De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 218]

Vesalius exemplarisch: een auteur schrijft zijn uitgever
Frans A. Janssen en Ruud M. Bouthoorn

Vesalius, Fabrica 1543, titelblad (collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam).

Ontleding van een anatomisch standaardwerk

In juni 1543 verscheen in Bazel bij de drukkerij van Johannes Oporinus de eerste druk van De humani corporis fabrica (‘Over de bouw van het menselijk lichaam’) van Andreas Vesalius, een boek waarvan algemeen wordt aangenomen dat het de geboorte van de moderne anatomie markeert. Voor de geschiedenis van de geneeskunst is het werk dus van groot belang, en de aandacht die er de laatste vijftig jaar aan is gewijd, wijst daar dan ook op.¹ Al is het niet het eerste ‘grote boek’ over de ontleedkunde, het geeft wel een definitieve breuk aan met het verleden. Het werkelijk nieuwe in dit werk is dat de structuur en werking van het menselijk lichaam wordt geschilderd aan de hand van een nauwkeurige en gedetailleerde weergave van de lichaamsdelen, gebaseerd op door de auteur zelf verrichte secties. Tekst en illustraties, die een hecht verband vormen, corrigeren keer op keer de tot dan toe heersende, op Galenus berustende inzichten. Het boek betekent een van de overwinningen in de strijd die in de zestiende en zeventiende eeuw werd gestreden tussen een wetenschap die zich baseert op experimenteel onderzoek, en een die uitgaat van opvattingen die steunen op een gezaghebbende traditie, die van de ‘klassieken’ (bijv. de Aristotelische en Galenistische stromingen). Daarbij kan worden opgemerkt dat Galenus - zowel door de oudere generatie van geleerden als door mensen van Vesalius' eigen leeftijd - nu juist ook in zijn Griekse vorm heroverd was of werd.² Het gevolg was natuurlijk dat iedere suggestie dat Galenus overbodig zou zijn door velen als bedreigend werd ervaren. Vesalius zelf formuleert (in zijn opdrachtbrief aan keizer Karel V, fol. *3 verso) de strijd in deze termen: ‘meer geloof in eigen ogen en de bepaald niet zwakke bewijsgronden dan in de werken van Galenus’.³ Het vereiste moed in te gaan tegen het alom geaccepteerd gezag van de klassieken, en nog heel wat meer moed in te gaan tegen het alom vertegenwoordigd gezag van hun adepten. Dit gevecht is vele malen aangegaan, onder meer door Copernicus, Galilei en Bacon.⁴ Vesalius' boek is exemplarisch voor de nieuwe methode van experimenteel onderzoek.

Dat Vesalius als de eerste geldt die de moderne anatomie door middel van de drukpers heeft verspreid, is in feite te danken aan de vertraging die het boek van een andere medicus had opgelopen: De dissectione partium corporis humani (‘Over de anatomie van de delen van het menselijk lichaam’), van de hand van Charles Estienne. Het gaat om een werk dat - hoewel in 1545,

1 Van de uitgebreide literatuur over de Fabrica, zoals dit boek kortweg wordt genoemd, noemen wij hier alleen de volgende bio- en bibliografische werken: Harvey Cushing, A bio-bibliography of Vesalius, New York 1943 (reprint Hamden, Conn. - London 1962), p. 73 ff.; Elly Cockx-Indestege, Andreas Vesalius, a Belgian census, Brussels 1994, p. 53 ff.; Michael Horowitz en Jack Collins, ‘A census of copies of the first edition of Andreas Vesalius' De humani corporis fabrica (1543)’, in: Journal of the history of medicine 39 (1984), p. 198-221; Frank Hieronymus, Oberrheinische Buchillustration. Bd. 2: Basler Buchillustration 1500-1545. Basel 1984, p. 644 ff.; C.D. O'Malley, Andreas Vesalius of Brussels 1514-1564, Berkeley-Los Angeles 1964, p. 111 ff.; G.A. Lindeboom, Andreas Vesalius 1514-1564, Haarlem 1964, p. 72 ff. Nog steeds nuttig is: M. Roth. Andreas Vesalius Bruxellensis, Berlin 1892 (reprint Amsterdam 1965). Er zijn twee facsimile-edities: Bruxelles 1964 en Nieuwendijk 1975 (de laatste tezamen met G.A. Lindeboom, Andreas Vesalius and his opus magnum, Nieuwendijk 1975). In dit artikel wordt over Vesalius alleen het meest relevante meegedeeld. Gebruikt is het exemplaar van de editie 1543 van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam, 974 A 13.

2 Dat gebeurde zowel door middel van nieuwe Latijnse vertalingen naar Griekse manuscripten, ter vervanging van de middeleeuwse, als door middel van Griekse edities (bijvoorbeeld de grote edities Venetië, Manutius, 1525 en Bazel, Cratander, 1538). Vesalius zelf was betrokken bij de Latijnse Galenuseditie van de uitgever-drukker Giunta: Opera omnia, Venetië 1541-42.

3 Veel zwakker formuleerde Vesalius' generatiegenoot en medestrijder Giovanni Battista Canano het conflict rond 1541: door het bijwonen van secties kon men ‘niet alleen uit het getuigenis van Galenus, maar ook met eigen ogen’ het belang van de anatomie voor de geneeskunst leren kennen; vgl. de opdrachtsbrief van zijn Musculorum humani corporis picturata dissectio [Ferrara ca 1541] (facs. ed. annotated by Harvey Cushing, Florence 1925). En in 1564 - twintig jaar na Vesalius' ontluistering van de halfgod Galenus - verwoordt Gabriel Cunaeus het conflict der meningen in zijn Apologiae Francisci Putei pro Galeno in Anatome examen, Venetiis 1564, p. 4-5, door tegenover zij die menen dat de anatomie ‘zo volmaakt door Galenus is afgehandeld dat wij na diens boeken niets beters meer mogen verwachten’ degenen te stellen die niet zozeer ‘in hem als in de waarheid en de werken Gods een rustpunt zoeken’; en hij wijst erop dat Galenus nooit secties op mensen heeft verricht.

4 Van Copernicus verscheen in datzelfde jaar 1543 zijn magnum opus De revolutionibus orbium coelestium (‘Over de omwentelingen van de hemellichamen’), gedrukt in Neurenberg door Johannes Petreius. Dit werk, waarin hij zijn heliocentrische systeem bekend maakte - overigens minder gebaseerd op eigen waarnemingen (zoals bij de Fabrica het geval is) dan op berekeningen - kon echter niet in druk verschijnen zonder een geruststellend woord van de Lutherse theoloog Osiander, waarin deze het voorgestelde systeem als een onschuldige hypothese bestempelde, en zodoende niet alleen het gezag van de Bijbel bevestigde maar ook dat van de klassieken (Aristoteles, Ptolemaeus). Zie bijvoorbeeld 450 Jahre Copernicus De revolutionibus (Tentoonstellingscatalogus), Schweinfurt 1993, p. 15-20, 227-228.

[p. 219]

twee jaar na de Fabrica in druk verschenen - al vele jaren daarvoor was samengesteld, en waaraan de Parijse drukker Simon de Colines al in 1539 had gewerkt. Overigens heeft dit werk niet het methodologische belang van de Fabrica.^5.

