De Boekenwereld. Jaargang 10

[p. 23]

Bij de nieuwe voorplaat
J.F. Heijbroek

In zijn amusante bijdrage over ‘De Haagsche typen in de 19e eeuw’ liet L. de Haes op verzoek van de redactie van het jaarboekje Die Haghe een schare markante Hagenaars de revue passeren. Aan het slot van zijn artikel komt de boekhandelaar Jozef Blok ter sprake, beter bekend - aldus de Haes - als de ‘open-lucht-bibliothecaris van het Binnenhof en als zoodanig ook een goede bekende van de geestigste en meest opmerkelijke kamerleden. Schaepman en Kerkwijk noemde hij zijne vrienden. Gleichman en Van Houten interpelleerde hij op straat over den atmosferischen druk in de kamer; is 't wonder dat ik mij gevleid voel hem althans een bekende te kunnen noemen.’^1.

1. J.C.K. Klinkenberg, Gezicht op het Binnenhof, 1874. Olieverf op paneel, 26,3 × 44,9 cm. Museum Mesdag, Den Haag.

Jozef Blok (1832-1905) en zijn oudere broer David (1823-1904) waren in de tweede helft van de negentiende eeuw vermaarde boekhandelaars in de Hofstad.^2. David had aanvankelijk een zaak in het Groenendalstraatje en verhuisde in 1877 naar een groter pand aan de Stationsweg 3. Daar organiseerde hij enkele veilingen^3. en gaf hij - naar zijn zeggen op verzoek van enkele vrienden twee prijs-catalogi uit.^4. In het voorwoord tot zijn eerste fondscatalogus bekent hij dat hij misschien niet alles correct heeft beschreven. Dat komt omdat ‘ik geen braspenning van onderwijs gekost heb en hetgeen ik weet, mijzelf geleerd heb en daarenboven deze Catalogus in twee dagen en twee nachten in het leven heb geroepen.’ Enkele nummers voorzag hij van commentaar, zoals de ‘Stukken wegens Almelo’ (nr. 547) waarover hij opmerkt: ‘Dit handschrift zou ik beter beschrijven wanneer ik meer bibliographische kennis dan r[e]umatiek had.’ Bij Hollands Rijkdom van E. Luzac (nr. 100) noteerde hij: ‘Net Ex.; om de liefhebbers niet op te houden met alle soorten van aanteekeningen over binden en afsnijden meld ik, dat ik overtuigd ben dat de boeken die ik aflever er goed uitzien.’^5. Erg succesvol is David Blok met zijn veilingen en antiquariaatscatalogi niet geweest. Omstreeks 1880 verliet hij Den Haag en vestigde hij zich in Amsterdam. Daar had hij jarenlang een ‘kast’ in de Oudemanhuispoort

1. L. de Haes, ‘De Haagsche typen in de 19e eeuw’, Die Haghe. Bijdragen en mededeelingen (1905), p. 145-146.

2. Informatie over de gebroeders Blok is ontleend aan: P.A.M. Boele van Hensbroek, ‘Iets over den Haagschen boekhandel in de 19e eeuw’, Die Haghe. Bijdragen en mededeelingen (1905), p. 293-295. Over David Blok o.a.: Vivat's Aankondigingen voor den Boekhandel 17 augustus 1901. Over Jozef Blok o.a.: Het Vaderland 9 september 1905; De Nieuwe Courant 10 september 1905; Nieuwsblad voor den Boekhandel 12 september 1905; Wereldkroniek 16 september 1905 en Het Ideaal 14 oktober 1905.
Over de beide broers zijn uiteenlopende gegevens te vinden in de documentatie van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam, o.a. een anonieme tekening van David Blok op 79-jarige leeftijd.

