De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 106]

De wereld is vol gekken: de ontstaansgeschiedenis van Het Groote Tafereel der Dwaasheid^*
Kuniko Forrer

In de zomer en het vroege najaar van 1720 werd de Republiek der Verenigde Nederlanden opgeschrikt door een onbeheerste speculatie in aandelen - toen acties genoemd - die de geschiedenis is ingegaan als de actie- of windhandel. In diezelfde tijd werden de toneelstukken Quincampoix of de windhandelaars en Arlequin Actionist, beide van de hand van de dichter Pieter Langendijk (1683-1756), met succes in de Amsterdamse Schouwburg opgevoerd, en verschenen velerlei geschriften en prenten tegen die windhandel. De grote publieke aandacht voor de windhandel kan enkele boekverkopers op het idee gebracht hebben om die geschriften en prenten in boekvorm te bundelen.^1. Het resultaat is ons nu bekend onder de alleszins passende titel Het Groote Tafereel der Dwaasheid. Het boek is daarmee een tijdsdocument geworden dat ons verslag doet van de windhandel van 1720, een dwaasheid die het land een klein half jaar als een ware epidemie in zijn greep hield.

‘Windhandel’ noemde men in het jaar 1720 de manier waarop toen in aandelen werd gespeculeerd. Handel in goederen is speculatief wanneer de koopwaar een ongefundeerd odium van begeerlijkheid heeft dat ervoor zorgt dat ze gekocht en verkocht wordt voor prijzen die geen enkel verband meer hebben met de werkelijke waarde. Speculatieve handel wordt pas echt windhandel wanneer de verhandelde waren in werkelijkheid niet bestaan. Verkoper en koper sluiten dan overeenkomsten van koop en verkoop, waarbij de eerste niet van plan is om het verkochte te leveren en de tweede niet om het gekochte te ontvangen, zodat de handel van beide kanten niets dan wind is. Bijvoorbeeld de handel in aandelen van ondernemingen die slechts zijn opgericht ten dienste van speculatie en niet om daadwerkelijk te functioneren.

Het Groote Tafereel der Dwaasheid stelt de windhandel uit het jaar 1720 aan de kaak. Deze windhandel was overigens niet de eerste (economische) ‘dwaasheid’ in de geschiedenis van de Republiek. Mede dankzij een groot aantal pamfletten kennen

Titelblad van de eerste druk van Het Groote Tafereel der Dwaasheid (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 38 D 14).

we de publieke opinie over enkele speculatiegolven die aan het ‘noodlottige jaar 1720’ voorafgingen.^2. De Spieghel der grausame ongherechticheyt, vóór het jaar 1619 gedrukt, is waarschijnlijk het vroegste pamflet dat zich tegen speculatie uitspreekt.^3. Deze als het ware gedrukte preek veroordeelt de zogenaamde ‘contramineurs’, lieden die bij hun handel in aandelen van de Verenigde Oostindische Compagnie op koersdaling speculeerden. Hoe schadelijk deze ‘contramineurs’ ook waren, het moet hoe dan ook een vrij beperkte aangelegenheid zijn geweest die uitsluitend voor gefortuneerden was weggelegd. Pas echt grootschalig en ook toegankelijk voor een breed publiek werd de speculatie in de jaren 1636-1637, toen men massaal in tulpenbollen ging speculeren. Uit die jaren dateren tenminste 45 pamfletten tegen de tulpenhandel of tulpomania.^4. Daaronder zijn zowel schimpdichten (die meestal klaegh-liedt of samen-spraek heten) als to-

* Dit artikel is voortgekomen uit mijn doctoraalscriptie Het Groote Tafereel der Dwaasheid. Doolhof van raadsels (Rijksuniversiteit Leiden, 1995). Graag wil ik drs. C.H. Slechte bedanken voor zijn deskundige en stimulerende commentaar op een eerdere versie van dit artikel.

1. Quincampoix of de Windhandelaars werd in de Amsterdamse Schouwburg opgevoerd tussen 28 september en 22 oktober (in totaal vijftien opvoeringen) en Arlequin Actionist beleefde van 28 oktober tot 23 november tien opvoeringen, waarvan de laatste twee samen met Quincampoix: J.A. Worp, Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg 1496-1772, Amsterdam 1920, p. 179.

2. Zie hiervoor: W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, 7 dln, Utrecht 1978 (facsimile uitgave); L.D. Petit, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten. Verzameling van de bibliotheek Joannes Tyssius en de bibliotheek der Rijks-Universiteit te Leidens, 's-Gravenhage/Leiden 1882-1925; J.K. van der Wulp, Catalogus van de tractaten, pamfletten, enz. over de geschiedenis van Nederland, aanwezig in de bibliotheek van Isaac Meulman 1500-1713, Amsterdam 1866-1868; J. Landwehr, VOC. A Bibliography of Publications relating to the Dutch East India Company 1602-1800, Utrecht 1991.

3. Spieghel der grausame ongherechticheit ende vervloeckte giericheyt van de factie der contramineurs die nu veel jaeren tot groot achterdeel der Conincklicke Compagnie van Oost-Indien een schantloose roovery bedreven hebben ende noch doen waer deur Godt den Heer ongetwijfelt hoochlic vertoornt: ende het gants lant seer onteert wordt, [z.p.] [z.j.] [vóór 1619]. Een getrouwe copie van dit pamflet werd overigens omstreeks 1687 herdrukt, met de gewijzigde titel: De contramineurs op de koorde, ofte spiegel der grousame ongerechtigheyt ende vervloekte gierigheyt, van de factie der contramineurs, die nu veel jaren tot groot achterdeel der Koninklijke Compagnie van Oost-Indien, een schandeloose roovery bedreven hebben, ende noch doen, [z.p.] [z.j.] [1687].

4. Zie: E.H. Krelage, De pamfletten van den Tulpenwindhandel 1636-1637, 's-Gravenhage 1942.

[p. 107]

Titelblad van een van de vier pamfletten die als afdeling E deel uitmaakte van Het Groote Tafereel der Dwaasheid. Deze pamfletten werden later (vanaf de tweede druk) herdrukt in folio. De oorspronkelijke pamfletten werden gedrukt door Isaak Stokmans (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 16487a).

neelstukken. Ook spotprenten werden bij die gelegenheid gemaakt. Al die volkse geschriften en prenten maken duidelijk dat de tulpomania - anders dan de handel in VOC-aandelen - binnen bereik van het brede publiek was. De tulpen zijn omstreeks 1550 in Noord-Europa geïntroduceerd en werden al snel een populair handelsobject. Ze waren reproduceerbaar en, eenmaal bloeiend, ook zichtbaar.^5. Daardoor werd een grootschalige verspreiding mogelijk. De prijs van de tulpenbollen werd vooral door eigenaardigheid of bijzonderheid van kleur opgedreven en in de jaren 1636-1637, niet langer gedicteerd door vraag en aanbod. Niet alleen de bollen werden verhandeld, maar zelfs de tulpen die nog op het veld stonden.^6. Speculanten verhandelden tulpenbollen op papier, desnoods zonder ooit een bloem te hebben gezien. Voor de prijs van sommige tulpenbollen kon men in 1636-1637 ook een huis kopen. De tulpenpamfletten beleefden vooral in de jaren 1643-1644 herdrukken, hetgeen suggereert dat toen her en der opnieuw sprake is geweest van windhandel. Floraas Sots Kap, één van de spotprenten die in de jaren 1636-1637 verscheen, zou in 1720 ook nog eens voor Het Groote Tafereel der Dwaasheid worden aangepast en herdrukt.

Het is misschien vanuit een economischhistorisch perspectief niet juist de tulpenhandel en de windhandel van 1720 op een lijn te stellen, maar toen ook de windhandel van 1720 een volksbezigheid werd, telde voor het publiek dat zich daarvan onthield maar één zaak: het lucht geven aan een grondige hekel aan gokkerij, waarbij, anders dan bij populaire loterijen, het goede doel ontbrak. Deze hekel leidde tot een overvloed aan felle geschriften en spotprenten met een uitgesproken volks karakter. Of men nu met tulpen of met aandelen gemakkelijk en snel veel geld probeerde te verdienen, het kwam voort uit dezelfde goklust, dus dwaasheid. Uit de ervaring met de tulpenhandel had men, aldus veel geschriften, tevoren kunnen weten hoe het met de windhandel van 1720 zou aflopen. Zo leert men bijvoorbeeld uit een passage in een samenspraak tussen Morforio en Pasquin, die de dichter Jan van Gijsen in 1720 schreef:

‘Morforio: Wat of het eynde van die zaeken
nog zal weezen?
Pasquin: Morforio heeft van de Tulptyd wel
geleezen,
Hoe dat de menschen toen geld wonnen by
de Voet
En Vaem, gelyk nu ook een groot gedeelte
doed;
Maer vriend Morforio hoord, en bewaerd
myn zeggen,
Het zal nu gaen als toen, het End zal de
Ey'ren leggen’. (p. 7-8)^7.

