De Boekenwereld. Jaargang 15

Berichten

Achtste Bert van Selm-lezing

Op dinsdag 7 september zal de achtste Bert van Selm-lezing plaatsvinden met de voordracht van dr. Orlanda S.H. Lie met de titel Vrouwengeheimen. Geneeskunst en beeldvorming in de Middelnederlandse artesliteratuur.

De Middelnederlandse artesliteratuur bevat diverse geschriften met gegevens over het vrouwelijk lichaam en de vrouwelijke natuur. Zo zijn er traktaten die zich richten op de anatomie, fysiologie en pathologie van het vrouwelijke lichaam en de behandeling van vrouwenkwalen. Andere teksten stellen het lichaam van de vrouw voor als een vergissing van de natuur, die een gevaar kan zijn voor de omgeving. In dit soort teksten gaat het om geheime of intieme zaken, zoals de vrouwelijke geslachtsdelen, de bevruchting en de bevalling. Ze worden ook wel aangeduid als Secretum of Secreta mulierum (heimelijkheid / heimelijkheden der vrouwen). Wortelend in de klassieke oudheid werd deze traditie in de middeleeuwen voortgezet door gezaghebbende Latijnse auteurs. Vanaf de twaalfde eeuw verschenen er ook versies in de volkstaal, waardoor een breder publiek kon worden bereikt. Aan de hand van enkele Middelnederlandse artesteksten en hun overlevering wordt ingegaan op de vraag naar publiek en de functie van deze teksten. En naar het type vrouwbeeld dat erin werd gepropageerd.

Orlanda S.H. Lie is sinds 1976 verbonden aan de Universiteit Utrecht, waar ze thans werkzaam is als universitair hoofddocent Middelnederlandse letterkunde. Ze publiceert regelmatig over Middelnederlandse artesliteratuur, haar belangrijkste specialisme. Verder geniet de overgang van vers naar proza, en de discussie daaromheen, haar bijzondere belangstelling. Ze heeft meegewerkt aan Den duytschen Cathoen. Naar de Antwerpse druk van Henrick Eckert van Homberch (Hilversum 1998).

De lezing vindt plaats in zaal 011 van het Centraal Faciliteitengebouw (gebouw 1175) van het Witte Singel/Doelencomplex te Leiden en begint klokke 16.15 uur. Toegangskaarten voor de lezing kunnen vanaf heden tot 15 augustus worden aangevraagd bij de Universiteit Leiden, Opleiding Nederlands, Commissie Bert van Selm-lezing, P.N. van Eyckhof 1, Postbus 9515, 2300 ra Leiden. De toegangskaarten worden kort na medio augustus toegestuurd.

[p. 373]

Het interieur van Scheltema & Holkema's Boekhandel. Boven de doorgang het opschrift ‘Een kloeke geest die veel en leest’. Fotograaf onbekend. Particuliere collectie.

De uitgave van de lezing wordt verzorgd door uitgeverij De Buitenkant te Amsterdam en kost f19,50.

Een boek- en een kunsthandel in Amsterdam tentoongesteld

Van 3 juli t/m 3 oktober 1999 wordt in de zalen van het Rijksprentenkabinet een tentoonstelling gehouden over de kunsthandel Van Wisselingh (1838-heden), die omstreeks 1900 vestigingen had in Londen en Amsterdam (eerst op het Spui en later op het Rokin). Rond de eeuwwisseling werd daar het werk van de belangrijkste Nederlandse en Franse kunstenaars uit de tweede helft van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw met spraakmakende transacties en exposities aan de man gebracht.

Enkele van de Nederlandse kunstenaars die veel van hun werken bij Van Wisselingh

[p. 374]

Het door Nieuwenhuis ontworpen kastje, waarin men de monumentale kunstboeken, uitgegeven door Scheltema & Holkema, kon opbergen. Particuliere collectie.

verkochten, waren Matthijs Maris, Bauer, Breitner, Witsen en De Zwart. Maar ook beroemde werken van Courbet, Daumier en Jongkind wisselden door toedoen van deze kunsthandel van eigenaar. Van al deze kunstenaars en van diverse anderen, zullen schilderijen, aquarellen, tekeningen of prenten op de tentoonstelling te zien zijn. Zeer bijzonder is het portret dat Courbet in 1846 schilderde van de grondlegger van de zaak, H.J. van Wisselingh. Het wordt speciaal voor de tentoonstelling uitgeleend door het Kimbell Art Museum in Fort Worth (Texas). Van Wisselingh introduceerde deze Franse naturalistische schilder in ons land.