Behalve op het vlak van de wetenschapsgeschiedenis, en dan in het bijzonder op medisch terrein, is de Fabrica ook van belang voor de geschiedenis van het boek. Ook als productie van een wetenschappelijke tekst kan men het werk exemplarisch noemen: al is het niet het eerste in zijn soort, het boek toont consequent een bewuste omgang met het typografisch materiaal, dat dienstbaar wordt gemaakt aan de overdracht van wetenschappelijke kennis. Zoals nog zal blijken, was het de auteur zelf die de presentatie van zijn tekst voor een belangrijk deel bepaalde, in het bijzonder wat betreft het verwijzingssysteem tussen de tekst (meer dan 700 pagina's) en de illustraties (het boek bevat bijna 200 houtsneden); maar de typografische vormgeving in zijn geheel zal door de uitgeverdrukker zijn vastgesteld. Johannes Oporinus, die met Jodocus Badius, Robert Estienne en enkele anderen behoorde tot het type van de drukker-en-geleerde, was een tijdlang medewerker geweest van de (ook in de zestiende eeuw al beroemde en beruchte) arts Theophrastus Paracelsus (die hij overigens slechts geringe achting toedroeg), en had in Bazel klassieke talen gedoceerd aan de universiteit. Vanaf 1535 werkte hij mee aan diverse uitgaven en in 1542 startte hij een eigen drukkerij, die uit zou groeien tot een van de grote wetenschappelijke uitgeverijen van de zestiende eeuw. Het fonds bestond voornamelijk uit wetenschappelijke werken. Naar de typografische vormgeving van zijn drukken (met het zo typerende gebruik van cursieve kapitalen, zie bijv. Fabrica, p. 43 = afb. op bladzijde 221 en p. 184 = afb. op bladzijde 226) is nog geen onderzoek gedaan.

De Fabrica is ook van belang in kunsthistorisch opzicht: de kwaliteit van de (anonieme) houtsneden (zie bijv. p. 186 = afb. op bladzijde 224) stijgt vaak ver uit boven het niveau dat voor wetenschappelijke illustraties gebruikelijk is, in het bijzonder waar er symbolische elementen in worden verwerkt (zoals bijv. op p. 164: het Vanitassymbool). Ze worden op grond van de stijl aan een of meer kunstenaars uit de school van Titiaan toegeschreven, in het bijzonder aan de Italiaanse Nederlander Jan Stephanus van Kalkar.

Wij weten niet precies hoe de in Padua verblijvende auteur (hij was er hoogleraar in de ontleedkunde, een functie voor beginnende geleerden) met de Bazelse drukker in contact is gekomen. Wel mag men aannemen dat het Vesalius is geweest die, de Italiaanse drukkers negerend, voor de zojuist zelfstandig geworden uitgever-drukker koos, en mèt hem voor de stad die in die periode het centrum van de boekproductie was. Hij had er overigens al in de jaren 1538-1539 een boek laten drukken. Vesalius dacht kennelijk allereerst aan een ruime verspreiding van de Fabrica ten noorden van de Alpen. Oporinus was een geleerde en bovendien in medische zaken niet onkundig, wat voor zijn Italiaanse collega's niet gold. Bovendien hanteerde hij als stelregel de kopij van zijn auteurs nauwkeurig te volgen.^6. Vesalius had er, zoals wij nog zullen zien, veel voor over om bij Oporinus gedrukt te worden: een duur en risicovol transport van kopij en illustraties en een bezoek aan de drukkerij. En de drukker zal ongetwijfeld gehoopt hebben met deze grote en belangrijke uitgave aan het begin van zijn carrière naam te kunnen maken.

De correspondentie tussen beide mannen is op één brief na verloren gegaan, en die ene brief (van de auteur aan de drukker) is alleen bewaard gebleven doordat hij voorin de Fabrica staat afgedrukt. Het was Oporinus die daartoe besloot, omdat - zoals hij zelf stelt in zijn inleiding tot de brief (fol. * 4 verso) - de tekst gerechtvaardigde kritiek bevat op het ongeautoriseerd nadrukken van wetenschappelijke teksten, wat dikwijls ook nog in verminkte vorm gebeurde. Oporinus gaf ons daarmee een document dat inzicht biedt in de verhouding tussen Vesalius en zijn uitgever, in het bijzonder wat betreft het aandeel van Vesalius in de presentatie van zijn tekst, dat wil zeggen in de typografische vormgeving. Een dergelijke bemoeienis van de auteur in typografische aangelegenheden was niet ongebruikelijk.^7. Deze brief heeft in de moderne tijd onder de beoefenaars van de medische geschiedenis veel aandacht gekregen, maar helaas zijn de typografische details slechts zelden goed begrepen, wat ook de aanleiding was tot dit artikel. Voor de goede orde geven wij hier een nieuwe, integrale vertaling van deze op 24 augustus 1542 uit Venetië verzonden brief, die in de Fabrica onmiddellijk na de opdrachtsbrief aan keizer Karel v staat afgedrukt (fol. * 5 recto en verso). Vesalius meldt zijn uitge-

5. Zie bijvoorbeeld Fred Schreiber, Simon de Colines, Provo 1995, nr. 222.

6. Zie Martin Steinmann, Johannes Oporinus, Basel-Stuttgart 1967, p. 36-37. Wat wij hier over Oporinus meedelen, berust op deze biografie.

7. Over de bemoeienis van enkele auteurs uit de vijftiende en zestiende eeuw met de typografische vormgeving handelt Frans A. Janssen, Auteur en drukker in de geschiedenis van de typografische vormgeving, Amsterdam 1989, p. 7-19 (Werner Rolewinck, Hartmann Schedel, John Dee).

[p. 220]

Vesalius, Fabrica 1543, fol. * 5 recto Begin van de brief aan Oporinus (collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam).

ver-drukker allereerst dat hij in handschrift de tekst stuurt, dat is dus de kopij (bijna alle vertalers en commentatoren noteren hier dat Vesalius uit Italië de drukproeven stuurde: zie de desbetreffende paragraaf hieronder). Tevens zendt hij de gegraveerde houtblokken die dienen voor het drukken van de illustraties, en hij voegt er proefafdrukken bij. Vervolgens zet hij het gehanteerde systeem van verwijzingen tussen tekst en illustraties uiteen en drukt de drukker op het hart de houtblokken in dezelfde kwaliteit af te drukken als de bijgeleverde afdrukken, kondigt zijn komst naar Bazel aan (om de zaak te kunnen controleren) en vermeldt de voor zijn uitgave verkregen privileges. Aan dat laatste verbindt de briefschrijver de al zojuist vermelde klacht dat sommige uitgevers zijn werken (ondanks de daarin afgedrukte privileges) in gemutileerde vorm hebben nagedrukt (iets dat vóór het opstellen van wettelijke regelingen met betrekking tot het auteursrecht in de negentiende eeuw een algemeen probleem was).

Het belang van deze brief voor de boekgeschiedenis ligt in de bijdrage die hij levert tot ons inzicht in de productie van boeken in de eerste helft van de zestiende eeuw. Behalve een aantal fragmenten uit bewaard gebleven brieven van en aan de uitgever-drukker Amerbach en van en aan de humanist Erasmus, kennen we uit deze periode maar één belangrijke bron: een brief uit 1534 van de Friese geleerde en staatsman Viglius van Zwichem (Zuichemus) die algemene informatie geeft over de productie van boeken in de drukkerij van Froben in Bazel.^8.

8. Die Amerbachkorrespondenz. Bearb. u. hrsg. v. A. Hartmann (& B.R. Jenny), Basel 1942 ff.; Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum per P.S. Allen, Oxonii 1906-1958 (Franse vertaling: La correspondence d'Erasme, Paris (Bruxelles) 1968-1984; Engelse vertaling: The correspondence of Erasmus, Toronto 1974 ff.). Voor Viglius' brief zie Johan Gerritsen, ‘Printing at Froben's: an eye-witness account’, Studies in bibliography 44 (1991), p. 144-163. Zie ook Janssen, Op. cit.

De brief aan Oporinus

Eerst geven wij het inleidend woordje van Oporinus, en vervolgens de brief van Vesalius.

De Drukker aan de Lezer.

