeker kwesties van nationale identiteit manifesteren zich soms het duidelijkst in die kleine documenten die kinderen tot ‘Lust en Leering’ lazen.

Een apart hoofdstuk is gewijd aan de in het buitenland gedrukte Nederlandstalige boeken, zoals die van de firma Jos. Scholz te Mainz. Nooit geregistreerd in de ‘Brinkman’ en ook in het land van herkomst totaal genegeerd, vormen deze vaak anonieme uitgaven een nog blinde vlek in de Nederlandse boekenwereld. Innoverend in menig opzicht waren daarnaast de Engelse invloeden, met name door het werk van Kate Greenaway, dat het kinderboek een stempel van artisticiteit opdrukte.

Wat bij dat alles meteen opvalt, is het internationale karakter van het Nederlandstalig lectuuraanbod, want Nederland is van oudsher een deltagebied waar cultuurstromen van buitenaf samenvloeien. Intussen behield het Nederlandse kinderboek toch steeds een eigen karakter, ook op het gebied van de boekillustratie.

‘Lust en Leering’ biedt ieder die, professioneel of uit liefhebberij, in oude kinderboeken geïnteresseerd is, een prachtig panorama op een goeddeels onbekend terrein. De auteurs hebben ernaar gestreefd om deze literatuurgeschiedenis, net als hun bnk, het karakter van een smaakwekkende beeldatlas te geven.

Op donderdag 22 februari wordt om 16.00 uur het boek van Piet en Lin Buijnsters met een korte voordracht van Kees Fens ten doop gehouden in het Letterkundig

Het beginscherm, dat toegang geeft tot de functies Simple Search en Advanced Search.

Museum in Den Haag. Lezers van De Boekenwereld zijn van harte welkom. Adres: Prins Willem-Alexanderhof 5, Den Haag.

Databank Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800 op Internet

In februari 2000 werd in het speciale nummer Nieuwe media van dit tijdschrift (p. 114-116) aandacht besteed aan de in 1998 verschenen cd-rom Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800. In die bijdrage werd de stand van zaken geschetst zoals die was na het verschijnen van aflevering 13 van het gelijknamige microfilm-project (1997). Sinds 1998 zijn niet alleen de afleveringen 14-17 gepubliceerd, maar bovendien is er al enige maanden via Internet een actuele versie te raadplegen van de databank waarop de cd-rom was gebaseerd. Om de lezer van 2001 voor de achtergronden en voorgeschiedenis terug te verwijzen naar de vorige jaargang lijkt niet wenselijk. Daarom zullen wij hier de onderneming nogmaals beknopt presenteren en vanzelfsprekend ook stilstaan bij de meest recente ontwikkelingen en de vooruitzichten voor de toekomst.

Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800 is een onderdeel van het project ‘Nederlandse boekhandelscatalogi tot 1800’ van de Opleiding Nederlands van de Universiteit Leiden, dat wordt uitgevoerd door H.W. de Kooker (Leiden) met medewerking van dr. J.A. Gruys (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag) en idc Publishers (Leiden).

Het project is een initiatief van de in 1991 overleden neerlandicus en boekhistoricus prof. dr. Bert van Selm. Van Selms vondsten van grote collecties Nederlandse boekhandelscatalogi in Wolfenbüttel en elders vormden de directe aanleiding tot het aanleggen van een gegevensbestand van voor 1801 gepubliceerde Nederlandse boekhandelscatalogi. Een groot aantal gegevens kon worden ontleend aan de ‘Registratie van Nederlandse boekveilingen op fiches’, beter bekend onder de roepnaam ‘Apparaat-Hellinga’. Dit documentatiesysteem is in de periode 1961 tot 1966 vervaardigd onder leiding van prof. dr. Wytze Gs. Hellinga van de Universiteit van Amsterdam. Het wordt bewaard in de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam. Anders dan dit ‘Apparaat-Hellinga’ registreert het project ‘Nederlandse Boekhandelscatalogi tot 1800’ veel meer dan alleen maar veilingcatalogi, al beperkt het zich tot catalogi waarvan nog een of meer exemplaren bewaard zijn.