Rond de eeuwwisseling had de firma ook een meubelwerkplaats, waar drie kunstenaars, Dijsselhof, Lion Cachet en Nieuwenhuis, werkzaam waren. Zij ontwierpen interieurs voor verschillende Amsterdamse notabelen. De werkplaats zorgde voor de uitvoering ervan. Verschillende van de door hen ontworpen meubels, textilia en pendules zijn op de tentoonstelling en elders in het museum te zien. Een mooi voorbeeld hiervan is de zogenaamde Nieuwenhuis-kamer in het Rijksmuseum, waar het meubilair uit een Amsterdamse woning, vervaardigd door de werkplaats van Van Wisselingh, te bewonderen is.

De directeur van het Amsterdamse filiaal van Van Wisselingh, Klaas Groesbeek, stond ook aan het hoofd van Scheltema & Holkema's Boekhandel en Uitgeverij. Onder zijn leiding zijn tal van fameuze, rijkversierde Nieuwe Kunst-boeken geproduceerd. Van The claims of decorative art door Walter Crane bracht Scheltema & Holkema de Nederlandse editie uit, die bezorgd was door Jan Veth. De kopstukken en de slotvignetten bij ieder hoofdstuk werden ontworpen door Dijsselhof en uitgevoerd in houtsnede. Het schutblad, door dezelfde kunstenaar gemaakt, is het vroegst bekende dat op systeem is ontworpen.

Een ander klassiek boekje, door de firma uitgegeven, is het uit het Roemeens vertaalde sprookje La jeunesse inaltérable et la vie éternelle (1898), dat door een eigentijdse kunstenaar werd geïllustreerd met negentien etsjes van Marius Bauer en maar liefst achtenveertig van Dijsselhof. De laatste vervaardigde ook het schutblad van deze uitgave.

Monumentale kunstboeken maakte de firma over Rembrandt, Jacob Maris, George Hendrik Breitner en Mesdag. Zij werden uitgevoerd in perkament en leer; de banden werden soms gebatikt. Deze grote boeken konden worden opgeborgen in een door Nieuwenhuis speciaal voor dit doel ontworpen kastje (zie afbeelding).

De genoemde voorbeelden zijn slechts een greep uit de omvangrijke produktie van het bedrijf.

Op de tentoonstelling worden de drie onderdelen van de firma uitvoerig belicht.

In het boek Portret van een kunsthandel. De firma Van Wisselingh en zijn compagnons (1838-heden) besteden J.F. Heijbroek en E.L. Wouthuysen veel aandacht aan de dagelijkse gang van zaken in deze kunsthandel. Daarnaast vertelt het boek de geschiedenis van tal van topstukken in binnen- en buitenland. De auteurs hebben ruimschoots gebruik gemaakt van het archief van de firma Van Wisselingh dat vanaf 1892 vrijwel compleet bijeen is gebleven. Honderden brieven, bijvoorbeeld 144 van Breitner, 227 van Bauer, 187 van De Zwart en vele honderden van andere

[p. 375]

toonaangevende schilders, tekenaars en ontwerpers kwamen te voorschijn en wierpen dikwijls een nieuw licht op de levens en werken van tal van Nederlandse kunstenaars. Ook de correspondentie en de persoonlijke herinneringen van de verschillende firmanten van Van Wisselingh geven een geschakeerd beeld van meer dan anderhalve eeuw kunsthandelsgeschiedenis.

Het archief van Scheltema & Holkema is helaas kort geleden vrijwel geheel verloren gegaan. Gedeelten er uit zijn verkocht, de rest is weggegooid.

Büchmania

Op de valreep van 1998 verscheen het eerste nummer van een nieuw fanzine en wel van een bekende boekenverzamelaar. Büchmania is in zijn geheel gewijd aan het werk en de persoon van Boudewijn Büch. Het blad, waarvan de redactie wordt gevoerd door Louis Schouten en Petter van Raalte, ziet er uit als een bibliofiel drukje, en alle 50 exemplaren van deze ‘strikt eenmalige oplage’ zijn zelfs met de hand genummerd. De ongetwijfeld zeer door het bestaan van zijn broer getergde Büch kan tevreden zijn. In een jolige stijl geven de beide redacteuren - want andere medewerkers lijkt het blad (nog?) niet te kennen - feiten en weetjes over hun idool. Zo is er ondermeer een artikel gewijd aan alle pastiches op het werk van BB zoals hij hier liefkozend wordt genoemd. Büchmania wordt uitgegeven door The Blue Poet Society, een genootschap Büch-liefhebbers dat werd opgericht toen het idool vijftig jaar werd, op 14 december j.l. Het postadres van het genootschap is: Zandweg 74, 1531 AP Wormer.

Lisa Kuitert

Conferentie over ‘The Bookshop of the World’

Van 15 tot en met 17 september zullen in de British Library Conference Centre een conferentie en een tentoonstelling worden gehouden, georganiseerd door The Association for Low Countries Studies in samenwerking met de British Library, The Welcome Institute for the History of Medicine en The Centre for Dutch and Flemish Culture.