Ook al is de windhandel van 1720 tegenwoordig veel minder bekend dan de tulpomania, ze was stellig niet minder omvangrijk en had bovendien een internationaal karakter.^8. De Schotse financieel-avonturier John Law (1671-1729) was de uitvinder van een systeem van geldcirculatie dat hij aan de Koning van Frankrijk aanbood. Frankrijk had na de lange regeringsperiode van Lodewijk xiv te kampen met grote staatsschulden. Het systeem van Law bood Frankrijk de mogelijkheid de staatsschuld om te zetten in aandelen van een handelscompagnie. Hierdoor kwamen de aandelen van de Franse Indische Compagnie, de Compagnie d'Occident, of beter nog bekend geworden als Mississippi Compagnie - waarvan Law in 1717 hoofd werd - in zeer korte tijd binnen het bereik van het publiek. Deze compagnie maakte zo'n opgang dat men zelfs geloofde dat er in Frankrijk een Gouden Eeuw zou aanbreken.^9. Ondanks, of misschien ook juist dankzij deze overspannen verwachtingen, die kunstmatig gewekt werden, kelderde de koers van de aandelen van de compagnie net zo snel als ze gestegen was. Speculanten gingen massaal hun winsten verzilve-

5. S. Schama, The Embarrassment of Riches. An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age, Berkeley 1988, p. 351.

6. Schama, Op. cit. (noot 5), p. 351.

7. J. van Gijsen, Zamenspraak tussen Pasquin en Morforio; over de hedendaagse actie handel, Amsterdam 1720. Men treft dit werkje van Van Gijsen (4^o, 8 blz.) bij enkele exemplaren van Het Groote Tafereel der Dwaasheid aan.

8. Als studie over deze windhandel en de oorzaken en gevolgen daarvan in de Republiek, verwijs ik naar het werk van C.H. Slechte, ‘Een noodlottig jaar van veel zotte en wijze’. De Rotterdamse windhandel van 1720, 's-Gravenhage 1982.

9. Verzameling tot de waarschouwinge voor de nakomelinge van all de projecten en conditien van de compagnien van assurantie, commercie en navigatie, &c. Zoo wel die in gebruik zyn gebragt, als die door de Heeren Staten en Magistraten van eenige provintien en steden zyn verworpen, 's-Gravenhage 1721-1722, deel i, p. 310.

[p. 108]

ren wat ertoe leidde dat de koersen inzakten en andere speculanten met waardeloze papieren bleven zitten. Hun radeloosheid kunnen we misschien het best gewaar worden uit een eigentijdse bron: ‘Maar gelyke als alle dingen aan de verandering onderworpen sijn so sag men ook kort daar na dese saaken sodanig een verval en vermindering van waardy in dese actien, dat daar se te vooren tien maal geseegent wierden, nu duisendmaal aan de vervloeking wierden overgelevert. Die eerst vrolyk waren weenden nu; die ee[r]st lachte sit nu met de handen in't hair, beklaagende het verlies dat eerst als onwaarschynlyk was, siende alle hoop vervlogen om't verloorene te herwinnen: dit veroorsaakte aan veele disperaatheyt, woede, moort, gewelt, jaa selfs moorders die eeuwig welsyn met tydelyk verlies paren’.^10.

Engeland had aanvankelijk het systeem van John Law afgewezen, maar toen men zag hoe het in Frankrijk aansloeg, werd besloten het alsnog toe te passen. Daartoe werd een conversie van staatsschuld-obligaties in aandelen van de South Sea Company georganiseerd. Zo hoopte de Engelse regering gemakkelijk van de staatschuld af te komen. Ook in Engeland ontstond een euforie die omsloeg in rampspoed toen speculanten op grote schaal winst gingen nemen.

Pas in juni 1720 bereikte de speculatiegolf, vanuit Engeland, de Republiek. Daar was toen nauwelijks sprake van staatsschuldproblemen zoals die in Frankrijk en Engeland. De bodem was in de Republiek echter wel vruchtbaar voor het ‘actiezaad’ omdat er veel geld beschikbaar was, terwijl de goederenhandel stagneerde.^11. De situatie in de Republiek was daarom wellicht geschikter voor speculatieve handel in acties dan die in Frankrijk en Engeland, waar de regeringen een financieel probleem moesten oplossen. Het waren vooral de steden - met uitzondering van Leiden, Haarlem en Amsterdam - die heil zagen in de oprichting van compagnieën van assurantie en commercie. Soms, zoals in Rotterdam en Middelburg, niet alleen uit speculatieve hebzucht, maar ook omdat men van de opgerichte compagnieën een stimulans voor de lokale economie verwachtte. Meestal echter, zoals in de kleine steden rond de Zuiderzee, uit pure hebzucht. Nadat die buitensporige hebzucht gedurende ruim vier maanden voor veel onrust en ongemak in de Republiek had gezorgd, maakte de verordening van oktober 1720, waarin maatregelen tegen de actie-handel werden genomen, een einde aan de speculatie.^12. De talloze gedichten, toneelstukken en spotprenten die in 1720 in de Republiek circuleerden, zijn de boeiende getuigen - ongetwijfeld met enige overdrijving - van de gevoelens van veel tijdgenoten en van de afloop van het actie-avontuur. Het kolossale verzamelwerk van zulke losse geschriften en prenten is het onderwerp van dit artikel: Het Groote Tafereel der Dwaasheid.

Dit artikel is vooral bedoeld als een aanvulling op eerder onderzoek naar Het Groote Tafereel der Dwaasheid. Als eerste hield Frederik Muller (1817-1881) zich serieus met het onderwerp bezig. Later zette Gerrit van Rijn (1846-1912) het onderzoek van Muller voort. Beiden probeerden de vele raadsels rond Het Groote Tafereel der Dwaasheid op te lossen en hun studies zijn nog altijd onmisbare bronnen voor de bestudering van het boek.¹³ Vooral voor de uitgebreide beschrijving van de prenten die naar aanleiding van de windhandel verschenen, blijft men aangewezen op het werk van Muller en Van Rijn. In 1949 publiceerde de Amerikaanse onderzoeker Arthur H. Cole een samenvattende studie over Het Groote Tafereel, waarin hij enkele suggesties deed over kwesties als datering en drukker, vooral op grond van een hoogst belangrijk archiefstuk dat in 1915/16 door M.M. Kleerkooper en W.P. van Stockum aan het licht werd gebracht en dat hieronder nog vaak te sprake zal komen.^14. Na de studie van Cole verschenen geen verdere studies waarin het boek centraal stond, waardoor Cole's stellingen noch bediscussieerd noch bestreden werden. De vraag die Muller en Van Rijn zich ruim een eeuw geleden al stelden - wie maakte dit boek en wie bracht het op de markt? - blijft voorlopig nog onbeantwoord. Dit artikel poogt in eerste instantie vooral door nadere bestudering van de teksten in het boek een bijdrage te leveren aan de reconstructie van de complexe drukgeschiedenis. Daarbij bleek het noodzakelijk ook in te gaan op de verschillende registers van de prenten en de relatie tussen die registers en de ordening van de prenten. De hieruit volgende conclusie dat de ordening van de prenten vrijwel nooit aan toeval onderhevig was, maakte duidelijk dat aan die registers een grotere waarde moest worden toegekend dan tot nu toe werd gedaan. Daarna komt de producent van dit werk aan de orde, aan

10. Op. cit. (noot 9), p. 314.

11. Slechte, Op. cit. (noot 8), p. 25.

12. Zie: Slechte, Op. cit. (noot 8), p. 55. Op 5 oktober 1720 vond een handgemeen plaats op de Dam te Amsterdam, waarna het woedende volk naar het koffiehuis ‘Quinquampoi’ trok, waar dag en nacht handel in aandelen werd gedreven. Pas toen vaardigde Amsterdam tweemaal een verordening uit - respectievelijk op 6 en 11 oktober - tegen ‘samenrottingen’ van ‘actionisten’ en handel door niet-beedigde makelaars (Gemeente Archief Amsterdam, Keurboek S 5020/20).

13 F. Muller, De Nederlandsche geschiedenis in platen. Beredeneerde beschrijving van Nederlandsche historieplaten, zinneprenten en historische kaarten; verzameld, gerangschikt, beschreven, deel ii (1702-1795), Amsterdam 1876-1877. G. van Rijn, Het groote tafereel der dwaasheid en zijne geschiedenis, Amsterdam 1905.

14. Arthur H. Cole, The Great Mirror of Folly. An Economic-Bibliographical Study, Boston 1949. M.M. Kleerkooper en W.P. van Stockum jr., De boekhandel te Amsterdam, voornamelijk in de 17e eeuw, 2 dln, 's-Gravenhage 1915-1916 p. 799.

[p. 109]

de hand van de herkomst van de teksten en prenten die opgenomen zijn in Het Groote Tafereel der Dwaasheid. Pas wanneer we een beter inzicht verkrijgen in de drukgeschiedenis en de productie van het boek zullen we in staat zijn nader in te gaan op een nog intrigerender en moeilijker vraag, namelijk die over de verspreiding en de receptie van het boek in het licht van de cultuurgeschiedenis van de vroege achttiende eeuw.

Voor de (voorlopige) reconstructie van de drukgeschiedenis van het boek is gebruik gemaakt van 50 exemplaren die nu beschikbaar zijn in openbare collecties in Nederland, aangevuld met enkele andere exemplaren uit particuliere verzamelingen die konden worden ingezien.^15. In vergelijking met het aantal dat Muller en Van Rijn tijdens hun leven onder ogen kreeg, is dit aantal zeer bescheiden. Maar door de studie van de drukgeschiedenis bleek het in ieder geval mogelijk iets meer inzicht te krijgen in het ontstaansproces van deze kloeke foliant en nog wat licht te werpen op de soms verzonken vraagtekens omtrent Het Groote Tafereel der Dwaasheid.

15. De exemplaren in openbare collecties in Nederland werden in de jaren 1994-1995 alle in ogenschouw genomen, met uitzondering van één exemplaar in de bibliotheek van de vakgroep Massapsychologie van de Universiteit van Amsterdam, die om organisatorische redenen haar exemplaar niet toegankelijk kon maken.