3. Catalogue d'une considérable et magnifique collection de dessins, esquises etudes, eaux-fortes, gravures et livres à gravures (formées par un célèbre amateur des arts) dont la vente aura lieu mercredi 8 Août 1877 le matin à 10 heures et demi par D. Blok, Stationsweg 3, no. 3 à la Haye, 284 nrs. (Lugt 37640).
Catalogus van een kleine verzameling boeken, over Nederlandsch-Indië, Schilder- en Bouwkunde, plaatwerken en teekeningen, oude en nieuwe etsen en gravures waarvan de verkoping zal plaats hebben op woensdag 16 en donderdag 17 januarij 1878 des avonds ten 6 ure, door en ten huize van D. Blok, Stationsweg no. 3, 's-Gravenhage D. Blok 1878, 646 nrs. (Lugt 37913).

4. Catalogus van boeken betreffende de Nederlandsche geschiedenis en plaatsbeschrijvingen, zonder wetenschappelijke kennis gerangschikt en volgens den daarachter gevoegden prijs te bekomen bij David Blok, Stationsweg no. 3. No. 1 Nederland en zijn provinciën. 's-Gravenhage, D. Blok, 1877. Boven deze catalogus staat: Bibliotheca Historica Neerlandica.
Catalogue des livres anciens et modernes, en vente aux prix marqués chez David Blok à la Haye, Stationsweg no. 3. Ouvrages de théologie, de litérature et de livres à gravures. La Haye, David Blok, 1877. Links bovenaan no. 2

5. Catalogus van boeken, op. cit. (noot 4), voorwoord.

[p. 24]

tussen die van Barend Boekman en Joep (Judah) Emmering.^6.

2. J. Weissenbruch, Portret van David Blok, 1856. Ets, diameter 34 mm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

Jozef Blok is zijn leven lang actief geweest in Den Haag. Op maandag en vrijdag stond hij met zijn boeken op de Grote Markt voor de Boterwaag, terwijl hij op de overige werkdagen een vaste plaats had onder één van de colonnades op het Binnenhof.^7. Daar stonden de Bloks en de Grenades, een andere boekhandelaarsfamilie, elk aan een kant van de Stadhouderspoort.^8. Eén van die boekenkramen is vastgelegd op een schilderij van J.C.K. Klinkenberg (afb. 1), vermoedelijk daterend van 1874.^9. Dit paneel werd in september van dat jaar gekocht door de Haagse kunsthandel Goupil en ruim zeven maanden later verkocht aan de schilder/verzamelaar H.W. Mesdag.

3. J. Weissenbruch, De boekenkoopman David Blok, 1859. Pen en penseel, 155 × 96 mm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

Blok verkocht in zijn stal behalve ‘rechtschapen’ boeken, d.w.z. verzamelaarsitems, ook allerhande literaire werken variërend van Dickens, Van Lennep en Multatuli tot Couperus, Van Eeden en Van Deyssel. Verder had hij een grote voorraad ‘dubbeltjesboeken’.^10. Zijn handelswaar betrok hij niet alleen van particulieren, maar hij kocht ook regelmatig op veilingen in Den Haag. Bij Nijhoff bood hij steevast op de grote pakketten. De onverkochte restanten van de veilingen van Nijhoff gingen ook altijd naar Blok, die er een streepje voor had op zijn collega's. Bijzondere affiniteit had hij met de Franse literatuur. Hoewel gezegd wordt dat hij geen interesse had voor de inhoud van zijn handelswaar, lijkt deze bewering enigszins gechargeerd. Jozef Blok haalde immers in 1892 Paul Verlaine naar Nederland voor diens legendarische bezoek aan ons land.^11. Na dat bezoek ontpopte de boekenkoopman zich ook als uitgever. Samen met Léon Vanier bezorgde hij in 1893 Verlaines Quinze jours en Hollande.^12. Naar aanleiding van deze uitgave wendde P.C. Boutens zich ook tot ‘Maison Blok’ met het verzoek zijn Verzen (1898) en later zijn Praeludiën (1902) uit te geven.^13. Maar hoofdzaak bleef voor Jozef Blok zijn handel in tweedehands boeken. De voorkeur van zijn klanten kende hij goed en bovendien had hij op bibliografisch terrein een fabelachtig geheugen. Niet voor niets werd hij de ‘open-lucht-bibliothecaris van het Binnenhof’ genoemd.