Omdat de brief die ik - samen met de houtblokken die voor deze boeken ‘Over de bouw van het menselijk lichaam’^9. en hun ‘Epitome’^10. vervaardigd zijn - van Andreas Vesalius uit Italië mocht ontvangen volgens mij verschillende punten bevat waarvan ik meen ook de Lezer meteen bij het begin op de hoogte te moeten stellen, en die mij tevens van belang leken voor de drukkers, vooral voor hen die zo weinig waarde hechten aan de decreten van vorsten^11. en wel geboren lijken om de dingen die tot nut van de geleerde wereld worden uitgegeven te verpesten,^12. vond ik het de moeite waard die brief - precies zoals hij mij gestuurd werd - aan de hooggeëerde Lezer mee te delen.

Aan Johannes Oporinus, hoogleraar in de Griekse Letteren te Bazel, mijn zeer dierbare vriend.^13.

Gegroet. Binnenkort zul je via de Milanese handelaren Danoni tegelijk met deze brief de houtblokken^14. ontvangen voor mijn boeken ‘Over de bouw van het menselijk lichaam’ en hun ‘Epitome’. Ik hoop dat zij Bazel net zo intact en veilig mogen berei-

9. Het woord ‘fabrica’ heeft onder meer de connotatie ‘onderling samenhangend geheel’, maar ook ‘werkplaats’ (‘fabriek’): zie Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 73.

10. Tegelijk met de Fabrica liet Vesalius een synopsis verschijnen: het De humani corporis fabrica librorum epitome, kortweg Epitome genoemd (Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 111 ff.). Uiteraard wilde Vesalius met dit korte uittreksel (enkele bladzijden tekst en negen houtsneden, merendeels niet identiek aan die van het hoofdwerk) niet-geautoriseerde excerpten voorkomen; een goedkopere samenvatting was commercieel niet oninteressant. Bovendien konden zij door het grotere formaat ook bij het onderwijs gebruikt worden.

11. Namelijk de privileges: een door de overheid aan een uitgever (of auteur) verleend recht om een werk binnen een bepaalde periode als enige te mogen uitgeven (en drukken), bedoeld als middel om nadruk tegen te gaan. Zo'n nadruk betekent immers een oneerlijke concurrentie ten opzichte van de eerste uitgever, die in een nieuw werk heeft geïnvesteerd. Bovendien ontneemt het de auteur de mogelijkheid toe te zien op het drukken van zijn werk.

12. Namelijk door die vaak slecht verzorgde nadrukken. Zie ook verder in de brief van Vesalius.

13. Zie afb. op bladzijde 220.

14. Zie over de houtsneden in de Fabrica de desbetreffende (voorlaatste) paragraaf.

[p. 221]

ken als ik ze samen met de houtsnijder en Nicolaus Stopius, de getrouwe bedrijfsleider van de firma Bombergen^15. alhier (en een in de beschaafde wetenschappen buitengewoon doorwrochte jongeman), zorgvuldig heb ingepakt, om maar te vermijden dat zij op wat voor wijze ook zouden slijten, of het vervoer hen anderszins beschadigen zou. Tussen de reeks houtblokken heb ik in gedeelten de kopij^16. ingevoegd, samen met een afdruk van elk van de illustraties, waarop ik heb aangetekend wat waar moet komen, om te voorkomen dat hun volgorde en plaatsing jou of je medewerkers problemen zouden opleveren, en de afbeeldingen verkeerd zouden worden afgedrukt. In de kopij zul je direct zien waar van lettertype moet worden veranderd,^17. omdat ik dat deel van de tekst dat de beschrijving van de organen behelst, en dat in een ononderbroken samenhangend relaas in afzonderlijke hoofdstukken wordt afgehandeld, door lijnen heb onderscheiden van het deel dat dient als uitleg van de letters die op de houtsneden voorkomen, en dat daarom de ‘index van illustraties en letters’ wordt genoemd.^18. In de doorlopende tekst, die nergens door verwijzingen naar de illustraties wordt onderbroken, dien je de lettertjes te plaatsen die ze in zetterijen superscript noemen,^19. en die beantwoorden aan de verwijzingen die ik niet zozeer met werklust als wel met verveling en veel moeite in de binnenmarge heb toegevoegd om de lezer als commentaar van de tekstbezorger^20. te dienen, en aan te geven in welke illustratie hij het desbetreffende lichaamsdeel bekijken kan; net zoals de noten die daar in de buitenmarge tegenover staan een zekere samenvatting van het behandelde geven.^21. In de binnenmarge heb ik mij, om niet te breedvoerig te zijn, aan dit systeem gehouden dat ik geen hoofdstuknummer opgeef wanneer verwezen wordt naar een illustratie die direct boven het hoofdstuk staat waarin de verwijzing voorkomt, wat ik dus wel doe als de illustratie boven een ander hoofdstuk is geplaatst. Ook geef ik voor een illustratie geen boeknummer op als die illustratie te vinden is in het boek waarin de verwijzing voorkomt. Waarom ik heb gemeend de illustraties op deze of op gene plaats te moeten zetten zul je in de titels van de boeken en de legenda's van de verwijzende letters ruim voldoende vinden uitgelegd. Als verwijzingstekens, waardoor in iedere tekening de delen worden aangegeven, heb ik letters in de blokken laten graveren die in

Vesalius, Fabrica 1543, p. 43 (collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam).

de drukkerijen algemeen gebruikelijk zijn; om te beginnen ontleend aan de kapitalen en daarna ook aan de andere Latijnse letters, verder aan de Griekse minuskels en ook nog aan die Griekse hoofdletters die niet met de Latijnse samenvallen;^22. maar omdat al die letters niet voldoende waren heb ik ook nog cijfers gebruikt, hoewel mij ook wel eens een ander tekentje in gedachten kwam, dat je in iedere letterkast kunt vinden.^23.

Bij het schrijven van deze vingerwijzingen is ervan uitgegaan dat de verwijzende letter, als hij één enkele, aan hem specifieke referentie bezit, vrij in de marge komt te staan. Maar als hij geen alleen voor hem gebruikte referentie heeft, maar als het ware samen met een andere letter wordt afgedrukt, heb ik er een punt in de marge aan toegevoegd, zodat de lezer hem tegelijk met de andere in serie te zien krijgt.^24. Maar dit systeem, en vooral waarom ik heb gemeend de index van letters niet met de

15. Daniel (van) Bomberg of (van) Bombergen, (na 1483-1553), is een uit Antwerpen afkomstige landgenoot van de Brusselaar Vesalius; hij produceerde in Venetië zo'n 200 Hebreeuwse drukken. Ook Stopius was een landgenoot: zie Roth, Op. cit. (noot 1), p. 127 noot 2.

16. ‘Exemplar’ moet hier vertaald worden met ‘kopij’, dat is: het handschrift. Deze kopij is ons - zoals meestal het geval is - niet overgeleverd. Zie de desbetreffende paragraaf hieronder.

17. De uitleg van de letters op de houtsneden is in de druk cursief gezet, de beschrijving (de hoofdtekst) in romein; zie bijvoorbeeld p. 43 = afb. op bladzijde 221 en p. 186 = afb. op bladzijde 226.

18. De hoofdstukken beginnen meestal met een houtsnede en de uitleg daarvan, die steeds ‘index van illustraties en letters’ wordt genoemd (zie p. 43 = afb. op bladzijde 221), omdat de uitleg immers een verklaring van de letters op de houtsneden geeft. Vgl. het voorwoord tot de Epitome en ook The Epitome. Translated by L.R. Lind, New York 1949 (reprinted 1969). Het is bij een dergelijk verwijzingssysteem noodzakelijk dat strak de hand wordt gehouden aan de plaatsing van de houtsneden zoals de auteur die zelf bepaald heeft.