Overzicht van de drukgeschiedenis en datering van het werk

Het Groote Tafereel der Dwaasheid was een compilatie van velerlei geschriften, onder andere toneelstukken, schimpdichten en spotprenten, die in de loop van het jaar 1720 afzonderlijk verschenen. De losse geschriften werden voor Het Groote Tafereel opnieuw in folio op groot papier herdrukt (of in sommige gevallen ‘nagedrukt’). Deze vormden gezamenlijk het tekstgedeelte dat echter, bibliografisch gezien, geen eenheid was. De spotprenten zijn verschillend van formaat, maar meestal in tweeën gevouwen meegebonden en vormen het prentengedeelte in het boek. Muller, die zich voor zijn beschrijving op de vierde druk baseerde - bedacht voor het aanduiden van die verschillende tekstonderdelen een term die hier graag wordt overgenomen: ‘afdelingen’, aangeduid met de hoofdletters A tot en met E. Voor de aanduiding van de spotprenten nam Muller eveneens de vierde druk, die gewoonlijk 74 prenten bevat, als maatstaf en voorzag ze van een nummering, 1 tot en met 74. In het tekstgedeelte verschilt, zoals gezegd, elk van de afdelingen A t/m E zowel bibliografisch als inhoudelijk van de andere. In afdeling A zijn ‘Conditien en Projecten’ van de toen, de een na de ander opgerichte compagnieën verzameld (men denke bijvoorbeeld aan de prospectussen van een bedrijf bij de emissie van aandelen); afdeling B bestaat uit 8 toneelstukken. In afdeling C vinden we nog een toneelstuk en 19 schimpdichten. Afdeling D is een verklaring van de Aprilkaart of Kaart-spel van Momus, een prent die ook in het boek is meegebonden. Tenslotte de afdeling E: in deze afdeling is een viertal anonieme brieven opgenomen. Deze brieven zijn eerst in hun oorspronkelijke formaat (4^o) als vier afzonderlijke pamfletten in het boek meegebonden, maar werden later, zoals alle andere geschriften in het tekstgedeelte, opnieuw herdrukt in folio.

Vier drukken

Het Groote Tafereel der Dwaasheid kent vier drukken die waarschijnlijk vrij kort na elkaar moeten zijn verschenen.^16. Het jaar van de eerste uitgave moet stellig 1720 zijn. Ook al leest men op het titelblad van het boek ‘Gedrukt tot waarschouwing voor de Nakomelingen, in't noodlottige Jaar, voor veel Zotte en Wyze. 1720’, werd het jaartal 1720 nauwelijks geloofwaardig gevonden door eerdere onderzoekers van het boek. Als eerste vestigde Cole de aandacht op het eerder genoemde archiefstuk, hetgeen hem in staat stelde om het jaar van uitgave zo dicht mogelijk bij het op de titelblad genoemde jaar 1720 te stellen, namelijk vóór 7 januari 1721. Het archiefstuk in kwestie is een getuigenverklaring die voor de Amsterdamse notaris George Wetstein op 7 januari 1721 werd afgegeven, door twee heren, beiden woonachtig te Amsterdam. Men leest daarin dat deze beide heren, Barend Bakker en Ari Bosman, die overigens als meester-timmerman wordt aangeduid, een boek genaamd ‘Het grote Tafereel der dwaesheit, Zynde een verzameling van alle de Conditien en projecten der Compagniën van Assurantie &c. waer in onder andere Comedien ook gedrukt zijnde Cuincampoix en Arlequijn Actionist van den digter Pieter Langendijk’ voor 3 gulden in de winkel van de Amsterdamse boekverkoper Isaak Stokmans hadden gekocht.^17. Zo wierp dit archiefstuk opeens nieuw licht op het onderzoek van Het Groote Tafereel der Dwaasheid, vooral ten aanzien van de datering en de distributeur van het boek. Cole leidt hieruit af dat 1) Het Groote Tafereel al vóór 7 januari 1721 in omloop was en 2) dat Isaak Stokmans (die tevens de drukker van de pamfletten in de afdeling E was) het boek had verhandeld. De vraag is

16. Een zeker voorbehoud moet hier gemaakt worden ten aanzien van de vierde druk waarvan niet met zekerheid kan worden aangetoond dat deze ook in het jaar 1720 verscheen. Bij de vierde druk komt een tot dan onbekende zetfout voor. In de afdeling B op H2v [= p. 32] valt te lezen: ‘Register van alle de printen, die op de actiehandel zyn uytgekomen in 't jaar 1780’, terwijl dat natuurlijk ‘in 't jaar 1720’ moest zijn. Voor Van Rijn is dit aanleiding het verschijnen van de vierde druk in dat jaar te dateren. Ik sluit echter de mogelijkheid niet uit dat de herdruk van het tekstgedeelte in 1780 misschien alleen die ene afdeling B zou betreffen, omdat enkele hinderlijke zetfouten in de andere afdelingen voor de vierde druk niet werden gecorrigeerd en keurig zijn overgenomen, terwijl men in het jaar 1780 alle mogelijkheid zou hebben gehad om deze te corrigeren. Het lijkt mij niet eenvoudig alle teksten met handhaving van de eerder gemaakte zetfouten te herdrukken.

17. Gemeente Archief Amsterdam, Notarieel Archief 8297/116.

[p. 110]

echter: in welke context werd deze verklaring afgegeven? Het antwoord moet hoogstwaarschijnlijk zijn dat deze verklaring op verzoek van de oorspronkelijke drukkers van de eerder genoemde toneelstukken van Pieter Langendijk, Quincampoix en Arlequin Actionist werd afgegeven. De drukkers, de erven van J. Lascailje en Dirk Rank, dienden immers herhaaldelijk (14 januari t/m 15 februari 1721) bij de Amsterdamse schouten klachten in tegen Isaak Stokmans vanwege ‘het verkopen en distribueren van pasquillen’ en ‘het nadrukken van comediën tegens het Octroy aen de wed. Lescailje en Rank verleend’.^18. Met het eerste werd ongetwijfeld op het verkopen van Het Groote Tafereel gedoeld, waarvoor Ari Bosman en Barend Bakker hun verklaringen hadden afgegeven. Het tweede punt slaat op de twee toneelstukken van Langendijk, Quincampoix en Arlequin Actionist, waarvoor de drukkers - respectievelijk op 25 september en op 11 oktober 1720 - het privilegie (alleenrecht) van de Amsterdamse Schouwburg verkregen. Stokmans bekende alleen op het eerstgenoemde punt, maar een vonnis tegen hem lijkt nooit door de schouten uitgesproken te zijn, ondanks dat het door hem bekende feit in strijd met de keuren (verordeningen) van de stad Amsterdam was.^19. Waarschijnlijk houdt ook een verzoek dat de dichter Pieter Langendijk op 13 december 1720 bij de Staten van Holland en West-Friesland indiende hiermee verband.^20. Daarin verzocht Langendijk het octrooi van het uitgeven van een werk voortaan aan de auteur te verlenen, omdat hij vond dat het privilege van de Amsterdamse schouwburg niet toereikend was om zijn werk tegen nadrukken te beschermen. Hij meende dat door het nadrukken van zijn werk zijn dichterschap en reputatie schade opliepen.^21. Langendijks verzoek impliceert dat Het Groote Tafereel der Dwaasheid mogelijk al vóór 13 december 1720 in omloop was.

Opmerkelijk bij Het Groote Tafereel der Dwaasheid is dat het na het eerste verschijnen tot een zeker moment regelmatig aan uitbreiding onderhevig bleef: ook al zal de opzet vanaf het begin duidelijk zijn geweest, men liet kennelijk ruimte open voor nog uit te komen geschriften en spotprenten - de naweeën van de windhandel waren in de periode van compilatie immers nog niet echt voorbij. Zo waren niet alle afdelingen vanaf het begin aanwezig, zeker niet in hun definitieve omvang en naarmate

Titelblad van Quincampoix, of de Windhandelaars. Blijspel geschreven door Pieter Langendijk en later herdrukt in afdeling B van Het Groote Tafereel der Dwaasheid.
‘Quincampoix’ was de naam van het Engelse koffiehuis in de Kalverstraat te Amsterdam waar de windhandel werd gedreven.
De naam was ontleend aan de straat in Parijs, la rue Quincampoix, die ook het centrum van de windhandel in Frankrijk was (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 16514).

de tijd verstreek werd het boek omvangrijker. Hetzelfde gold ook voor het aantal spotprenten in het boek.

Na het eerste verschijnen van Het Groote Tafereel der Dwaasheid werd het telkens met meer teksten en prenten uitgebreid, tot omstreeks eind februari 1721. In Afdeling C werd één schimpdicht toegevoegd, getiteld De Heer Law in zyn Sondaags pak, dat vermoedelijk zinspeelde op de aankomst van John Law, de bedenker van het geldcirculatiesysteem in kwestie, in Brussel, op zondag 28 december 1720.^22. Hieruit zou kunnen blijken dat men omstreeks deze datum al met de eerste aanvullingen op het boek bezig was. En in februari 1721 kondigde de Amsterdamse kaartverkoper Gerard van Keulen in de Oprechte Haarlemsche Courant zijn pas vervaardigde kaart Een nieuwe kaart van de stad Enkhuizen aan, die al van de eerste druk af in Het Groote Tafereel zou worden opgenomen.^23.

18. Op grond van de getuigenverklaring werd Isaak Stokmans gedagvaard bij de Amsterdamse schouten op 14 en 28 januari en op 11 en 25 februari 1721 (Gemeente Archief Amsterdam, Schoutsrol 5061/164).