Op de conferentie ‘The Bookshop of the World’. A Celebration of 500 Years of Printing & Publishing in the Low Countries zullen enkele voordrachten worden gehouden over onder andere Nederlandse en Vlaamse incunabelen, de geschiedenis van verschillende uitgeverijen zoals Elsevier en Plantijn, Engels Nederlandse relaties met betrekking tot boekverkopers, literatuur, cartografen en clandestiene drukken. Sprekers op de conferentie zijn onder andere Lotte Hellinga (British Library), Paul Hoftijzer (Rijksuniversiteit Leiden), Jonathan Israel (University College London), Vivian Nutton (Wellcome Institute) en Ludo Simons (Universiteit van Antwerpen). Kosten voor het bijwonen van de conferentie zijn £80,-.

Voor meer informatie en registratie als deelnemer: Association for Low Countries Studies c/o CDFC, Department of Dutch, University College London, Gower Street, London WC1E 6BT. E-mail: [e-mail]; fax: [phone].

J.A. Loebèr jr. Van Leids boekbinder tot professor in Elberfeld

Op de tentoonstelling Dageraad van de moderne kunst, die tot en met 29 augustus te bezichtigen is in Museum de Lakenhal te Leiden, is een van de blikvangers een kleurige perkamenten band met gebatikte decoraties die gemaakt is door de Leidse boekbinder Johannes Aernout Loebèr jr. (1869-1957). De band die in 1903 werd uitgevoerd, kan zich meten met de gebatikte banden van C.A. Lion Cachet. Loebèr was een van de voortrekkers van de Nieuwe Kunst in Leiden.

Loebèr Jr. stamt uit een boekbindersfamilie. Zowel zijn vader als zijn grootvader waren al met hun werkplaats gevestigd aan het Rapenburg. Loebèr leerde het boekbindersvak van zijn vader en maakte aanvankelijk goud gestempelde leren boekbanden in de traditie van de zeventiende- en achttiende-eeuwse binders. In 1897 verplaatste Loebèr sr. zijn bedrijf naar Den Haag en werd Loebèr jr. eigen baas in het atelier te Leiden. In datzelfde jaar organiseerde hij, samen met de pottenbakker Willem C. Brouwer en de conservator van Museum de Lakenhal, Cees Verster, een Keuzetentoonstelling van Nederlandsche Moderne Kunstnijverheid. Het ambachtelijke kunsthandwerk van K.P.C. de Bazel, T.A.C. Colenbrander, Johan Thorn Prikker en C.A. Lion Cachet dat op de tentoonstelling was te zien, had een grote invloed op het werk van Loebèr. In enkele jaren verwierf hij zich met zijn boekbanden een plaats in de moderne Nederlandse kunstnijverheid. De banden zijn vormgegeven naar rationalistische beginselen, waarbij de nadruk lag op het tonen van de

[p. 376]

W.C. Brouwer, Affiche voor het boekbindersatelier van J.A. Loebèr jr., 1898.

constructie van de band (onder andere door het accentueren van de binding tussen de rug en de platten) en de eerlijke toepassing van materialen en decoratie.

Loebèr was sinds 1895 voorzitter van de Vereeniging Kunst toegepast op Boekbanden. Hier leerde hij de Haarlemse binder Johan Bartholomeus Smits (1874-1944) kennen en via hem kwam Loebèr in aanraking met de principes van het rationalisme. Beide boekbinders waren onder de indruk van het werk van William Morris en maakten plannen om naar Engels voorbeeld een ‘private press’ in Leiden op te zetten, die zij ‘De Leidsche drukpers’ doopten. Verder dan plannen en een door Brouwer in hout gestoken briefhoofd kwam het niet, door gebrek aan kapitaal. Wel bleef Smits in de jaren 1897-1899 met Loebèr samenwerken in het Leidse boekbindersatelier. In toenemende mate werd ook Brouwer, die met de zuster van Loebèr was getrouwd, bij de activiteiten en plannen van het atelier betrokken.

Loebèr had een toenemende belangstelling voor niet alledaagse en ‘nieuwe’ decoratietechnieken. In navolging van Lion Cachet greep hij terug op de uit Ned. Indië afkomstige batik-techniek. In navolging van Smits werkte hij op het perkament met lauwe schellak als afdekmiddel, in plaats van met hete was. Hij ontwikkelde zich daarnaast als kenner van vele andere Indische decoratie- en siertechnieken (o.a. vlechtwerk, weeftechnieken en snijwerk) en publiceerde verschillende studies en artikelen op dit gebied.