19. Zie bijvoorbeeld p. 44.

20. In de term ‘scriptorum commentarius’, die wij hier bij gebrek aan een beter woord met commentaar van de tekstbezorger vertalen, is ‘scriptor’ niet equivalent met schrijver in de zin van auteur; het gaat om al die hulpmiddelen bij het lezen die de kopiist in de marge plaatst.

21. Zie bijvoorbeeld p. 43 = afb. op bladzijde 221. Het gaat hier om wat later een kopje boven een paragraaf zal worden: een aanduiding van het behandelde. Het is tekenend voor de nieuwe, meer experimentele vorm van wetenschapsbeoefening, dat de tweede functie van marginalia - het verwijzen naar de literatuur (wat later de voetnoot zal worden) - hier zelden voorkomt.

22. Griekse onderkast en kapitalen: zie bijvoorbeeld p. 186 = afb. op bladzijde 226.

23. Namelijk de asterisk, het en-teken (&) of een afkortingsteken: zie bijvoorbeeld p. 184 = afb. op bladzijde 224 en p. 186 = afb. op bladzijde 226.

24. Wanneer de uitleg maar op één letter betrekking heeft krijgt die letter geen punt achter zich; wanneer een uitleg betrekking heeft op meer dan één letter krijgt die reeks letters een punt achter zich: zie bijvoorbeeld p. 186 = afb. op bladzijde 226.

[p. 222]

beschrijving van de lichaamsdelen tot één geheel te moeten maken, heb ik je uitgebreider in een andere brief beschreven;^25. hier druk ik je alleen nog met de grootst mogelijke nadruk op het hart alles zo helder en voortvarend mogelijk af te drukken, zodat je met mijn probeersels aan de verwachtingen beantwoordt die iedereen van je drukkerij heeft opgevat, die nu net van start is gegaan, tot groot nut van de geleerde wereld en onder het gunstig voorteken van de Muzen.

Vooral aan het drukken van de houtsneden zal zorg moeten worden besteed,^26. zodat ze niet zomaar even worden afgedrukt, zoals bij schoolboekjes, alsof het maar om een paar lijntjes gaat: de structuur van de tekening mag nooit worden verwaarloosd (afgezien van de plaatsen waar het getekende slechts wordt opgevuld). En hoewel je hier een beproefd meester bent,^27. en ik alle verwachtingen heb van je ijver en vakmanschap, verlang ik slechts dit ene, dat je bij het drukken dit voorbeeld zo dicht mogelijk benadert, dat de houtsnijder voor zichzelf gedrukt heeft om zijn werk te controleren, en dat je bij de houtblokken vindt ingepakt. Want zo zal niet één letter, hoezeer hij ook in het donker ligt verborgen, aan het oog van de oplettende lezer ontsnappen.^28. En zal goed uitkomen wat ik in deze tekeningen zo kunstzinnig vind, en ook heel mooi om te zien: de dichtheid van de lijnen in sommige gedeelten, en ook het elegante schaduweffect. Het is echt niet nodig dat ik je hier vertel dat het aan de sterkte en souplesse van het papier zal liggen,^29. en vooral ook aan de inzet van je medewerkers, dat alles in alle opzichten overeenkomt met het voorbeeld dat ik nu zend, en waarvan wij hier een aantal exemplaren hebben afgedrukt, zodat je ze aan iedereen in je werkplaats kunt voorleggen.

Ik zal proberen binnenkort naar je toe te komen, en minstens een paar dagen in Bazel blijven, als al niet tijdens het hele drukproces;^30. en ik zal een afschrift meenemen van het decreet van de Senaat van Venetië, waarin iedereen wordt verboden zonder mijn toestemming een van deze houtsneden af te drukken. Het privilege van de Keizer zal mijn moeder je uit Brussel doen toekomen,^31. hoewel je al een algemeen privilege hebt met betrekking tot alle boeken die jij als eerste uitgeeft.^32. Het verzoek was al lang geleden voor mij gedaan en bewilligd, maar om het recenter te laten zijn en voor meer jaren geldig, heb ik het tot nu toe niet laten afschrijven.^33. De bisschop van Montpellier, die zijn ambassadeur in Venetië is, heeft het op zich genomen dat van de koning van Frankrijk voor mij te verwerven. Niet dat ik mij daar erg druk om maak, ik geloof zelfs dat al die afschriften van privileges het niet waard zijn om er een hele pagina mee te vullen.^34. Want wat koninklijke besluiten waard zijn bij boekhandelaren en drukkers, die tegenwoordig overal als paddestoelen uit de grond schieten, kun je zo wel zien aan de Anatomische Illustraties die ik drie jaar geleden in Venetië voor het eerst heb uitgebracht,^35. en die daarna overal in hele slechte nadrukken zijn uitgegeven, vaak nog met de meest grandioze titels versierd. In Augsburg heeft ik weet niet welke rabauw^36. ze - met weglating van mijn brief aan Narcissus Vertunus, de eerste medicus van de Keizer en van het Koninkrijk Napels, en een waarlijk lichtend voorbeeld voor de medici van onze tijd - voorzien van een Duits voorwoord, en terwijl hij meer dan genoeg over Avicenna en de rest van de Arabieren loopt te leuteren, rekent hij mij onder de beknopte Galenisten, en beweert (om de lezers een rad voor de ogen te draaien) ten onrechte dat ik in zes illustraties heb samengevat wat Galenus uitgebreid in dertig boeken heeft behandeld. Bovendien voegt hij toe dat hij het Latijn in het Duits heeft vertaald en beweert dat hij de Griekse en Arabische woorden daaraan heeft toegevoegd, terwijl hij die woorden in werkelijkheid niet alleen plagiëert, maar ook die heeft weggelaten die hij niet vertalen kon; terwijl juist zij de Illustraties zo bruikbaar maken.^37. Er nog van afgezien dat de Venetiaanse houtsneden hier slecht worden geïmiteerd. Nog grover en onkundiger dan deze Augsburgse houtsnijder was degeen die in Keulen de hand aan mijn Illustraties heeft geslagen;^38. hoewel daar iemand, ik weet niet wie, om de drukker een plezier te doen schrijft dat je niet alleen de bouw van de mens veel beter kunt zien uit mijn illustraties dan uit de sectie van het menselijk lichaam; maar zelfs dat zij van heel mooie afbeeldingen nu nog veel mooier zijn geworden; terwijl ze in werkelijkheid niet alleen de tekeningen erg hebben verminkt, maar ook een weinig gelukkig nagebootste weergave van de zenuwen hebben toegevoegd die ikzelf eens, met toegevoegde index van letters, ruw heb geschetst voor deze of gene van mijn vrienden, die dat alleen maar van mij vroegen tot ik het zelf zou uitgeven.^39. In Parijs^40. hebben zij de eerste drie fraai afgedrukt, maar de rest weggelaten, naar ik aanneem omdat zij zo moeilijk te graveren

25. Die ons zoals gezegd niet is overgeleverd.

26. Mogelijk beschouwde Vesalius de Fabrica als een plaatwerk met tekst (wat de Epitome duidelijk is, net als zijn voorafgaande publicatie, de Tabulae anatomicae).

27. Oporinus had nog nooit een plaatwerk gedrukt (Steinmann, Op. cit. (noot 6), p. 36, 41); Vesalius zal dus doelen op zijn kwaliteiten als drukker in het algemeen.

28. Namelijk de letters in de afgebeelde onderdelen van het menselijk lichaam; zie bijvoorbeeld p. 43 = afb. op bladzijde 221; p. 184 = afb. op bladzijde 224. In de tweede druk bij Oporinus (1555) is dit aspect licht verbeterd: sommige letters zijn wat beter te zien.