19. Stokmans lijkt zijn onschuld ten aanzien van het nadrukken van Quincampoix en Arlequin afdoende te hebben bewezen: de vierde dagvaarding op 25 februari 1721 betrof alleen het verkopen van Het Groote Tafereel (Gemeente Archief Amsterdam, Copye van Schoutsrol 5061/220). In Amsterdam bestond het keur dat het drukken, uitgeven en verkopen van geschriften zonder vermelding van auteur en drukker verbood. In het geval van het verkopen van zulke geschriften werd een vonnis echter niet altijd uitgesproken. Om dezelfde reden werd Stokmans wel vaker gedagvaard, maar slechts één keer kreeg hij een boete van 300 gulden opgelegd (Gemeente Archief Amsterdam, Schoutsrol 5061/159).

20. Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels (bkvb), Gilde Archief 57 fol. 137.

21. Vreemd genoeg noemde hij hierbij niet de namen van de toneelstukken Quincampoix, de windhandelaars en Arlequin Actionist, al moeten deze in die periode zijn meest actuele werken zijn geweest Het verzoek van Langendijk werd verder voorgelegd aan Dirk Rank (de drukker van Arlequin Actionist en Quincampoix, de windhandelaars). Op 10 februari 1721 kwamen de drie partijen, Langendijk, Rank en Barend Visscher, tot overeenstemming en zag een tweedelige verzamelbundel van de dichter in 1721 het licht, uitgegeven door de weduwe Barend Visscher te Amsterdam onder de titel Pieter Langendyks Gedichten. Overigens plaatste de boekverkoopster voor deze uitgave advertenties in de Oprechte Haarlemsche Courant (19 en 21 oktober 1721) waarin zij de titels Arlequin Actionist en Quincampoix, de windhandelaars met nadruk afzonderlijk vermeldde.

22. Oprechte Haarlemsche Courant (28 december 1720), Leydsche Courant (30 december 1720) en Amsterdamsche Courant (2 januari 1721).

23. Oprechte Haarlemsche Courant (22 februari 1721).

De eerste druk

De eerste druk is de meest gecompliceerde eenheid, omdat nog tijdens het drukproces uitbreidingen plaatsvonden. De exemplaren die tot deze druk behoren, kennen vele onderlinge afwijkingen. Er kwamen in het kader van dit onderzoek tien varianten aan het licht. Een exemplaar in het Rijkspren-

[p. 111]

tenkabinet van het Rijksmuseum te Amsterdam [304 B 10] zou mogelijk de vroegste staat van de eerste druk zijn [Basis i]. Dit bevat als teksten de afdelingen A (26 bladzijden), B (32), C (14) en E. De afdeling E, die de anonieme brieven bevat, is nog niet herdrukt in folio, maar de brieven hebben nog hun oorspronkelijke formaat van vier pamfletten (4^o) die achter elkaar in het boek zijn meegebonden. Spoedig vond een uitbreiding plaats bij de afdelingen B en C. De afdeling C werd nog eens met een aantal bladzijden uitgebreid: een exemplaar uit het Rijksprentenkabinet [304 B 11] bevat de afdelingen A (26), B (52), C (26) en E (in de vorm van pamfletten) [variant I-b]. Nog uitgebreider werd de afdeling C (hierbij komt pas De heer Law in zyn sondaags pak): een exemplaar in de bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen [uklu M.V.O. F113], met de Afdelingen A (26), B (52), C (29), D (8) en E (wederom als pamfletten) [variant I-d]. Hiermee was de opzet van de samensteller dan waarschijnlijk gerealiseerd, of zijn wens vervuld, want in latere varianten vindt in het tekstgedeelte van Het Groote Tafereel geen uitbreiding meer plaats. Dat deze ontwikkeling van de eerste druk onder toezicht van de samensteller geschiedde, blijkt uit de verantwoording voor die uitbreidingen op sommige plaatsen in de tekst (afdeling C, G2V [=p. 26]).

De latere drukken

De tweede tot en met de vierde druk kennen aanzienlijk minder varianten dan de eerste. Op basis van de onderzochte exemplaren zijn er drie varianten voor de tweede en derde druk, terwijl de vierde druk vier varianten heeft. Het belangrijkste verschil bij de latere drukken ten opzichte van de eerste druk, is de gedaantewisseling van afdeling E (de anonieme brieven). Vanaf de tweede druk werden de anonieme brieven in de vorm van vier oorspronkelijke pamfletten, herdrukt in folio-formaat.

Verwarrend is dat sommige exemplaren van Het Groote Tafereel prenten bevatten waarvan het watermerk jaartallen bevat uit de jaren '70 van de achttiende eeuw. De verklaring voor dit verschijnsel moet waarschijnlijk gezocht worden in een reeks opmerkelijke advertenties in de Utrechtsche Courant van 1780, die reeds door Van Rijn werden gesignaleerd.^24. Allereerst werd in deze advertenties de voorraad van ‘nog 45 resterende exemplaren van Het Groote Tafereel’ aangeboden. Nadat deze exemplaren waren verkocht, stelden de adverteerders eigenaren van de eerste druk van het boek in de gelegenheid hun exemplaren alsnog met ontbrekende prenten te completeren. Vermoedelijk beschikten de plaatsers van deze advertentie dus toen nog over verschillende oorspronkelijke koperplaten. Dat deze aanbieding goed ontvangen moet zijn, blijkt wel uit het aantal exemplaren dat ook de na 1720 toegevoegde prenten bevat. Dat hierbij inderdaad watermerken uit de jaren '70 voorkomen mag ons niet verwonderen. Een exemplaar in de Provinciale Bibliotheek van Friesland [822 G. fol] illustreert duidelijk het bestaan van zulke gemengde convoluten als respons op deze advertentie. Afgezien daarvan komen ook nog convoluten voor - bijvoorbeeld een exemplaar in de Universiteitsbibliotheek van Tilburg [Tre 37 E 3] - die geheel zijn samengesteld uit afdelingen van verschillende drukken. Uit de bestudeerde exemplaren krijgen we echter over het algemeen de indruk dat de overgang van de ene druk naar de andere in principe telkens keurig verliep.

24. G. van Rijn, ‘Aanvullingen en bijvoegsels ii’ in: Op. cit. (noot 13) p. 248* tot 248**. Utrechtse Courant (28 april, 3, 19, 22 en 24 mei 1780) en ook Amsterdamsche Courant (20 en 27 mei 1780).

De samensteller(s) van Het Groote Tafereel der Dwaasheid

Het Groote Tafereel der Dwaasheid werd volstrekt anoniem op de markt gebracht. De reden hiervoor is aan de ene kant dat men op die manier het probleem van het nadrukken wilde minimaliseren. Zoals boven gezegd, verzetten Lascailje en Rank zich nogal heftig tegen het nadrukken van de toneelstukken van Langendijk. Nadrukken was toen in de regel strafbaar, zij het dat de bepalingen maar weinig effect sorteerden.^25. Aan de andere kant hoopte men misschien dat deze geheimzinnigheid de verkoop van het boek gunstig zou kunnen beïnvloeden.

Het is zeker te betreuren en zelfs storend dat de samensteller van zo'n kloeke en opzienbarende foliant tot nu toe anoniem moest blijven. Muller en Van Rijn hebben enkele namen gesuggereerd als mogelijke drukker of uitgever van het boek: Johannes Kitto te Den Haag en Dirk onder de Linden te Amsterdam.^26. Cole voegde daaraan in 1949 twee namen toe, die van Gerard onder de Linden en Isaak Stokmans, beiden werkzaam te Amsterdam, waarbij hij op basis van de eerder genoemde getuigenverklaring Stokmans de meest waarschijnlijke kandidaat vond.^27. Alvorens nader in te gaan op deze kwestie, lijkt een nadere verduidelijking van de terminologie gewenst om problemen te vermijden.

25. Vgl. noot 19.

26. Johannes Kitto is de uitgever van de Verzameling tot waarschouwinge voor de nakomelinge [...] (1721-1722), op grond waarvan eerdere onderzoekers geneigd waren een verband met Het Groote Tafereel te zien. Van Rijn ging zelfs zo ver te constateren dat de uitgave van Het Groote Tafereel voorafgegaan zou zijn door de Verzameling. Het is moeilijk een direct verband te zien tussen die twee boeken, vooral wanneer men ervan uitgaat dat Het Groote Tafereel al in 1720 uitkwam. Wat Dirk onder de Linden betreft, hij is pas als boekverkoper actief vanaf 1729.

27. Cole, Op. cit. (noot 14), p. 9. Gerard onder de Linden was de vader van Dirk (noot 26) en werkzaam te Amsterdam 1716-1721.

[p. 112]

Men spreekt gemakshalve over de drukker of uitgever van Het Groote Tafereel, maar ik zou in het geval van Het Groote Tafereel willen voorstellen het woord ‘samensteller’ te gebruiken. Deze hoeft niet per se ook de drukker of uitgever van het boek te zijn. Het is zelfs mogelijk dat er naast de samensteller een uitgever was die hem de middelen verschafte om het boek tot stand te brengen. Wat ik vooral probeer te achterhalen is de samensteller van het werk. Gezien het formaat van het boek (folio op groot papier) én het grote aantal prenten, moet het tot stand brengen van Het Groote Tafereel der Dwaasheid een onderneming zijn geweest waarmee een behoorlijk kapitaal gemoeid was. Daarom dient ook de mogelijkheid dat Het Groote Tafereel de vrucht van een uitgebreide samenwerking was, opengelaten worden.