De bedoeling van het project is om van alle vóór 1801 gedrukte Nederlandse boekhandelscatalogi alle

[p. 161]

nog bestaande exemplaren op te sporen en te registreren, van elke editie een exemplaar te verfilmen en op microfiche te publiceren, en ten slotte van het geheel een bibliografie te vervaardigen. Tot op heden zijn van 4350 catalogi een of meer exemplaren geregistreerd, waarvan 3200 veilingcatalogi van privé-bibliotheken of anonieme collecties, en 1025 fonds- en assortimentscatalogi (al dan niet geveild). Kleinere categorieën zijn onder meer de catalogi van privé-bibliotheken, satirische catalogi en catalogi van commerciële uitleenbibliotheken.

De grootste collecties Nederlandse boekhandels-catalogi tot 1800 bevinden zich in Amsterdam (Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, 950 van de 1670 in Nederlands bezit geregistreerde catalogi) en in Parijs (Bibliothèque Nationale de France, 950), Sint Petersburg (Nationale Bibliotheek van Rusland, 830) en Wolfenbüttel (Herzog August Bibliothek, 800 catalogi). De collecties van al deze bibliotheken zijn reeds geheel verfilmd: 3100 catalogi, die op 200 na ook reeds op microfiche zijn gepubliceerd. Tot de belangrijkste nog te verfilmen collecties catalogi behoren die van de British Library te Londen (ruim 300, waarvan 100 te verfilmen) en Kopenhagen kb (bijna 400, waarvan 200 te verfilmen).

Vanaf het begin werden de gepubliceerde afleveringen van eerst 250 en later 300 microfiches steeds vergezeld door een gedrukte Guide. Het eerste, voorlopige deel verscheen in 1990 met de afleveringen 1-5 van de Book Sales Catalogues. Het tweede werd samen met de afleveringen 6-9 gepubliceerd in 1992. Vanaf de tiende aflevering werd besloten over te gaan op een totaal ander systeem van catalogisering, in samenhang met een gewijzigde databankstructuur. Een en ander werd bij wijze van proef toegepast bij de Guides voor de afleveringen 10-12 (1994-1996) en definitief ingevoerd bij de Cumulative Guide die in 1997 verscheen voor de afleveringen 1-13, en die werd gevolgd door de reeds genoemde cd-rom. Een cumulatie van de Guides bij de afleveringen 14-16 verscheen in 1999. De Guide bij aflevering 17 verscheen medio 2000, en aflevering 18 nadert haar voltooiing.

Sinds november 2000 is de Guide ook te raadplegen als een via het Internet bereikbare databank (‘Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800’). Als host treedt het etcl (Electronic Text Centre Leiden) op. Deze databank is een afgeleide van de hoofddatabank ‘Nederlandse Boekhandelscatalogi’, waarin alle gegevens over alle exemplaren van alle bekende catalogi worden geregistreerd. Er kan worden gezocht op alle woorden in de beschrijving tegelijk (inclusief jaartallen en datums), en op de verschillende velden voor verzamelaar, verkoper, plaats, boekverkoper, jaar/ datum enzovoort afzonderlijk of in combinatie. De zo verkregen set kan als geheel of per afzonderlijk record worden afgedrukt, of opgeslagen als tekst- of als html-bestand.