29. De eerder vermelde uitgave van Canano, circa 1541, waarvan slechts de eerste aflevering van zeven daadwerkelijk is verschenen, is technisch van slechte kwaliteit: de exemplaren vertonen zelfs gaten in het kennelijk niet soepele papier: zie Robert Herrlinger, History of medical illustration from Antiquity to A.D. 1600, Nijkerk 1970, p. 86.

30. In die paar dagen zou hij dan de afgedrukte vellen nog kunnen bekijken, en eventuele fouten door middel van errata-bladen kunnen aangeven of door middel van ‘cancels’ kunnen herstellen. (Na het afdrukken van de vellen kunnen ernstige fouten nog verbeterd worden door het desbetreffende blad - de cancel - opnieuw te zetten, in de vereiste oplage af te drukken en bij de afgedrukte vellen te voegen, zodat de binder het blad kan vervangen.)

31. Hieronymus, Op. cit. (noot 1), p. 646 meent in zijn zeer waardevolle bespreking van de Fabrica dat Vesalius hier zegt dat zijn ‘moederstad Brussel’ (‘mater mea ad te Bruxella mittet’) dit privilege sturen zal, en niet zijn moeder vanuit Brussel. De traditionele interpretatie lijkt ons toch de juiste.

32. Volgens Steinmann, Op. cit. (noot 6), p. 57, kreeg Oporinus pas in 1554 een dergelijk ‘impressorium generale’, dat zijn wetenschappelijke uitgaven gedurende tien jaar voor het rechtsgebied van de keizer tegen nadruk moest beschermen. Zijn Bazelse collega Michael Isingrin kreeg in 1539 een algemeen privilege voor al zijn uitgaven.

33. Het gaat om een oorkonde (waarvoor overigens betaald moest worden) waarvan de datum als ingangsdatum voor de geldigheidsduur van het privilege geldt.

34. De genoemde privileges van de Senaat van Venetië, van Keizer Karel v en koning Frans i worden (zonder dat de tekst wordt afgedrukt) vermeld op het titelblad van de Fabrica (afb. op bladzijde 218): ‘Met toestemming en privilege van Zijne Majesteit de Keizer, van de Koning van Frankrijk en van de Senaat van Venetië, zoals in hun oorkonden vervat.’

35. De Tabulae anatomicae (Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 10 ff.), zes houtsneden met tekst, gedrukt in Venetië door Bernardino di Vitali op kosten van Johannes Stephanus Calcarensis, in 1538, dat is vier jaren vóór augustus 1542: óf Vesalius vergist zich, óf het werk verscheen in feite in 1539. Het werk had privileges van keizer Karel v, van de Senaat van Venetië en van de Paus, maar dit heeft nadrukken niet verhinderd. Gerechtelijke vervolging van overtredingen van privileges was geen regel.

36. Een Duitstalige bewerkte nadruk van de Tabulae, in 1539 gedrukt te Augsburg door de houtsnijder Jobst de Necker (Jost de Negker). De Necker heeft Vesalius' opdrachtbrief uit de editie van 1538 aan Narcissus Vertunus vervangen door een eigen brief aan de lezer, waarin hij denkt Vesalius een compliment te maken door te beweren dat Galenus in diens zes houtsneden is samengevat. In zijn irritatie over deze nadruk geeft Vesalius de woorden van De Necker niet geheel juist weer. Zie Cushing, op. cit (noot 1), p. 17-20; O'Malley, Op. cit. (noot 1) p. 88-89; Cockx-Indestege, Op. cit. (noot 1), p. 14-15; Lotte Roth-Wölfle, ‘Jan Stephan von Kalkar als Illustrator der Anatomie des Andreas Vesal’, Imprimatur, N.F. 9 (1980), p. 93-94.

37. Vesalius maakt zich terecht boos: het belang van een rationele terminologie voor de ontwikkeling van de wetenschap is natuurlijk zeer groot.

38. Het betreft een nadruk van de Tabulae uit 1539, waaraan een zevende afbeelding (die teruggaat op een tekening van Vesalius) is toegevoegd: Keulen, Lorenz von der Mülen (Mylius, Molendinus) voor Eberhard Tappe. Zie Cushing, Op. cit. (noot 1) p. 20-21; O'Malley, Op. cit. (noot 1), p. 90; en vooral Cockx-Indestege, Op. cit. (noot 1), p. 15-18 (die hier de juiste editie aanwees); vgl. Roth-Wölfle, Op. cit. (noot 36), p. 88-90.

39. De woede van Vesalius is op zich wel verklaarbaar: deze nieuwe afbeelding, die hij zelf eens had willen publiceren, is een echte roofdruk. Een roofdruk is namelijk een ongeautoriseerde druk van een alleen in handschrift circulerend werk, terwijl een nadruk, zoals wij hier met nadruk willen zeggen, een ongeautoriseerde herdruk van een reeds bestaande druk is.

40. Een nadruk van de Tabulae in 1538-39 uitgegeven in Parijs, en gedrukt door Chrestien Wechel, die aanvankelijk alleen de eerste drie afbeeldingen van Vesalius' editie kopieerde, maar later de uitgave uitbreidde. Zie Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 32 ff.; vooral O'Malley Op. cit. (noot 1), p. 89-90 (die het juiste spoor wees); Cockx-Indestege, Op. cit. (noot 1), p. 9.

[p. 223]

waren: terwijl zij - als het de bedoeling was dat de studenten aan hun trekken zouden komen - eerder van die eerste hadden kunnen afzien. Ook die vent uit Straatsburg,^41. die Fuchsius^42. zo fel te lijf gaat omdat hij sommige dingen heeft overgeschreven, en die ik met nog meer recht dan hij een plagiator noemen kan, heeft zich wel bijzonder weinig voor de wetenschap verdienstelijk gemaakt: omdat hij de illustraties, die de studenten nooit groot genoeg voor ogen gesteld kunnen worden, heel onzorgvuldig heeft verkleind, en heel slecht getekend met onzinnig commentaar heeft uitgegeven, met de Augsburgse vertaling erbij, als betrof het zijn eigen werk. Naar dat soort roem schijnt ook degeen te smachten die dit soort boeken in Marburg en Frankfurt doet uitkomen,^43. met illustraties die hij kritiekloos overal uit andermans boeken heeft bijeengesprokkeld. Kortom, zoals ik het goddelijk en gezegend talent van de Italianen graag mag lijden en zeer begroet, heb ik een ander oordeel over de artsen^44. in Duitsland; omdat zij het juk opzoeken van sommige onscrupuleuze drukkers, en om een paar centen van ze los te krijgen bereid zijn elk soort geschrift samen te vatten, te veranderen, te plagiëren en onder hun eigen naam uit te geven, zodat het weer wat nieuws kan lijken, de decreten van de vorsten mogen luiden wat zij willen.^45.

Ik schrijf je dit om duidelijk te maken hoe weinig ik geloof dat jouw activiteiten als drukker hier iets mee te maken hebben. Ik was alleen van mening dat ik maar beter kon verklaren dat ik mijn illustraties liever aan elke ijverige drukker zou sturen, waar hij ook gevestigd is, om mijn werk - voorzover dat in mijn macht ligt - mee te delen tot nut van de geleerde wereld, dan dat die illustraties, die ik met zoveel moeite ten algemene nutte van de geleerden heb vervaardigd, door de een of andere klungel - die ik zoveel ik kan zal proberen tegen te werken - worden geïmiteerd, en de mensen met een of andere gezwollen titel ervoor in handen komen; alsof ik ze zonder zorg zou hebben uitgegeven! En vooral dat is de reden dat ik de blokken voor de illustraties op eigen kosten heb laten maken,^46. en nu nogmaals met de grootste nadruk van je vraag dat je medewerkers ze met de grootst mogelijke zorg en precisie mogen behandelen.

