De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 246]

Bij de voorplaat
Dit boek is geen boek
J.F. Heijbroek

Tijdens deze twaalfde jaargang van De Boekenwereld zijn op het omslag van iedere aflevering steeds zeer uiteenlopende voorwerpen in de vorm van een boek afgebeeld. Over vrijwel geen van deze objecten is veel bekend. In de volgende bijdrage moeten helaas nog verschillende vragen onbeantwoord blijven. Getracht is zoveel mogelijk de bestaande relevante literatuur over het object bijeen te brengen.

Handenwarmer, drinkbeker of bloemenvaas

Op de omslag van nummer één van deze jaargang was een boek van aardewerk afgebeeld. Dit exemplaar, dat in 1920 door het Rijksmuseum werd gekocht van prof. jhr. dr. J. Six, is geheel gedekt met wit tinglazuur en versierd in blauw, geel, oranje en paars. Op het voor- en achterplat is een cartouche afgebeeld met het wapen van Amsterdam (boven) en een landschap (beneden) dat vermoedelijk aan een prent ontleend is. Elk plat is tweemaal voorzien van de datering: Anno 1651. In het midden staan de initialen

Handenwarmer van aardewerk (24,4 × 17 × 8 cm) in boekvorm, 1651. Rijksmuseum, Amsterdam.

JS (horizontaal) en VM (verticaal).^1. Op de rug is de band voorzien van vijf ribben met ertussen vier rozetten. De snede is mangaanpaars gespikkeld en voorzien van twee sloten.

Over de functie van dit ‘boek’ wordt verschillend gedacht. Het exemplaar van het Rijksmuseum staat bekend als een handenwarmer^2. maar wordt ook wel omschreven als een bloemenvaas^3., hoewel de ronde opening aan de bovenzijde voor bloemen wel erg klein is. Diezelfde instelling bezit ook een ouder ‘boek’ van bruin aardewerk met eenvoudige ingesneden ornamenten en een tamelijk wijde opening aan de bovenzijde. Ook dit exemplaar werd samen met ruim honderd andere stukken aangekocht van prof. jhr. dr. J. Six. Het is vermoedelijk afkomstig uit Raeren of Frechen.^4. Een soortgelijk boekje van bruin aardewerk wordt bewaard in de kapel van het Sint Annahofje in Leiden.^5. Ook daarvan gaat het verhaal dat het bedoeld was om een gloeiend kooltje in te bewaren en zo de handen van de geestelijken warm te houden. Het exemplaar van het Openluchtmuseum, dat op het ene plat de letters GK draagt en op het andere het jaartal 1621, werd opgegraven in Rotterdam. In de in 1995 verschenen bestandscatalogus van dit museum wordt dat ‘boekje’ van aardewerk omschreven als een drinkbeker.^6. Kortom veel zekerheid over de functie van dit soort ‘boeken’ bestaat er niet.

1. Mogelijk hebben de initialen JS betrekking op Jan Six (1618-1700), die in 1651 eigenaar werd van het buiten Elsbroek bij Hillegom. Het is misschien wat ver gezocht om het landschapje (de woningen met de puthaal) daar te situeren.

2. F.W. Hudig, Delfter Fayence. Ein Handbuch für Sammler und Liebhaber, Berlijn 1929, p. 170 (afb. 74). Zie ook D.F. Lunsingh Scheurleer, Delft. Niederländische Fayence, München 1984, p. 74 (afb. 150). Een soortgelijke ‘handenwarmer’ is gepubliceerd in cat. tent. ‘Within the Potter's House’. The development of pottery from early Stone Age earthenware to the fine porcelain of the eighteenth century, Vancouver, B.C. (Centennial Museum) summer 1976, p. 52 (afb. 180).

3. Voor een dergelijk ‘boek’ in het Victoria and Albert Museum, zie: B. Rackham, Catalogue of Italian Maiolica Londen (Victoria and Albert Museum) 1940, onder ‘sgraffito wares of uncertain origin’, nr. 1409: Flower-holder in the shape of a book, c. 1550-'60. Plate 219.

4. Dit ‘boekje’ van bruin aardewerk heeft inv. nr. nm 10053.

5. I.W.L. Moerman, ‘De inventaris van de kapel en van het regentenhuis’, in: Sint Annahofje dat verscheen in De Leidse Hofjes 14 (1985), p. 46, afb. 50.

6. E.M.Ch.F. Klijn, Loodglazuuraardewerk in Nederland. De collectie van het Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem 1995, p. 229 (en afb. in kleur).