Isaak Stokmans (werkzaam 1703-1736 te Amsterdam)

De naam van Isaak Stokmans werd hier al enkele malen genoemd: 1) als oorspronkelijke drukker van de vier anonieme brieven in de vorm van vier pamfletten die als afdeling E deel uitmaakt van het tekstgedeelte van het boek; 2) in verband met de getuigenverklaring uit begin 1721 en 3) in de aanklacht door Lascailje en Rank aangespannen wegens het nadrukken van de toneelstukken van Pieter Langendijk. Het staat daarom wel vast dat Stokmans in het prille begin van 1721 exemplaren van Het Groote Tafereel in zijn winkel had en die verkocht. Maar dit feit alleen zegt weinig over zijn mogelijke aandeel bij het compileren. Isaak Stokmans was boekdrukker, boekverkoper en uitgever te Amsterdam, die zich vooral had toegelegd op boeken van stichtelijke aard. Maar toneelstukken, zoals te vinden in afdeling B van Het Groote Tafereel, behoren niet tot zijn specialisme. Toegang tot de toneelstukken in Het Groote Tafereel had Stokmans dus niet. Er zouden dan ook wel meer rechtzaken tegen hem aangespannen zijn, wanneer hij inderdaad zoveel toneelstukken voor Het Groote Tafereel had nagedrukt. Het wordt daarmee moeilijk het tot stand brengen van Het Groote Tafereel uitsluitend aan Stokmans toe te schrijven. Het staat echter vast, dat Stokmans een aantal exemplaren van Het Groote Tafereel in zijn winkel had, en dat hij zich wellicht nooit beklaagde over het nadrukken van vier anonieme brieven waarvan hij de oorspronkelijke drukker was. Dit rechtvaardigt de conclusie dat Isaak Stokmans betrokken was bij het samenstellen van het boek. Hij was verantwoordelijk voor de afdeling E van het boek: hij leverde de door hem gedrukte vier anonieme brieven aan het boek, zoals een aantal exemplaren getuigt. En pas toen deze pamfletten uitverkocht waren, kon hij ertoe overgaan deze te herdrukken in folio. Hij mag dan als compagnon van het eerste uur erbij betrokken zijn geweest, maar zijn aandeel was feitelijk niet meer dan de afdeling E in het boek en de distributie daarvan.

Hendrik Bosch (werkzaam 1715-1729 te Amsterdam)

Dat de naam van Hendrik Bosch tot nog toe nooit in verband met Het Groote Tafereel werd genoemd, is vreemd. Vrijwel geen boekverkoper was in het ‘actiejaar 1720’ zo actief als Hendrik Bosch. Deze boekverkoper uit Utrecht was werkzaam in Amsterdam en verkocht diverse toneelstukken en schimpdichten op de windhandel, met name stukken van Gisbert Tysens - een auteur waarmee Bosch vaak samenwerkte - die elke gelegenheid aangreep om actuele gebeurtenissen te hekelen.^28. Uit zijn fonds blijkt Hendrik Bosch - in tegenstelling tot Isaak Stokmans - voornamelijk gespecialiseerd te zijn geweest in het drukken en uitgeven van toneelstukken, met de nadruk op blijspelen en kluchten. Dat de meeste toneelstukken in Het Groote Tafereel afkomstig waren van de firma van Bosch mag ons dan ook nauwelijks verbazen. In toneelstukken legde Bosch stellig hart en ziel, zoals blijkt uit zijn werkzaamheid in die tijd: het maken van een register van alle in de Republiek uitgegeven toneelstukken. Hij schijnt al vóór 1720 bezig te zijn geweest met dit grote project en een proeve daarvan kwam in 1720 uit als Naamrol van alle de bekende, zo oude, als hedendaagsche, nederduitsche, gedrukte, toneelspeelen. Deze naamrol werd in 1723 met 20 bladzijden uitgebreid tot Vervolg van de Naam-rol, waarin zowel die titels werden opgenomen die tussen 1720 en 1722 waren verschenen, als ook die van vóór 1720 die Bosch toen nog onbekend waren. Het volledige register zag pas in 1727 het licht als Naamrol der Nederlandsche toneelspeldigteren. Dit boekje - hoe onvolledig ook - rangschikte een groot aantal titels op naam van de auteur. Daarbij waren de titels die Bosch zelf in zijn winkel aanbood voorzien van een asterisk. Vooral de Naam-rol van 1723 bevat belangrijke informatie waaruit blijkt dat Bosch in ieder geval toen over alle

28. Onder het pseudoniem ‘Philadelphus’ schreef Gysbert Tysens de onderschriften bij de volgende spotprenten die een vast deel uitmaakten van Het Groote Tafereel: De kermis-kraam, van de actie knaapen schaft vreugde en droefheit onder't-knaapen (nr. 11), Quinquampoix in duigen (nr. 14), De waereld is een speel toneel elk speelt zyn rol en krygt zyn deel (nr. 19), Schyn bedriegt (nr. 28) en Des waerels doen en doolen, is maar een malle moolen (nr. 38).

[p. 113]

toneelstukken beschikte die ook te vinden waren in Het Groote Tafereel - op de twee stukken van Pieter Langendijk na.^29. Hendrik Bosch was overigens, samen met zijn auteur Gysbert Tysens, zeer actief in het verzet tegen nadrukken, zoals blijkt uit het ‘aan den lezer’ in Tysens De bedriegelyke actionist of nagthandelaars.^30. Bosch en Tysens zouden zich dan ook hoogstwaarschijnlijk uitgebreid beklaagd hebben over het verschijnen van Het Groote Tafereel, tenzij Bosch deel uitmaakte van het complot. Het aandeel van Hendrik Bosch in het boek is tamelijk groot: zowel de afdelingen B als C komen voor zijn rekening.

Wat betreft de afdeling A, ‘Conditien en Projecten’, deze zijn nooit als een geheel in 1720 uitgegeven. Ze waren uitsluitend los in omloop gebracht en derhalve was het vrij eenvoudig ze als afdeling A te bundelen. Dit kon onder verantwoordelijkheid van hetzij Stokmans, hetzij Bosch geschieden, of mogelijk nog iemand anders. Dit geldt ook voor de afdeling D, de kortste van alle vijf afdelingen, namelijk de verklaring van één prent.

Als we ervan uit mogen gaan dat het tekstgedeelte van het boek in samenwerking tussen Isaak Stokmans en Hendrik Bosch tot stand werd gebracht, blijft de vraag hoe zij in staat waren een zo omvangrijke groep spotprenten bijeen te brengen. Hiervoor moeten zij over een ander netwerk hebben beschikt. De belangrijkste vraag hierbij is echter ook hoe het prentengedeelte zich verhield tot het tekstgedeelte. Om een antwoord op die vraag te geven is het noodzakelijk aandacht te besteden aan het verschijnsel van de registers (die de volgorde van de prenten in het boek aangeven) en de aanwezigheid van enkele spotprenten van de hand van een kunstplaatdrukker te Amsterdam, Wilhelmus de Konink.

29. Behalve de Naam-rol, schijnt Bosch regelmatig boekverkoperscatalogi te hebben gedrukt die meegebonden werden in zijn uitgaven. Ook hieruit blijkt dat Bosch alle titels in kwestie in zijn winkel had: Catalogus van verscheide comedien die te bekomen zyn by Hendrik Bosch (1726).

30. Gysbert Tysens, ‘Aan den lezer’, in: De bedriegelyke actionist of de nagthandelaars, zynde het gevolg op Den Windhandel, Amsterdam 1720.

De Registers

Zoals gezegd bestaat Het Groote Tafereel der Dwaasheid, behalve uit teksten, vooral uit spotprenten van verschillend formaat, waarvan het aantal van exemplaar tot exemplaar verschilt. Ook al is de volgorde hiervan in zekere zin vrij, een vergelijking van alle exemplaren leert dat er vrijwel altijd sprake is van een zekere regelmaat. De verklaring hiervoor is te vinden in verschillende registers die voor de kopers of voor de boekbinders bestemd waren. Het ‘Register’ is een opsomming van de titels van de spotprenten. Het Groote Tafereel kent twee

Het gegraveerde register 74, tevens de basisnummering van F. Muller voor de prenten in het boek (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 316 B 24).

soorten registers: een gedrukt register en een gegraveerd register.

Zowel Muller als Van Rijn besteedden veel aandacht aan het gegraveerde register, in feite een decoratieve prent met een opsomming van de spotprenten, dat vaak (maar niet altijd) is meegebonden in het boek.^31. Of dit gegraveerd register echter wel zo belangrijk is voor het bepalen van de druk of het identificeren van de samenstellers van het boek, moet betwijfeld worden. Vooral de pogingen van Van Rijn om dit register een plaats te geven in het tekstgedeelte van het boek, zijn nauwelijks overtuigend.^32. Juister lijkt het, zoals ook Muller in zijn studie deed, dit gegraveerde register als een van de prenten in Het Groote Tafereel te beschouwen - iets dat ook meer in overeenstemming is met het sterk facultatieve karakter van dit register. Deze gegraveerde registers hoeven dus niet noodzake-

31. Meestal zijn de registers aan te treffen in de eerste druk. Bij de tweede en derde druk is de frequentie wat minder. De vierde druk bevat - voor zover de exemplaren hier gezien - altijd het gegraveerde register 74.

32. Van Rijn, Op. cit. (noot 13), p. 153-155.

[p. 114]

lijkerwijze afkomstig te zijn van de samenstellers van Het Groote Tafereel, maar een duidelijke relatie valt ook weer niet te ontkennen. Tot nu toe werden in het kader van dit onderzoek negen verschillende varianten van dit gegraveerde register geïdentificeerd, respectievelijk met een opsomming van 47, 49, 56, 64, 65, 67, 73, 74(I) en 74(II= gewoonlijk aangeduid als 74a) titels van prenten in het boek. Kennelijk werd het register telkens wanneer nieuwe prenten beschikbaar kwamen up to date gebracht.