Het ga je goed.

Te Venetië, 24 Augustus [1542]. Je Andreas Vesalius.

41. De Straatsburgse apotheker Walther Ryff publiceerde in 1541 onder zijn eigen naam een Duitse vertaling van de Tabulae, gedrukt door zijn plaatsgenoot Balthasar Beck (Pistor); er volgden nog enkele nadrukken. Zie Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 21 ff.; O'Malley, Op. cit. (noot 1), p. 89; Cockx-Indestege, Op. cit. (noot 1) p. 9.

42. De arts Leonhard Fuchs kritiseerde Ryff omdat deze in zijn kruidboek uit 1543 delen uit Fuchs' kruidboek uit 1542 had geplagieerd (zie O'Malley, Op. cit. (noot 1), p. 456, 245); Vesalius had ‘nog meer recht’ boos te zijn: van hem werd een heel werk onder de naam van Ryff nagedrukt.

43. De arts Johannes Dryander plagieerde twee platen uit de Tabulae in zijn werk Anatomia Mundini, in 1541 gedrukt te Marburg door Christian Egenolf; een Duitse vertaling werd in Frankfurt in 1542 gedrukt door dezelfde drukker. Zie Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 28 ff.; O'Malley, Op. cit. (noot 1) p. 89; Cockx-Indestege, Op. cit. (noot 1), p. 9.

44. In de tweede druk bij Oporinus (1555) komt hier ‘meeste’ voor te staan.

45. Ook van de Fabrica en de Epitome verschenen ondanks de privileges nadrukken en plagiaten: zie Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 89 ff.; Cockx-Indestege, Op. cit. (noot 1), p. 58 ff.; Hieronymus, Op. cit. (noot 1), p. 651.

46. Het was niet ongebruikelijk dat een auteur bijdroeg in de kosten van een publicatie; wij kunnen aannemen dat Vesalius dan ook geen honorarium bij Oporinus bedong. Auteurshonoraria waren in deze periode absoluut geen regel, maar ze kwamen wel voor, ook bij Oporinus (al was het maar in de vorm van gratis exemplaren); vgl. Steinmann, Op. cit. (noot 6), p. 48-49. Het bekendste voorbeeld is Erasmus; zie ook de opmerking hierboven van Vesalius over artsen die hun van plagiaat bol staande uitgaven aan uitgevers verkopen. Wat betreft de Fabrica moeten wij aannemen dat Oporinus de zeer hoge investeringen die dit omvangrijke werk vereiste grotendeels zelf heeft gedragen, al dan niet met geleend geld, al is het mogelijk dat er een compagnieschap werd gevormd. Van een subsidie van universiteit of overheid is niets bekend.

Nooit meer drukproeven

In het begin van zijn brief aan Oporinus meldt Vesalius dat hij het ‘exemplar’ aan zijn uitgever zendt, een woord dat in de Vesalius-literatuur maar zelden goed begrepen is: het wordt bijna steeds als ‘drukproef’ geïnterpreteerd, waardoor een geheel ander beeld van de productie van de Fabrica ontstaat. Slechts terloops melden enkele auteurs de juiste betekenis ‘kopij’,^47. maar juist wanneer de hele brief in vertaling wordt gegeven staat er steeds ‘drukproef’.^48. Een bijzonder geval biedt de Nederlandse medisch-historicus G.A. Lindeboom. Gaf hij in 1955 nog de juiste vertaling ‘manuscript’, in zijn Vesalius-biografie van 1964 blijkt hij van mening te zijn veranderd: ‘“Exemplar” in de brief, door Roth blijkbaar door kopij vertaald, moet drukproef betekenen’, en hij verwijst naar zijn in datzelfde jaar gepubliceerde vertaling van de brief. Daar merkt hij op: ‘Uit het begin van het schrijven blijkt namelijk, dat Vesalius met de platen niet het manuscript zendt, maar de drukproeven. Zo althans dient m.i. het woord “exemplar” in de brief vertaald te worden; anders is de desbetreffende passage onbegrijpelijk. De tekst van het boek was dus van tevoren gezet (waarschijnlijk nog op losse vellen, niet in de latere bladzijden verdeeld)’.^49. Het is duidelijk dat Lindeboom hier uitgaat van de typografische praktijk waarmee hij zelf vertrouwd was: zetmachines zoals de Monotype maken het mogelijk dat proeven van het hele werk in nog niet in pagina's opgemaakte stroken aan de auteur worden toegezonden.

Allereerst moet erop gewezen worden dat de interpretatie ‘drukproef’ alleen al om zuiver technische redenen afgewezen dient te worden. De lettervoorraad van een drukker was tot diep in de negentiende eeuw slechts toereikend voor enkele drukvormen. In het geval van de Fabrica - een groot formaat folio - waren de letterkasten na een tiental bladzijden uitgeput. Alleen in uitzonderlijke gevallen - en dan nog zo goed als uitsluitend bij werken van geringe omvang - kon men een heel boek in het lood hebben staan.^50. De gezette drukvormen moesten snel gedrukt worden, zodat de letters vrij kwamen voor de volgende vormen. Drukproeven konden als gevolg van dit rouleren van de letter alleen onmiddellijk ná het zetten worden gelezen, dat wil zeggen in (of vlak bij) de drukkerij. Dit houdt in dat de auteur, wilde hij de proeven zelf corrigeren, in de plaats moest ver-

47. De juiste betekenis bij bijvoorbeeld: Roth, Op. cit. (noot 1), p. 127; Gerhard Wolf-Heidegger, ‘Andreas Vesalius’, Beiträge zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik in Basel, Olten-Lausanne 1959, p. 92; Horowitz en Collins, Op. cit. (noot 1), p. 212; Roth-Wölfle, Op. cit. (noot 36), p. 94.

48. Zie bijvoorbeeld de vertalingen van de brief in: J.B. de C.M. Saunders en Charles D. O'Malley, The illustrations from the works of Andreas Vesalius of Brussels, Toronto 1950 (reprint New York 1973), p. 46, vgl. p. 20, 30, 41; Préface d'André Vésale à ses Livres sur l'anatomie... Traduit par Louis Bakelants, Bruxelles 1961, p. 55; O'Malley, Op. cit. (noot 1), p. 324, vgl. p. 133 en 131: ‘In that letter there is no mention of the manuscript...’. Een Italiaanse vertaling geeft de juiste interpretatie: Prefazione alla ‘Fabrica’. A cura di Loris Premuda, Padova 1964, p. 49. Onduidelijk is Cushing, Op. cit. (noot 1), p. 75-6. Opmerkelijk is een aantekening van een kribbige museum-conservator, die - hoewel hij het Latijn niet machtig is - over ‘manuscript’ spreekt en terecht opmerkt ‘that the translators have not succeeded in making sense (even if they made English) of the technical instructions’: William M. Ivins, ‘What about the “Fabrica” of Vesalius?’, Three Vesalian essays, New York 1952, p. 75-6.

49. Respectievelijk: ‘De tweede druk van Vesalius “Fabrica” (1555)’, in: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 99 (1955), p. 2215; Lindeboom, Op. cit. (1964, noot 1), p. 75; ‘De brief van Vesalius aan Oporinus’, in: Nederlands tijdschrift voor geneeskunde 108 (1964), p. 28, 30. Ook in zijn begeleidend boekje bij de facsimile-editie van 1975 (p. 6) gaat hij uit van deze onjuiste interpretatie. In een bewerking van Lindebooms Inleiding tot de geschiedenis der geneeskunde, Rotterdam 1993, p. 130, wordt weer de juiste interpretatie gegeven.