[p. 247]

Simpliciakast

Op de tentoonstelling Van Piskijkers en Heelmeesters in Museum Boerhaave te Leiden was een reusachtig houten boek te zien.^1. Het voorplat is beslagen met verguld koperen schildjes, waarop in reliëf de wapens zijn aangebracht van de assessoren van het Collegium Pharmaceuticum. In het midden prijkt een schild met een allegorie op de geneeskunst. De rug is voorzien van ribben en een titelschild met het opschrift Thesaurus Sanitatis (Schatkamer der Gezondheid). De snede is gemarmerd. Het boek staat op een soort piëdestal en het voorplat kan opengeslagen worden. Aan de binnenzijde is een landschap met allerlei exotische planten geschilderd. In het boek zelf is een groot aantal laatjes aangebracht waarin de simplicia (de grondstoffen voor

Simpliciakast van het Haagse apothekersgilde in de vorm van een boek, ca. 1660. De kast is 174 cm hoog, 120 cm breed en 57 cm diep. Museum Boerhaave, in langdurig bruikleen van het Stedelijk Museum ‘De Lakenhal’, Leiden.

medicijnen) zijn opgeborgen. Deze simplicia- of kruidenkast behoort al vanaf 1660 toe aan het Haagse apothekersgilde, de confrérie van St. Lucas Medecyn. Tijdens zijn examen moest de aspirant-apotheker uit deze kast de juiste simplicia tevoorschijn halen en hieruit een medicijn in de goede verhoudingen samenstellen. Tot 1798, toen het Haagse apothekersgilde werd opgeheven, was het ‘boek’ in gebruik. In 1806 kwam het in het bezit van de Commissie van Geneeskundig Toevoorzicht. Later in de 19de eeuw verhuisde het naar het Leids Academisch Ziekenhuis en in 1880 naar het Stedelijk Museum ‘De Lakenhal’. Tegenwoordig is de simpliciakast van het Haagse apothekersgilde te zien in Museum Boerhaave, dat dit curieuze object in 1931 in langdurig bruikleen heeft gekregen van het Stedelijk Museum ‘De Lakenhal’ in Leiden.^2.

De simpliciakast van het Haagse apothekersgilde met geopende deur, ca. 1660. Museum Boerhaave, in langdurig bruikleen van het Stedelijk Museum ‘De Lakenhal’, Leiden.

1. De hierna volgende informatie is ontleend aan cat. tent. Van Piskijkers en Heelmeesters. Genezen in de Gouden Eeuw, Leiden (Museum Boerhaave) 9 oktober 1993-10 april 1994, p. 30.

2. Zie Catalogus van het Stedelijk Museum te Leiden, Leiden 1886, nr. 2297. In de edities van 1914 en 1924 wordt de simpliciakast behandeld onder resp. nr. 3184 en 3534. Het ‘boek’ is in 1880 uit het opgeheven Nosocomium overgebracht naar het Stedelijk Museum ‘De Lakenhal’. Met dank aan I.W.L. Moerman die me op het bovenstaande wees.

Optica

[p. 248]

Aan de piramidevormige optica, die zó kan worden ingeklapt, dat hij is op te bergen in een boekvormige doos, is in de eerste jaargang van De Boekenwereld al eens aandacht besteed.^1. Samen met een collectie opticaprenten en een unieke fondscatalogus, uitgegeven door Robert Sayer^2., werd deze opvouwbare optica van Engels fabrikaat in 1980 door freule C.J. Six aan het Rijksprentenkabinet geschonken. Op het titelschild van het boek is te lezen: Perspective Views.^3. Hiermee worden z.g. opticaprenten bedoeld. Dit zijn etsen die men door een lens en een spiegel bekijkt waardoor dieptewerking waargenomen kan worden. Opticaprenten zijn vooral in Londen, Parijs, Bassano en Augsburg gemaakt. De piramidevormige optica van freule Six heeft aan de achterzijde een kaarsenhouder, waardoor de prenten ook 's avonds bekeken konden worden.

Een inklapbare piramidevormige optica die is op te bergen in een boekvormige doos, 55 × 38 × 11,5 cm. Indien uitgeklapt hoogte 70 cm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

Achterkant van de piramidevormige optica met op de voorgrond een serie kaarsenhouders. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

1. In twee afleveringen van dit tijdschrift wordt uitvoerig ingegaan op de fabricage en het gebruik van de opticaprent. Zie C.J. Kaldenbach, ‘De optica, een leerzaam kijkvermaak’, De Boekenwereld 1 (1984/'85) nr. 2, p. 3-12 en nr. 3, p. 4-12. In een enigszins gewijzigde vorm verscheen dit artikel ook in Print Quarterly 2 (1985), p. 87-104.