De gebroeders Blok waren geliefd bij kunstenaars. Al in 1856 etste Jan Weissenbruch een portretje van David Blok (afb. 2). Drie jaar later maakte dezelfde kunstenaar een aquarel van hem (afb. 3).^14. Hij portretteerde David Blok zittend met een boek in de hand. De literator Carel Vosmaer, die goed bekend was met de kunstenaar, kreeg het schetsje vermoedelijk van hem cadeau.^15. Andere kunstenaars, zoals Matthijs Maris, hebben David Blok eveneens goed gekend. Toen Maris samen met zijn broer Jaap en de kunsthandelaar E.J. van Wisselingh een bezoek aan Amsterdam bracht, kwamen zij daar een oude bekende tegen, ‘het boeken Joodje [David] Blok, waar vader [Maris] altijd zijne boeken van kocht’.^16.

Jozef Blok was evenmin een onbekende bij tal van kunstenaars. Zo had Vincent van Gogh begin 1882 ‘een verbazend koopje gehad aan prachtige houtsneden uit de Graphic, gedeeltelijk afdrukken niet van de clichés, maar van de blokken zelf. Precies de dingen waarnaar ik jaren verlangd heb. De tekeningen van Herkomer, Frank Holl, Walker en anderen. Ik heb ze gekocht van

6. Ro Cohen-de Wolff, ‘Een naam als parfum’, Ons Amsterdam 10 (1958), p. 94-95.

7. Al eeuwenlang stonden op het Binnenhof boekverkopers. Zie hierover E.F. Kossmann, De boekverkoopers, notarissen en cramers op het Binnenhof, 's-Gravenhage 1932.

8. Zie J. Gram, 's-Gravenhage in onzen tijd, Amsterdam 1893, p. 73-74 en J. Gram, 's-Gravenhage voorheen en thans, 's-Gravenhage 1905, p. 31-32 (met afb.) en 44. Gram spreekt steeds over Garnade. Jozefs zaak, Maison Blok, was volgens de Haagse adressenboekjes in de jaren negentig aanvankleijk gevestigd in de Prinsenstraat 17 en later op nr. 48. Ook had hij enige tijd een boekenbergplaats in het pand Herderstraat 10.

9. Zie over dit schilderij E. van Schendel, Museum Mesdag. Nederlandse negentiende-eeuwse schilderijen, tekeningen en grafiek, 's-Gravenhage 1975, p. 91, nr. 167.

10. J.E. Engelberts, ‘Jozef Blok in memoriam’, Nieuwsblad voor den Boekhandel 12 september 1905.

11. J.F. Heijbroek en A.A.M. Vis, Verlaine in Nederland. Het bezoek van 1892 in woord en beeld, Amsterdam 1985, p. 13-15.

12. Paul Verlaine, Quinze jours en Hollande. Lettres à un ami, La Haye/Paris [1893].

13. P.C. Boutens, Verzen, Den Haag 1898; P.C. Boutens, Praeludiën, Den Haag 1902. Zie ook A.A.M. Stols, ‘P.C. Boutens als uitgever’, Halcyon 3 (1943). nr. 11/12, p. 4-5; Karel de Clerck, Uit het leven van P.C. Boutens, Amsterdam 1969, p. 57 en S.A.J. van Faassen, ‘“Een zeker amateurisme”. P.C. Boutens als boekverzorger’, in: Jan Nap [et al.], Ik heb iets bijna schoons aanschouwd. Over leven en werk van P.C. Boutens 1870-1943, Amsterdam/Den Haag 1993 (Schrijversprentenboek 34), p. 126-149. Over Maison Blok en Jozef Blok met name p. 140-141.

14. Zie Chr. Kramm, De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters van den vroegsten tot op onzen tijd, Amsterdam 1861, p. 1840, nr. 23.