De Guide, aanvankelijk vooral bedoeld als ontsluiting van de op microfiche gepubliceerde Nederlandse boekhandelscatalogi tot 1800, is in gedrukte vorm, als cd-rom en nu als databank steeds meer een autonoom bibliografisch hulpmiddel geworden. Het grote voordeel van de Guide op cd-rom was dat deze (althans voor de eerste dertien afleveringen) afbeeldingen biedt van alle titelpagina's, wat een waardevolle, of zelfs noodzakelijk te noemen aanvulling vormde op de beschrijvingen. Het evidente voordeel van een Internet-databank is dat deze overal te raadplegen is en gemakkelijk up-to-date kan worden gehouden. Op dit moment bevat de Guide meer dan 60% van alle thans bekende Nederlandse boekhandelscatalogi tot 1800. Binnen weinige jaren hopen we de 80% te kunnen bereiken, en vanzelfsprekend zal ernaar worden gestreefd om daarna ook van die catalogi waarvan verfilming om uiteenlopende redenen niet op korte termijn is te realiseren, zo nauwkeurig en uitvoerig mogelijke beschrijvingen ter beschikking te stellen.

Directe toegang tot de databank geeft http://132.229. 197.13/Bsc/default.htm. De databank is ook langs verschillende wegen te vinden via de etcl-website: http://www.etcl.nl. Wij gaan hier niet dieper in op de databank zelf, deels omdat wij vertrouwen dat de gebruiker na lezing van de begeleidende teksten (of zelfs zonder dat te hebben gedaan) zijn weg wel zal vinden, en deels omdat wij hopen dat de werking binnenkort nog op een aantal punten zal kunnen worden verbeterd en gestroomlijnd. Van de huidige stand van zaken geven de afbeeldingen en de daarbij gevoegde bijschriften een indruk.

H.W. de Kooker & J.A. Gruys

Muziekbibliotheek van het Gemeentemuseum Den Haag in bruikleen gegeven aan de Koninklijke Bibliotheek

Er is een einde gekomen aan een lange periode van onzekerheid over de huisvesting van de Muziekbibliotheek en de Muziekarchieven van het Haagse Gemeentemuseum alsmede van de collectie van Musica Neerlandica. Op vrijdag 1 december is een overeenkomst getekend die de huisvesting en het bruikleen van deze collecties regelt in de Koninklijke Bibliotheek. De drie muziekcollecties en hun medewerkers presenteren zich in de kb gezamenlijk als het Nederlands Muziek Instituut (nmi). Naast beheer, beschikbaarstelling en uitbreiding van de collecties, propageert en stimuleert het nmi de kennis en het onderzoek van de eigen collecties en van de Nederlandse muziek in het bijzonder.

Na de ondertekening bood Wim van Drimmelen namens de kb het nmi een zeer bijzonder welkomstgeschenk aan: het enig bekende exemplaar van de eerste

[p. 162]

toonzetting van de beroemde kindergedichtjes van Hieronymus van Alphen door Bartholomeus Ruloffs uit 1780.

De muziekbibliotheek van het Gemeentemuseum is bijeengebracht door D.F. Scheurleer (1855-1927). De collectie geniet internationale vermaardheid vanwege het grote muziekwetenschappelijke belang en vooral ook door de schitterende collectie oude muziekdrukken en -traktaten. Aan deze verzameling is enkele jaren geleden bovendien de belangrijke Alsbach-collectie toegevoegd, geheel bestaande uit Nederlandse bladmuziek.

Het muziekarchief is destijds opgezet door Dirk J. Balfoort (1886-1964) en is een collectie van meer dan driehonderd nalatenschappen van Nederlandse componisten. Ook instellingsarchieven, zoals die van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, Donemus en het Genootschap van Nederlandse componisten, zijn ondergebracht in het muziekarchief. De collectie van Musica Neerlandica is misschien beter bekend als de verzameling Nederlandse muziek van Willem Noske (1918-1995).

Hoewel het nmi zelfstandig zal functioneren, gaat het ook binnen de grote kb-organisatie opereren. Succesievelijk zullen de collecties te raadplegen zijn via de catalogi en de studiezalen van de kb. Daardoor zullen de catalogi van de muziekcollecties ook via Internet beschikbaar komen. Vanaf 8 januari 2001 zijn de deuren geopend voor bezoekers. De officiële opening van het nmi vindt in het komend voorjaar plaats.