2. Zie A. Griffiths, ‘A Checklist of Catalogues of British Print Publishers c. 1650-1880’, Print Quarterly 1 (1984), p. 4-22, vooral p. 20.

3. Er bestaat ook een exemplaar met op het titelschild: Optische Vermaakelijkheeden. Zie R. Albers/W. van Keulen/B. Ernst, Een extra dimensie. Van camera obscura tot Stereofotografie, Haarlem (Teylers Museum) 1993.

Theedoos

Weinigen zullen vermoeden wat er schuilgaat in een stapel van zes boeken die om en om op elkaar liggen, d.w.z. de één met de rug en de ander met de snede naar voren. De stapel is gemaakt van hout en beplakt met gestempeld leer en een stijfselverfsnede. De vier onderste boeken dragen de fictieve titel Magazijn der Juffers deel i-iv. De onderste drie bevatten een doos met drie metalen theeblikjes. Het vierde en het vijfde boek vormen het deksel dat van binnen is bekleed met beschilderd (?) papier met een tuin in perspectief. In het bovenste en tevens kleinste boekje zit de sleutel. Het onderste boek (deel iv) bevat een laatje beplakt met sierpapier. De boeken zijn fraai gebonden en worden sinds de tentoonstelling Goud en velijn (1992) op grond van de stempels toegeschreven aan de Middelburgse binder Jan Dane (?-1783).^1.

Deze uitzonderlijke theedoos maakte tot 1962 deel uit van de verzameling Willem Hendrik Bal (1880-1962).^2. Deze Middelburger van eenvoudige komaf (zijn vader had een bakkerszaak) legateerde in dat jaar zijn hele kunstcollectie aan de Staat der Nederlanden op voorwaarde dat de verzameling in zijn geboortestad tentoongesteld zou worden. Tegenwoordig zijn diverse stukken uit de collectie Bal te zien in het Zeeuws Museum te Middelburg.

1. Catalogus Goud en Velijn. Middelburgse boekbanden van de 17de tot de 19de eeuw, Middelburg (Zeeuwse Bibliotheek) 18 augustus-10 oktober 1992, p. 29, cat. L50. Zie ook A. Wiggers, Een binder van formaat: op zoek naar Jan Dane en de Satisfactie-binderij, in: Goud en velijn. Middelburgse boekbanden van de 17de tot de 19de eeuw, [Middelburg (negende deel van de serie Zeeuwse Katernen) 1992], p. 49-68. Vermeld en afgebeeld wordt de theedoos in: cat. tent. In het licht van het lezen, Haarlem (Frans Halsmuseum) 11 oktober 1992-10 januari 1993, p. 118.

2. Zie over W.H. Bal de Encyclopedie van Zeeland, deel 1, Middelburg (Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen) 1982, p. 88-89. Met dank aan A. Wiggers, die me op deze publicatie wees en die een artikel over de binder Jan Dane in voorbereiding heeft.

[p. 249]

Theedoos verborgen in een stapel boeken. De banden zijn toegeschreven aan de Middelburgse boekbinder Jan Dane, ca. 1780. De afmetingen bedragen 15 × 22,5 × 13,5 cm. Zeeuws Museum, Middelburg (bruikleen Rijksdienst Beeldende Kunst, Den Haag, Afdeling Collectiebeheer, inv. nr. ab 1360).

Geen boek en geen beurs

Aan de Kingsfordweg in Sloterdijk staat het reusachtige gebouw van de Amsterdamse Belastingdienst. Het werd ontworpen door het Friese architectenbureau A. Bonnema voor uitgeverij Elsevier.^1. Het gebouw is 84 meter hoog en heeft het uiterlijk van een opengeslagen boek. De ramen vormen de zetspiegel en de repeterende kopregel. Een dergelijke vorm was zeer toepasselijk bij het kantoorgebouw van een van Nederlands grootste uitgevers. Maar volgens Bonnema was het oorspronkelijk niet met die bedoeling ontworpen. In de volksmond heet het gebouw tegenwoordig De Knip, nu

Het gebouw van de Amsterdamse Belastingdienst aan de Kingsfordweg in Sloterdijk. Deze kantoorkolos werd oorspronkelijk gebouwd voor Elsevier en leek nogal op een opengeslagen boek (foto Chris van Houts).

de Belastingdienst erin gevestigd is. Men kan immers in het boekwerk even goed een geopende portemonnee zien. Maar geen van de twee ideeën lag volgens de architect ten grondslag aan dit kolossale kantoorgebouw in Sloterdijk.

1. Van uitgever tot ontvanger, Amsterdam (Belastingdienst) 1994.