50. Zie bijvoorbeeld Leon Voet, The Golden Compasses. Vol. 2, Amsterdam 1972, p. 300-301.

[p. 224]

blijven waar het boek werd gedrukt.^51. Vandaar dat Vesalius in zijn brief een bezoek aan Bazel aankondigt. Soms logeerde een auteur gedurende de tijd van het zetten en drukken van zijn werk bij de drukker, in andere gevallen stuurde hij een plaatsvervanger, bijvoorbeeld een collega die in de plaats woonde waar de drukkerij was gevestigd. Wat ook wel eens voorkwam (maar geen regel was), was dat de auteur een exemplaar van de afgedrukte vellen kreeg toegezonden, waarin eventuele drukfouten weliswaar niet meer konden worden hersteld

Vesalius, Fabrica 1543, p. 184 (collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam).

(tenzij door de hierboven vermelde omslachtige methode met cancels), maar nog wel aan het eind van het boek in een errata-lijst vermeld.^52.

In de tweede plaats heeft het woord ‘exemplar’, dat Vesalius in zijn brief vijf maal gebruikt, een specifieke traditie. In de periode van het middeleeuwse handgeschreven boek staat het voor het afschrift van een tekst dat als voorbeeld of model voor verdere kopieën kan dienen. In de periode van het gedrukte boek staat de term meestal voor ‘voorbeeld’ of ‘model’ (al dan

51. Een aantal bewijsplaatsen hiervoor: H.S. Bennett, English books & readers 1475 to 1557, Cambridge 1952, p. 217 (1515); Histoire de l'édition française. Tome i; Paris 1982, p. 291 (1547); Annie Parent, Les métiers du livre à Paris au xvie siècle (1535-1560), Paris 1974, p. 123 (1555); Gutenberg. 550 Jahre Buchdruck in Europa (Tentoonstellingscatalogus Wolfenbüttel), Weinheim 1990, p. 29 (1608); Th.S.J.G. Bögels, Govert Basson, Nieuwkoop 1992, p. 114 (noot 27), p. 177 (1617, 1625); Percy Simpson, Proof-reading in the 16th, 17th and 18th centuries, Oxford 1935 (reprint 1970), p. 6-10, 31-3, 42-4. Voor Oporinus zie nog Steinmann, Op. cit. (noot 6), p. 47; en voor Plantijn: Voet, Op. cit. (noot 50), p. 300-301.

52. Zie bijvoorbeeld Voet, Op. cit. (noot 50), p. 300-301 (1567-72); Piet Steenbakkers, Spinoza's Ethica. From manuscript to print, Assen 1994, p. 48 (1686).

[p. 225]

niet in de vorm van een afschrift), in het bijzonder echter voor een handschrift (of druk) dat in de drukkerij als kopij voor een druk dient, al komt de betekenis ‘exemplaar van een afdruk’ ook voor.^53.

De door ons gevolgde interpretatie houdt in dat Oporinus tussen het ontvangen van de kopij (en de houtblokken) in september 1542, en de overkomst van Vesalius naar Bazel (waarschijnlijk in december van dat jaar, aangezien we weten dat hij in november in Ferrara was, terwijl hij in januari 1543 aan de Bazelse universiteit wordt ingeschreven) nog niets heeft kunnen zetten en drukken, maar alleen voorbereidende werkzaamheden heeft kunnen verrichten, zoals de kopijvoorbereiding (o.m. het aangeven van lettersoorten en corpsen en de omvangberekening met het oog op de te bestellen hoeveelheid papier) en het laten snijden van de houtblokjes voor de initialen (zie de paragraaf hieronder). Als - zoals het colofon op de voorlaatste bladzijde meldt - het boek inderdaad in juni 1543 geheel gedrukt was, had hij een half jaar om ca. 700 foliobladzijden te zetten en te drukken; het vouwen en binden viel buiten de taken van de drukker. We zouden deze cijfers kunnen vergelijken met de productie van een ander beroemd boek, de uitgave van het Nieuwe Testament in het Grieks en het Latijn door Erasmus, in 1516 door Johannes Froben eveneens in Bazel gedrukt, waarvan wij toevallig enkele gegevens hebben. Voor dat boek werden in acht maanden tijds 1000 foliobladzijden gezet en 1200 exemplaren afgedrukt^54. (de oplage van de Fabrica is onbekend). Een dergelijke vergelijking levert echter moeilijkheden op, omdat we niet weten hoeveel zetters en drukpersen elk van beide drukkerijen voor het werk heeft ingezet, en evenmin of er tegelijkertijd ander drukwerk afgewerkt moest worden.

53. Aan de reeks bewijsplaatsen voor de betekenis ‘kopij’ in Janssen, Op cit. (noot 7), p. 9 noot 4 (uit de jaren 1516-1658) zijn nog toe te voegen: David R. Carlson, English humanist books, Toronto etc., 1993, p. 154 (1520); Gerritsen, Op. cit. (noot 8), p. 150, 162, 163 (1534); David Joris, Wonder Boeck, [Deventer, Theodoricus II de Borne, 1542-4], fol. 212 verso (colofon). In het bijzonder wijzen wij op bewijsplaatsen uit 1544 en 1565 in teksten van de hand van Oporinus: Steinmann, Op. cit. (noot 6), p. 37 en 58.

54. Zie Rudolf Hiestand (Hrsg.), Das Buch im Mittelalter und Renaissance, Düsseldorf 1994, p. 144.

Blik op de houtsneden

De houtsneden in de Fabrica (en in de Epitome), die zowel in medisch-historisch als in artistiek opzicht terecht een grote faam genieten,^55. zijn ongetwijfeld onder leiding van Vesalius tot stand gekomen: de brief geeft daar weliswaar geen expliciete en dwingende bewijzen voor, maar de zorg die hij er tegenover de drukker voor tentoonspreidt, wijst daar zeker op.^56. De meegezonden houtblokken zijn waarschijnlijk in Venetië gesneden. Ze zijn ook, hier en daar wat bijgesneden, gebruikt voor de tweede herziene druk, die Oporinus in 1555 uitbracht; enkele blokken zijn in de achttiende eeuw opnieuw afgedrukt, terwijl nog in 1934 de Bremer Presse in München de toen nog steeds bestaande blokken in een schitterende uitgave heeft afgedrukt.^57. In 1943 gingen ze bij een bombardement op München verloren. Niet overgeleverd zijn de houtblokjes voor de fraaie initialen, die waarschijnlijk in Bazel in opdracht van Oporinus zijn gesneden. Ze stellen putti voor die medische handelingen verrichten: de initiaal A bijvoorbeeld (p. 43 = afb. op bladzijde 221) toont de behandeling van een opgezette blaas.^58.

Zelfs de beste studies van de ontwikkeling van de medische illustratie^59. hebben weinig aandacht voor de intellectuele infrastructuur, dat wil zeggen voor de wegen en wijzen waarop inzichten en kennis verspreid kunnen raken; daarbij moet worden opgemerkt dat het, bij gebrek aan gegevens, natuurlijk zo goed als onmogelijk is precies te zeggen wie wat, waar en wanneer heeft gelezen, gezien of gehoord. Speculaties omtrent voorlopers, invloeden of zelfs plagiaat blijven dan ook meestal in een soort vacuum hangen, dat is bij de Fabrica niet anders. Ook heeft men het vrijwel altijd over edities: gedrukte boeken dus, terwijl (men herinnert zich het lot van de gestolen tekening van Vesalius' zenuwen) de verspreiding van handgeschreven teksten een bepaald belangrijke rol heeft gespeeld. Zo is het in feite onmogelijk te zeggen of Vesalius delen van het al eerder genoemde werk van Estienne, De dissectione partium corporis humani van 1545, nu wel of niet vóór de druk heeft gezien, en dus aan diens afbeeldingen inspiratie heeft kunnen ontlenen. Estienne zelf schijnt dat later wel gedacht te hebben, hoewel ook dat niet eens zeker is. Wel zeker is dat de prioriteit van Vesalius ook in zijn eigen tijd nooit serieus werd betwijfeld; maar dat heeft weer alles te maken met de onovertroffen kwaliteit van zijn werk en de relatief grote correctheid van zijn inzichten. Daarom zullen wij hier slechts wijzen op de mogelijke invloed van twee auteurs, namelijk Johannes Dryander en Giovanni Battista Canano.