Loebèr vertrok in 1904 uit Leiden, waar hem waarschijnlijk een karig bestaan als boekbinder wachtte en werd als leraar aan de kunstnijverheidschool in Elberfeld aangesteld. In 1918 werd hij daar benoemd tot professor. Op die Duitse school gaf hij les in boekbinden en zette hij een batikatelier op. Zowel in Duitsland als in Nederland verschenen tot ver in de jaren dertig verscheidene artikelen en publikaties van zijn hand over de Indische kunstnijverheid. Zijn boekbanden waren toen al geheel vergeten. Nu is daar verandering in gekomen met de fraaie tentoonstelling over de moderne kunst en kunstnijverheid in en om Leiden in de periode 1890-1940, waar, naast boekbanden van Loebèr, werk tentoongesteld is van onder andere Theo van Doesburg, Harm Kamerlingh Onnes en Willem Brouwer.

Bij de tentoonstelling is de rijk geïllustreerde catalogus Dageraad van de Moderne Kunst verschenen met verschillende bijdragen onder redactie van Doris Wintgens Hötte en Ankie de Jongh-Vermeulen, (Zwolle, Waanders Uitgevers, 1999. isbn 9040093393). In Jong Holland 15 (1999), nr. 1 is een uitgebreid artikel opgenomen van Marjan Groot over de carrière en het werk van J.A. Loebèr jr.

Kasper van Ommen

Menno Hertzberger Prijs van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren

In november 1999 zal de Menno Hertzberger Prijs van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren voor de elfde maal worden uitgereikt.

Deze prijs werd in 1963 ingesteld door de Nederlandse antiquaar Menno Hertzberger, toenmalig voorzitter van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren, ter stimulering van de bestudering van de geschiedenis van het boek en de beoefening van de bibliografie. De prijs wordt toegekend voor een al dan niet gepubliceerde studie op het gebied van de bibliografie of de geschiedenis van het boek in de ruimste zin des woords, wordt eens in de drie jaar uitgereikt en bedraagt f 5.000,-. Bij voorkeur wordt de prijs bestemd voor (een) Nederlandse auteur(s) of voor (een) buitenlandse auteur(s), indien zijn/haar (hun) werk speciaal betrekking heeft op de

[p. 377]

Nederlandse bibliografie of de geschiedenis van het Nederlandse boek.

Voor zover het gepubliceerd werk betreft, komen alleen die boeken of tijdschriftartikelen in aanmerking, welke voor de eerste maal verschenen zijn gedurende de jaren 1996-1998. Niet gepubliceerde manuscripten dienen binnen deze periode voltooid te zijn.

Boeken, tijdschriftartikelen of manuscripten kunnen worden toegezonden aan de secretaris van de stichting (Jansweg 39, 2011 KM Haarlem), bij wie ook exemplaren van het reglement verkrijgbaar zijn.

De sluitingstermijn voor inzending is 30 september 1999.

Tot Volle Waschdom

Op 1 en 2 oktober organiseren de Nederlandse Boekhistorische Vereniging (NBV) en de Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur (SGJK) een symposium over kinderboeken. Dit symposium, getiteld Tot Volle Waschdom. Nieuwe hoofstukken voor de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur, zal plaatsvinden in de Gertrudiskapel, Ontmoetingscentrum ‘In de Driehoek’, Willemsplantsoen 1c te Utrecht. Het symposium is opgezet rond vier thema's: auteurs en genres; uitgevers en boekverkopers; illustraties en illustreren; leescultuur. Voor meer informatie: Jeroen Salman, Universiteit Utrecht, Faculteit der Letteren, Muntstraat 4, 3512 EV Utrecht, tel. [phone], fax [phone], e-mail: [e-mail].

Correctie op artikel Romeyn de Hooghe en de pamflettenoorlog

Op mijn artikel ‘Seks en schandaal. Romeyn de Hooghe en de pamflettenoorlog’, dat verscheen in De Boekenwerteld 15 (1998/1999) nr. 3, moet ik de volgende correctie aanbrengen. Mijn interpretatie van de scandaleuze anekdote, samengevat op pagina 235 van het artikel, met betrekking tot een dienstmeid in het huishouden van De Hooghe, moet worden aangevuld met de mededeling dat het in werkelijkheid De Hooghe's knecht was - en niet De Hooghe zelf - die de jonge vrouw betastte. Zoals uit het citaat uit Algemeene Opvoedinge Der hedendaagse Kinderen, of Mal Moertje, mal Kintje [...] blijkt, draaide de dienstmeid zich om en ontdekte dat het de knecht was die haar betastte. De dienstmeid riep vervolgens De Hooghe's vrouw te hulp, die door een raam naar hen keek en zich verbaasd toonde aangezien ze meende dat De Hooghe haar betastte zoals hij dat, met medeweten van zijn vrouw, gewoonlijk deed. Het bijschrift bij de illustratie op pagina 235 moet op dezelfde wijze worden uitgebreid.

Wayne Franits