Interessant is dat bij die exemplaren waaraan één van de genoemde varianten van het gegraveerde register werd toegevoegd, de prenten doorgaans ook keurig gerangschikt werden volgens de ordening in dat register. Maar ook bij de exemplaren zonder zo'n register werden de prenten toch in zekere mate uniform gerangschikt. Bij deze exemplaren - vooral in de vroegste drukken - vindt men de prenten vaak in zekere zin gerangschikt volgens een gedrukt register, oftewel het Generaal Register van het gene dit Boek is begrepen en gevoeglyk in order volgt, op het blad G2v [= p. 26] van afdeling C, dat in totaal 61 prenten noemt. De betekenis van dit gedrukte register mag daarom niet onderschat worden, vooral met het oog op de reconstructie van de

Het register dat meegebonden werd in Gysbert Tysens De verwarde hedendaagse loteryhandel.
Dit register is te vinden in het exemplaar van de Universiteitsbibliotheek Leiden en in dat van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag [UBL 1095 D 8 en KB 448 G 84].
Men vindt het niet bij het exemplaar van de Universiteitsbibliotheek Amsterdam [690 E 129].

drukgeschiedenis en het verdere onderzoek naar de samenstellers van het boek.

Het gedrukte register is, zoals gezegd, onderdeel van de tekst. In eerste instantie geeft het de omschrijving van 61 prenten (zie boven), direct gevolgd door nog eens vijf andere (op het blad H2r [= p. 31]). Een van deze omschrijvingen, Papegaay of Actie-kaartklap, tot Verklaaringe van de Actie-speelkaart, slaat eigenlijk niet op een prent maar op wat Muller later afdeling D noemde. Toen dit gedeelte voor het eerst aan het boek werd toegevoegd (vanaf variant I-d van de eerste druk), had het paginering noch signatuur. Deze worden pas vanaf de tweede druk toegekend. Deze ‘verklaring’ was kennelijk in eerste instantie niet bedoeld als tekst maar eerder als een bijvoegsel bij de prent. Exemplaren met de spotprenten gerangschikt volgens het gedrukte register - zoals het al eerder genoemde exemplaar in de bibliotheek van de Universiteit van Groningen - hebben dan ook vaak deze ‘verklaring’, in overeenstemming met de aanwijzing, tussen de prenten gerangschikt.

Maar wordt de volgorde in alle exemplaren die in het kader van dit onderzoek werden bekeken door het gedrukte of gegraveerde register verklaard? Nee, er zijn ook exemplaren die kennelijk van een ander re-

[p. 115]

gister of een andere richtlijn voor de volgorde uitgaan. De al eerder genoemde gelegenheidsdichter Gysbert Tysens schreef kort na 1720 een toneelstuk, deze keer gericht tegen de loterijhandel.^33. Meegebonden bij dit toneelstuk vindt men een merkwaardig document van vier bladzijden: Register van alle de printen, die op den actiehandel zyn uitgekomen in't jaar 1720. Dit register geeft een opsomming van 74 titels van prenten. In vergelijking met zowel de gegraveerde als de gedrukte registers vertoont het enkele duidelijke afwijkingen die echter veelvuldig in de rangschikking van spotprenten in latere varianten van de eerste, maar ook nog in de tweede en derde druk terug te vinden zijn.^34.

Rest de vraag waarom sommige exemplaren voorzien zijn van het gegraveerde register en andere niet. De diversiteit in de manieren waarop het boek is samengesteld, vormt een sterke aanwijzing dat - zoals in die periode het meest gebruikelijk was in de boekhandel - de boekverkopers het werk inderdaad ongebonden aan de koper aanboden. Toch zouden ook gebonden exemplaren - of tenminste zodanig gebonden dat zo'n omvangrijk boek binnen de beperkte winkelruimte van de boekverkopers geen problemen zou opleveren - moeten hebben bestaan. In zulke gevallen is de volgorde van de teksten en de prenten die volgens het gedrukte register. Daarentegen hadden kopers van ongebonden exemplaren altijd de mogelijkheid nog andere (bijvoorbeeld op straat gekochte) prenten en teksten toe te voegen. Waarschijnlijk zouden voor deze kopers een van de gegraveerde registers wél dienstig zijn geweest om dan inmiddels beschikbare extra prenten volgens dit register te kunnen rangschikken. De twee vroegste exemplaren kunnen dit verschil goed illustreren: het exemplaar van het Rijksprentenkabinet (de eerste druk; Basis i) bevat geen gegraveerd register en volgt daarmee de ordening van het gedrukte register, terwijl een exemplaar dat in 1995 bij veilinghuis Bubb Kuyper te Haarlem werd aangeboden (variant I-a van de eerste druk) wél het gegraveerde register 47 bevat en daarmee de prenten rangschikt naar dit register. Opmerkelijk is verder dat het eerst genoemde exemplaar wel de afdeling E (nog als vier afzonderlijke pamfletten) bevat, terwijl die in het tweede genoemde exemplaar ontbreekt. Afdeling E was, zoals gezegd, in het begin afwijkend in formaat van de overige afdelingen, want elk van het viertal pamfletten was natuurlijk

Het gegraveerde register 47 (collectie en foto Universiteitsbibliotheek, Amsterdam signatuur 1149 A8).

bedoeld afzonderlijk verkocht te worden en was voorzien van een titelblad met de naam van de drukker, Isaak Stokmans. Sommigen zullen ze door hun formaat niet passend hebben gevonden om mee te binden in het boek. Kopers konden dus zelf bepalen of ze deze mee wilden laten binden of niet, maar men hoefde zich daarover geen zorgen te maken wanneer men een gebonden exemplaar kon kopen. Dit verschil is overigens vrij geregeld zichtbaar bij exemplaren van de eerste druk, voordat de pamfletten opnieuw in folio werden herdrukt (zie bijlage).

33. Gysbert Tysens, De verwarde hedendaagse loteryhandel, [Amsterdam 1721/'22]. Volgens het ‘aan den lezer’ beoogt Tysens tegen de buitensporigheid van de loterijhandel te waarschuwen waarvan ‘ruim een jaar na’ de windhandel al sprake was. In het kader van dit onderzoek werden drie exemplaren van dit werk gezien, waarvan twee samengebonden waren met dit register [ubl 1095 d 8; kb 448 g 84].

34. De nummering in dit register komt overeen met het gegraveerde register 56. Hierin komen de portretten van John Law en Mme. Law, respectievelijk op de 58ste en 72ste plaats.

Salomon Schouten (werkzaam 1717-1750 te Amsterdam)

Iemand voor wie een direct verband met Het Groote Tafereel weliswaar niet direct aantoonbaar is, maar die toch genoemd moet worden, is Salomon Schouten, vooral vanwege zijn nauwe relaties met niet alleen

[p. 116]

de eerder genoemde Hendrik Bosch, maar ook vanwege een zeker boek, getiteld Aanmerkingen over de koophandel en het geldt. Salomon Schouten trad op als distributeur van dit boek, samen met de Haagse boekverkoper Johannes Wynands.^35. Dit werk schetste de levensloop van John Law tot aan zijn uitvinding van het systeem waarvan de uitvoering zoveel ellende veroorzaakte. Het werk is een vertaling van Money and trade considered, with a proposal for supplying the nation with money, uitgegeven te Edinburgh in 1705.^36. De Nederlandse versie is aangevuld met twee oorspronkelijke stukken, de Historische en geographische beschrijving van Louisiana en Een bericht van de nieuwe Fransche Indische Compagnie, bezorgd door ene P.J.M. Louisiana by de rivier Missisippi (Muller 3615), een prent die vaak vanaf de latere varianten van de eerste druk van Het Groote Tafereel

Een blad uit Il callotto resuscitato oder neü eingerichtes Zwerchen Cabinet, uitgegeven omstreeks 1700 in Duitsland (particuliere collectie)

voorkomt, en ook in de Aanmerkingen te vinden is. Later, in de tweede en derde druk, komt deze kaart zeer regelmatig voor, meestal in combinatie met nog enkele andere prenten, namelijk Portret van J. Law (Muller 3611a-b), Mme. Law (Muller 3612) en Jacques iii (Muller 3613), soms ook nog de Koning van de Mississippi (Muller 3614), die Muller in zijn studie als ‘extra platen’ beschouwde. Op grand van het regelmatig voorkomen van deze prenten lijkt deze zienswijze niet echt terecht. Bovendien kregen de portretten van Mme. Law en de Koning van Mississippi zelfs in de gegraveerde registers 73 en 74a een plaats.^37. Hoewel de herkomst van deze prenten voorlopig nog een onbeantwoorde vraag moet blijven, lijkt het aannemelijk dat tenminste Louisiana by de rivier Mississippi ten behoeve van de geografische beschrijving van Louisiana in de Aanmerkingen werd vervaardigd en vervolgens in Het Groote Tafereel gebruikt. Het omgekeerde is uitgesloten.

Deze Aanmerkingen werden trouwens later, in 1722, opnieuw uitgegeven door de al eerder genoemde Hendrik Bosch.^38. De boekverkoper Salomon Schouten en Hendrik Bosch, beiden afkomstig uit Utrecht, werkten, vooral toen ze zich net in Amsterdam hadden gevestigd (tot 1725), veel samen. Er bestond bovendien een hechte persoonlijke band tussen deze twee boekverkopers, zoals blijkt uit het feit dat Schouten na het overlijden van Bosch, in 1729, als voogd optrad voor diens twee dochters.^39. Salomon Schouten, die als de belangrijkste veilinghouder in zijn tijd wordt beschouwd, moet over goede contacten met vele collega's hebben beschikt.^40.