Van de Marburgse astroloog en medicus Dryander verscheen in 1537 een Anatomiae, hoc est, corporis humani dissectionis pars prior (‘Deel één van de anatomie, dat wil zeggen ontleding van het menselijk lichaam’) ‘waarin de afzonderlijke delen van het hoofd worden besproken en hun afzonderlijke onderdelen ieder in een eigen afbeelding naar het leven worden gete-

55. Een ruime keuze, met vertalingen van bijschriften en commentaren, bieden Saunders en O'Malley.

56. Vgl. Hieronymus, Op. cit. (noot 1), p. 644 ff.

57. Andreas Vesalius, Icones anatomicae, New York-München 1934. De drukker, Willy Wieland, beschreef de blokken in zijn ‘Marginal notes’, in: Three Vesalian essays, Op. cit. (noot 48), p. 25 ff. Vgl. Roth-Wölfle, Op. cit. (noot 36), p. 98-99.

58. Zie Samuel W. Lambert, ‘The initial letters...’. In: Ivins, Op. cit. (noot 48), p. 1 ff.

59. Zie in het bijzonder Herrlinger, Op. cit. (noot 29) en ook Horst Kunze, Geschichte der Buchillustration in Deutschland. Das 16. und 17. Jahrhundert, Frankfurt a. M. etc., 1993, I. pp. 457 ff., die echter weinig toevoegt.

[p. 226]

Vesalius. Fabrica 1543, p. 186 (collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam).

kend’. Vooraf gaat een nogal wervende brief van de rector van de nieuwe universiteit van Marburg en de afbeeldingen en tekst, die veel simpeler zijn dan die van Vesalius, wekken hier en daar de indruk van een handleiding voor de doe-het-zelf anatoom. Ook is, kennelijk op het laatste moment, een plaat van de longen toegevoegd waarvan de letters niet worden verklaard.^60. Het geheel berust op openbare anatomische lessen in 1535 en 1536; het geplande vervolg is nooit verschenen. Ook zijn Anatomia Mundini van 1541 is op soortgelijke wijze geïllustreerd. Wat opvalt is dat Dryander voor de aanduiding van de delen binnen de tekening een heel simpele voorloper gebruikt van het systeem dat Vesalius in zijn Tabulae anatomicae van 1538 hanteert: hoewel ook een paar indicatielijnen voorkomen gebruikt hij toch vooral letters die in de figuur staan en in een kleine legenda worden uitgelegd. Een aantal van die letters is trouwens in spiegelschrift afgedrukt, de onhandige houtsnijder heeft ze kennelijk in de blokken gesneden zoals hij ze voor zich zag. Het is dus niet uit te sluiten dat de eerste aanzet van het systeem van Vesalius hier gezocht moet worden, hoewel dat natuurlijk niet zeker is. Hij noemt Dryander echter wel (zij het niet met name),^61. en het is dus duidelijk dat hij op de een of andere manier van diens publicaties wist.

Een andere voor-, of misschien wel medeloper, als je dat zo mag noemen, was Vesalius' vriend en collega Giovanni Battista Canano, wiens boekje uit circa 1541 hier al is vermeld. In tegenstelling tot de Fabrica bevat het kopergravures, wat minder goed blijkt te voldoen: de verschillen in textuur tussen vlees en been zijn nauwelijks zichtbaar. Canano's werk berust duidelijk op meer secties dan dat van Dryander: er is niet alleen sprake van ontledingen die voor het publiek toegankelijk zijn, maar ook van besloten bijeenkomsten bij hem thuis. Het is in dit geval zeker dat Vesalius Canano gelezen heeft, want hij gaat daarop in in zijn Anatomicarum Gabrielis Falloppii observationum examen (‘Onderzoek van de “Observationes anatomicae” van Gabriel Falloppio’) van 1564. In de discussie met Falloppio komen ook de fijne (en fijnste) details van de anatomie van de hand ter sprake, en met name een klein spiertje dat door Canano als eerste ontdekt is, de ‘palmaris brevis’, waarvan Vesalius het bestaan betwijfelde terwijl Falloppio er wel aan ‘geloofde’. Vesalius zegt daarbij dat hij ‘vóór het verschijnen van mijn boeken Over de bouw van het menselijk lichaam een afbeelding van die spiertjes [heeft] gezien... maar omdat [hij] ze noch bij de dissectie van mensen, noch bij die van apen [had] kunnen vinden,... [was hij] er stilzwijgend aan voorbijgegaan’.^62. Vervolgens vermeldt hij de prioriteit van hun beider vriend Canano, die trouwens ook de kleppen in de aderen heeft ontdekt, en dus ook geen slaafse volgeling van Galenus was.

60. Dat gebeurt wel in de Anatomia Mundini van 1541, waar dezelfde plaat voorkomt.

61. Zie noot 43.

62. Pagina 62; vgl. O'Malley, Op. cit. (noot 1), p. 467 noot 35.

Exemplarisch

De brief van Vesalius aan Oporinus is exemplarisch voor de houding van het type auteur dat deze arts vertegenwoordigt (vgl. hierboven noot 7): begiftigd met inzicht in typografie stelt hij zelfbewust zijn eisen met betrekking tot de presentatie van de tekst en illustraties, de kwaliteit van de afdruk van de houtblokken en een nauwkeurige correctie en juridische bescherming van zijn werk. Wat betreft die presentatie

[p. 227]

moet worden opgemerkt dat de ontwikkeling van de verwijzingssystemen in wetenschappelijke werken nog niet bestudeerd is. Wel kan men vaststellen dat de complexiteit en gedetailleerdheid van het in de Fabrica gehanteerde systeem van verwijzingen tussen tekst en illustraties nog niet eerder was voorgekomen: het systeem in Vesalius' Tabulae anatomicae van 1538 bijvoorbeeld is veel eenvoudiger. Ook in andere disciplines hebben auteurs zich beziggehouden met verwijzingssystemen; wij wijzen hier slechts op de toelichting die Jacques Lefèvre d'Etaples in 1512 in de opdrachtbrief tot zijn editie van de brieven van Paulus gaf op zijn verwijzingssysteem tussen tekst en commentaar.^63.

Het is trouwens niet uit te sluiten dat de uitgave van de Fabrica een specifieke, en misschien zelfs wel bewust geplande rol in de loopbaan van Vesalius heeft gespeeld. Was hij vóór 1543 een van de (vele) beginnende academici die, in zijn geval in Padua, een niet bijzonder aanzienlijke functie had, en dus bijvoorbeeld niet gehuwd was, na het verschijnen van zijn grote werk, dat aan niemand minder dan de keizer was opgedragen,^64. was hij binnen het jaar keizerlijk hofarts en een (getrouwd) man van aanzien. Om van de eeuwige roem maar te zwijgen.

63. Epistolae Pauli, Parijs, Henri Estienne, 1512; zie F.A. Janssen, Typografische vormgeving in enkele drukken van Henri i Estienne, Amsterdam 1996, p. 37-39.

64. Het was echt ondenkbaar zoiets zonder toestemming te doen. Overigens werden ook Vesalius' eerdere publicaties aan leden van het keizerlijk ‘hofartsenteam’ opgedragen: de familie was er sinds generaties bekend, zodat hij een ingang had.