35. Aanmerkingen over den koophandel en het geldt: door den Hr. Law, Controlleur der Finantien, aan 't hof van Vrankrijke. Als meede: historische en geografische beschryving van Louisiana [...], Amsterdam 1721. Dit werk werd uitgegeven door de Amsterdamse boekverkopers Josua Steenhouwer (werkzaam 1715-1722) en Hermanus Uytwerf (1715-1754), elkaars neven en tot 1722 - het jaar dat Steenhouwer overleed - compagnons. In december 1720 plaatsten ze een advertentie voor het boek in de Leydsche Courant (23 en 27 december 1720), waaruit valt te lezen dat het boekje ook bij Salomon Schouten te koop was.

36. De directe aanleiding voor de Nederlandse vertaling zal echter de Franse uitgave, Considéation sur le commerce et sur l'argent (Parijs, 1720) zijn geweest. Maar volgens het bericht van de vertaler was de vertaling gebaseerd op de Engelse uitgave.

37. Deze portretten komen trouwens ook voor in het register bij De verwarde hedendaagse loteryhandel Tysens, Op. cit. (noot 33).

38. Een exemplaar met vermelding van zijn naam is mij niet bekend, maar het werd aangekondigd in de Leydsche Courant (26 juni 1722). Bij deze gelegenheid kondigde Bosch aan dat de prent in Het Groote Tafereel, Baal of de waereld in maskerade (nr. 66) ook bij hem te koop was.

39. Gemeente Archief Amsterdam, DTB (Ondertrouwakten) 579/371 en 580/422.

40. I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, 5 dln, Amsterdam 1960-1978, deel iv, p. 119.

Kunstplaatdrukker/ -verkoper: Wilhelmus Konink (werkzaam 1717-1733)

Ieder die enigszins vertrouwd is met de spotprenten van Het Groote Tafereel der Dwaasheid zal zich ongetwijfeld de aanwezigheid van dwergen herinneren. Dwergen zijn inderdaad niet los te denken van Het Groote Tafereel en zo moet ook de drukker van de dwergen, Wilhelmus Konink, haast wel deel uitmaken van het complot. Konink moet zijn eigen belang hebben gehad in Het Groote Tafereel der Dwaasheid. De dwergen zijn niet alleen de hoofdfiguren in de prenten Bombario Actionist en de Geest van Esopus (nrs. 26 en 29) van het boek, maar ook komen zij voor in de randversieringen voor andere voorstellingen, die met

[p. 117]

een zekere regelmaat zijn meegebonden in Het Groote Tafereel, namelijk de eerder genoemde portretten van John Law, Mme. Law, Jacques iii en de Koning van Mississippi. Deze dwergen zijn afkomstig uit een hoogstmerkwaardig boek dat Wilhelmus Konink in 1716 en 1720 in Amsterdam drukte en uitgaf, gewoonlijk bekend onder

Bombario Actionist en de Geest van Esopus die als nummer 26 werd opgenomen in het boek. De prenten zijn afkomstig uit het Dwergentoneel, maar de bij- en onderschriften werden aangepast aan de windhandel van 1720 (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 38 D 14).

de naam die Muller aan de serie prenten gaf: Dwergentoneel, als boek gebundeld onder de viertalige titel: Il callotto resuscitato. Das erster theil Oder neu eingerichtes Zwerchen Cabinet. Le monde est plein de sots joieux [...], kortom, De waereld is vol gekken-nesten, de klynste narren zyn de beste.^41. Konink, die in zijn winkel over prenten afkomstig uit zowel Holland als Duitsland kon beschikken, liet deze rond 1700 in Augsburg uitgegeven prenten nauwkeurig copiëren en van drietalige onderschriften in het Duits, Frans en Nederlands voorzien.^42. Verder plaatste hij de dwergen binnen fraaie uitgebreide randwerken, waarin ook weer dwergen figureren.

In Het Groote Tafereel werden alleen de eerste 8 prenten uit het Dwergentoneel gebruikt, van het totaal aantal variërend van 50 tot 76. Zij zijn voorzien van voor de gele-

41. Muller, Op. cit. (noot 13), p. 132-134.

42. Konink vermeldde in het bijschrift van de prent Konstig Schoutoneel uyt breiden de vreugde tekenen des vredes vant Holland [...], uitgegeven te Amsterdam in het jaar 1713, dat hij over prenten zowel uit Holland als uit Duitsland beschikte. Hieraan voegde Konink toe dat hij in zijn winkel een uitgebreid assortiment had, onder andere land-, zee- en stedekaarten, geslachtsregisters, stambomen, bruiloftsgedichten en koopmansmerken.

[p. 118]

Vasten avonds Vreugdekrans en Toneelstuk (nr. 62), met het randwerk van de firma Konink (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 140 A 1).

genheid, de windhandel, aangepaste onderschriften in het Nederlands. Maar ook enkele van de randwerken in Het Groote Tafereel - zeker die van de prenten Nieuw-Jaars Geschenk (nr. 54) en Vasten-Avont vreugde krans (nr. 62) - zijn afkomstig uit het Dwergentoneel.^43. Wilhelmus Konink, was kunstplaatdrukker en -verkoper die in die tijd dagelijks ‘in de Vrouwe-steeg op 't Water’ stond, zoals we weten uit het impressum van zijn werk. Behalve velerlei prenten en kaarten verkocht hij ook losse randwerken - die hij ‘kransen’ noemde - ‘sonder en met Dwergen’. De ‘Kransen sonder Dwergen’ waren doorgaans versierd met bloemen die ook in exemplaren van Het Groote Tafereel te vinden



zijn. Zo blijkt Konink de kopers van Het Groote Tafereel de mogelijkheid te hebben geboden om bijvoorbeeld de portretten van John Law, Mme. Law, Jacques iii en de Koning van Mississippi binnen deze randwerken te plakken, zoals inderdaad in een groot aantal exemplaren het geval is. Van de in totaal 28 exemplaren (uit de ruim 50 onderzochte exemplaren) waarin deze portretten voorkomen, hadden zeventien zo'n randwerk. Merkwaardig is hierbij dat de portretten van Mme. Law en de Koning van Mississippi die binnen een randwerk voorkomen, soms niet zijn geplakt, maar gedrukt. Hieruit blijkt dat Konink over beide koperplaten, zowel die voor de portretten als die voor de randwerken in zijn werkplaats beschikte. Op de randwerken van Konink die in Het Groote Tafereel voorkomen, werden de vermeldingen van de naam en het adres van Konink weggeslepen (maar zo slordig dat nog altijd te lezen is wat daar oorspronkelijk stond). Het zou daarom ook nog kunnen dat de samenstellers van Het Groote Tafereel de voorstellingen van de dwergen en de randwerken ‘met of zonder dwergen’ te voren bij Konink inkochten. Een essentiële vraag is hierbij echter of het voorkomen van deze prenten wel aan de samenstellers toegeschreven kan worden. De bovengenoemde portretten zijn immers nooit door de samenstellers in het gedrukte register verantwoord. Wèl ko-

43. Verder doen het randwerk van de Eere-titel, of Gordijn voor het schouburg der actie tafereelen (nr. 1) en dat van de reeks gegraveerde registers vermoeden dat ook deze afkomstig waren van de firma van Wilhelmus Konink.

[p. 119]

Vincent Calcoenradus Zepperling polityk Doctor of Vredenrijke puisten meester uit: Il callotto resuscitato, gedrukt door Willem Konink, Amsterdam 1716 (collectie en foto Bibliotheek Rijksmuseum, Amsterdam, signatuur 305 D 26).
Vrouw Ziepperling alias Tevina of verliefde Hondenmelkster uit: Il callotto resuscitato, gedrukt door Willem Konink, Amsterdam 1716 (collectie en foto Bibliotheek Rijksmuseum, Amsterdam, signatuur 305 D 26).

men, zoals gezegd, de titels van de twee portretten: Mme. Law en de Koning van Mississippi, in enkele varianten van de gegraveerde registers voor. Om hiervoor een verklaring te kunnen geven, is de herkomst van de registers van groot belang. Nu al

Het portret van Mme. Law werd beplakt binnen het randwerk van de firma Konink. Het randwerk komt met Vasten avonds Vreugdekrans en Toneelstuk (nr. 62) overeen.
Het portret van Mme. Law nam in de gegraveerde registers 73 & 74a de 72ste plaats in (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 140 A 1).

eerder werd gesteld dat de gegraveerde registers waarschijnlijk niet van de samenstellers van het boek afkomstig hoeven te zijn, zou men kunnen veronderstellen dat bijvoorbeeld een plaatverkoper als Konink - die over de portretten én de randwerken beschikte - deze, op straat, waar hij blijkbaar zijn kraam had, aan zijn klanten aanbood als horend bij het boek.

Om de betrokkenheid van Konink tot Het Groote Tafereel afdoend aan te tonen, is het wenselijk meer over deze plaatdrukker uit Nordrhein-Westfalen te weten, maar de gegevens zijn zeer schaars. Op basis van de weinige prenten die onder zijn naam bewaard zijn gebleven, lijkt hij gespecialiseerd te zijn geweest in het drukken en verkopen van gelegenheidsprenten.^44.

Maar van hem is nog wel iets heel merkwaardigs te vinden. In het jaar 1721 diende Konink een curieus verzoek in bij de burgemeesters van de stad Amsterdam, waarbij hij toestemming vroeg voor een veiling, vanwege geldgebrek en schulden die hij niet langer kon aflossen.^45. Hij wilde zijn collectie koperplaten die hij ‘een geruime tijd beleend had aan goede lieden’, die daar echter niet langer gebruik van wilden maken, van de hand doen. De beslissing viel op 13 juni 1721 ten voordele van Konink en de veiling vond kort daarop, op 1 juli, plaats.^46. Wat voor koperplaten had Konink

Het portret van De Koning van Mississippi. Dit portret was binnen het randwerk niet beplakt maar bedrukt. De Koning van Mississippi komt in het gegraveerde register 73 als de 71ste prent voor (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, signatuur 38 D 14).

44. Zie ook noot 42.

45. BKVB, Gilde Archief 80. Requesten aan de Burgemeesteren 1629-1725. fol. 138, idem 97. Comptoir almanach (1721).

46. De veiling werd aangekondigd, zij het zonder naam van de collectie, in de Oprechte Haarlemsche Courant (26 juni 1721). Het bestaan van een veilingcatalogus voor deze auctie is tenminste gesignaleerd door Frits Lugt in zijn Répertoire des catalogues de ventes publiques intéressant à l'art ou la curiosité, 's-Gravenhage 1938. nr. 289. Zijn gegevens zijn echter weer ontleend aan G. Duplessis, Les ventes de tableaux, dessins, estampes et objets d'art aux XVIIe et XVIIIe siècles (1611-1800). Essai de bibliographie, Parijs 1874. nr. 70.

[p. 120]

in die jaren uitgeleend, die wellicht hun waarde in 1721 hadden verloren? En wie waren de ‘goede lieden’? Wie kochten de koperplaten van Konink? Heel misschien zou dit ons nader brengen tot de verklaring voor de latere afdrukken die omstreeks 1780 per advertentie werden aangeboden. Maar de antwoorden op deze vragen heb ik (nog) niet.

Het Groote Tafereel der Dwaasheid als produkt van zijn tijd

Door de inspanning van de samenstellers en de direct of indirect betrokkenen, kwam Het Groote Tafereel der Dwaasheid tot stand. Het boek op zich is voldoende merkwaardig, maar even merkwaardig is het feit dat zo'n bespottelijk verschijnsel nagenoeg probleemloos (behalve de aanklacht van Lascailje en Rank) voor het publiek beschikbaar werd. Het boek kende ook nog een grote verspreiding: bij de genoemde reeks advertenties uit 1780 in de Utrechtsche Courant stonden boekverkopers uit liefst 11 steden van de Republiek gereed voor de eventuele reacties van het publiek, namelijk in Alkmaar, Hoorn, Groningen, Leeuwarden, Amsterdam, Rotterdam, 's-Gravenhage, Dordrecht, Utrecht, Leiden en Middelburg.

Het Groote Tafereel der Dwaasheid is een uniek verschijnsel zonder weerga in Frankrijk

Law als een tweede Don Quichot (nr. 24). Een spotprent van de uitvinder op het systeem waarvan de uitvoering veel ellende heeft veroorzaakt (particuliere collectie).

en Engeland. Alleen in de conjunctuur én het klimaat van de Republiek was het op de markt brengen van zo'n anonieme kloeke foliant mogelijk. Het boekenbedrijf in de Republiek kende, tot op zekere hoogte, een vrijheid die niet te vergelijken was met die in Frankrijk en Engeland. Bovendien - zoals we hierboven al zagen - werden overtredingen in het boekenbedrijf nauwelijks aangepakt en straffen werden al bijna helemaal niet uitgesproken. En wat betreft de inhoud van het boek, in de Republiek waren het de steden en provincies die de inhoudloze compagnieën oprichtten - of de oprichting daarvan door zogenaamde ‘projecteurs’ toejuichten - en daardoor bespot werden. Dit in tegenstelling tot de andere twee landen, waar het systeem van Law onder auspiciën van het centrale gezag werd ingevoerd.

Nadat de windhandel al voorbij was, werd Het Groote Tafereel der Dwaasheid gedrukt en in het prille begin van 1721 in omloop gebracht. Isaak Stokmans en Hendrik Bosch hebben een aandeel gehad in het samenstellen van het boek, waarmee Amsterdam de plaats van de productie van het boek wordt. Een klein deel van de spotprenten was waarschijnlijk direct of indirect beschikbaar gesteld door Salomon Schouten en Wilhelmus Konink. De vraag of de samenstellers zelf het boek uitgaven

[p. 121]

door het benodigde kapitaal bijeen te brengen, of dat er nog iemand bij betrokken was die hen het forse bedrag verschafte, blijft onbeantwoord.

Waren de samenstellers eigenlijk zo maar nadrukkers? Ter ere van hen wil ik hier een voorbeeld geven om te illustreren dat zij zeker niet onverschillig waren ten aanzien van het wél of niet opnemen van de geschriften die waren gedrukt gedurende 1720 in Het Groote Tafereel der Dwaasheid. De dwaasheid uit het jaar 1720 heeft veel pennen in beweging gebracht. Één van de meest productieve dichters was - naast Gysbert Tysens - Jan van Gijsen die in die tijd in Amsterdam woonde. Het is daarom nogal opmerkelijk dat geen enkel werk van Van Gijsen in het tekstgedeelte van het boek is terug te vinden. De slechte kwaliteit van zijn gedichten kon nooit een reden voor de samenstellers zijn geweest zijn werk te ontwijken, als men tenminste rekening houdt met de wél in het boek opgenomen geschriften. Deze, evenals Pieter Langendijk, uit Haarlem afkomstige dichter was in die tijd kennelijk een begrip, ook al schijnt zijn populariteit omstreeks 1720 wel aan het afnemen te zijn geweest.^47. Het probleem lag waarschijnlijk niet bij de dichter zelf, maar bij de drukker van Gijsen: Jacobus van Egmont, de voornaamste nadrukker in Amsterdam, die ronduit tegenover de Amsterdamse schepen wist te verklaren dat ‘hij moest nadrucken, oft anders zijn broot niet konde winnen’.^48. Noch Stokmans, noch Bosch was blijkbaar bereid de stukken van de drukkerij van de nadrukker des nadrukkers na te drukken. Er was dus zeker sprake van principes in hun onderneming.

De groep samenstellers is waarschijnlijk nog niet volledig met de opsomming van Stokmans, Bosch en Schouten. Iedere naam leidt weer tot andere personen, vooral wanneer men zich richt op de distributie van het boek. Misschien zal ooit nog kunnen worden vastgesteld dat Het Groote Tafereel der Dwaasheid een van de grootste complotten uit de boekgeschiedenis van de Republiek was, want de wereld is immers vol gekken.

47. C.H.P. Meijer, Pieter Langendyk, zijn leven en werken, 's-Gravenhage 1891, p. 19-21. Langendijk en Van Gijsen waren beiden afkomstig uit Haarlem en behoorden tot het weversgilde. Ze hadden een goed contact in het begin van hun Amsterdamse periode, maar later steeds minder. Volgens Meijer lag de oorzaak van vervreemding aan de kant van Langendijk, vanwege de kwaliteiten van Van Gijsen als dichter.

48. Van Eeghen, Op. cit. (noot 40), iv, p. 133. De aanleiding hiervoor was een gezamenlijke aanklacht tegen Van Egmont door de Amsterdamse boekdrukkers en boekverkopers in 1716.

[p. 124]

Bijlage De ontwikkeling van de eerste druk (systematisch overzicht)

	Basis I	varianten	a	b	c	d	e	f	g	h	i
afd. A	x		x	x	x	x	x	x	x	x	x
afd. B-1^1	x
B-2^2			x
B-3^3				x	x^*			x		x
B-4^4						x	x^**		x		x
afd. C-1^5	x		x
C-2^6				x	x
C-3^7						x	x	x	x	x	x
afd. D-1^8	x		x	x	x
D-2^9						x	x	x	x	x	x
afd. E-1^10	x			x		x	x
E-2^11			x		x			x	x
E-3^12										x	x

1 De basis-collatieformule: A-H2 [$1 (Di gesig. als C1; +D2, E2, F2 gesig. als F1)], gepagineerd: 1-28 92 (=29) 30-32.

2 A-H2 [$1 (D1 gesig. als C1; +D2, E2)], gepagineerd: 1-28. 92 (=29) 30-32.

3 Dit is een uitbereiding van de basis-collatieformule: A-N2 [$1 (D1 gesig. als C1; +D2, E2, F2 gesig. als F1, L2, M2)], gepagineerd: 1-28 92 (=29) 30-51.

* afdeling B van variant c is, behalve de foutieve paginering, identiek aan die van variant b.

4 Dit is een uitbereiding van de variant a: A-H2 [$1 (D1 gesig. als C1; +D2, E2, L2, M2)], gepagineerd: 1-28 92 (=29) 30-52.

** afdeling B van variant e is, behalve de foutieve paginering, identiek aan die van variant d.

5 De basis-collatieformule: A-C2, D [$1], gepagineerd: 1 2-13 14.

6 A-C2, D, E-G2 [$1 (+G2; -F1)], gepagineerd: 1 2-13 14 15-26

7 A-C2, D, E-H2 [$1 (+G2; -F1; H2v blanco)], gepagineerd: 1 2-13 14 15-26 29-31 (=29).

8 De afd. D komt niet voor.

9 De afd. D in het katern zonder signature/paginering.

10 De afd. E komt in de vorm van vier pamfletten.

11 De afd. E komt niet voor.

12 A-b2, C [$2 (-C1; C1v blanco)], gepagineerd: 1-9.