15. J.F. Heijbroek (red.), De verzameling van mr. Carel Vosmaer (1826-1888), 's-Gravenhage/Amsterdam 1989, p. 111-112.

16. Brief van Matthijs Maris aan W.J.G. van Meurs, d.d. 28 april 1914. Teylers Stichting, Haarlem.

[p. 25]

[Jozef] Blok de boekenjood en heb uit een enorme stapel Graphics & London News uitgezocht wat het beste was voor vijf gulden.’^17. Eind november 1882 schreef hij aan zijn broer Theo: ‘Weet ge wie ik vanmorgen getekend heb? Blok, de boekenjood, niet David, maar die kleine die op 't Binnenhof staat. Ik wou, dat ik er meer uit die familie had, want ze zijn wel echt als type. [...] Ik ben erg blij met Blok, hij brengt me dingen van veel jaren in herinnering; ik hoop, dat hij nog wel eens meer op een zondagmorgen zal komen’ (afb. 4).^18. Deze portrettekening, die op ruiten werd gebracht, is bewaard gebleven en bevindt zich nu in een particuliere collectie in ons land. Ruim tien jaar eerder was Jozef Blok bij zijn kraam op de Grote Markt geschilderd door de Haagse kunstenaar Theodorus Ludovicus (‘Dorus’) Mesker (afb. 6).^19. Aan dit schilderij, dat in het Haags Historisch Museum hangt, ging een tekening in zwart krijt en waterverf vooraf die bewaard wordt in het Rijksmuseum Kröller-Müller (afb. 5).^20. Bij deze boekenstal staat rechts de eigenaar, Jozef Blok, en zit links zijn oudste dochter Esther. Van het schilderij bestaat nog een variant die vorig jaar bij Christie's in Amsterdam ter veiling kwam (afb. 7).^21. Achterop dit paneel was een oud briefje geplakt met de mededeling dat de heer met hoge hoed en stok in het midden vermoedelijk Willem Maris is, de leermeester van Th.L. Mesker. De tekening en de twee schilderijen vertonen enkele verschillen. Zo zien we op de tekening aan de rechterkant van de boekenstal een portefeuille met prenten (en tekeningen?). Op de versie in het Haags Historisch Museum staat die prentenmap aan de linkerzijde tegen een stoel, waaraan ook een jas hangt. Op de variant die vorig jaar geveild werd, ontbreken de stoel en de map en is tevens het dekzeil van de kraam vervangen door een parasol. Op alle drie de werken is de Haagse Boterwaag duidelijk te herkennen. Naar het schilderij uit het Haags Historisch Museum maakte J.J. Mesker, een oudere broer van de schilder, in 1879 een litho voor de Kunstkronijk die spiegelbeeldig is aan het schilderij (afb. 8).^22.

Deze prent is regelmatig afgebeeld met verschillende onderschriften. In 1905 gaf P.A.M. Boele van Hensbroek in zijn artikel ‘Iets over den Haagschen boekhandel in de 19de eeuw’ de correcte beschrijving van de voorgestelden.^23. A.C.J. de Vrankrijker beschreef 35 jaar later Bloks boekenstal in Vijf eeuwen BOEK in Nederland als: ‘Boekenkraam op de vroegere Botermarkt te Amsterdam (19e eeuw)’.^24. Deze auteur had zich er kennelijk geen rekenschap van gegeven dat de Amsterdamse Botermarkt in 1852, na de plaatsing van Rembrandts beeltenis door Louis Royer, was omgedoopt tot Rembrandtsplein. Bovendien was een dergelijke boterwaag niet op de voormalige Botermarkt te vinden. Vermoedelijk op grond van informatie van de vermaarde Haagse antiquaar Max Elte, wiens vader een schoonzoon was van Jozef Blok, kon de vrouw achter de kraam geïdentificeerd worden.^25. In de publikatie Verlaine in Nederland uit 1985 werden het Haagse schilderij, de litho en de tekening van Van Gogh met elkaar in verband gebracht.^26. Thans kunnen daaraan weer enkele verwante schilderijen en tekeningen worden toegevoegd.

■

4. Vincent van Gogh, De boekhandelaar Jozef Blok, 1882. Potlood, krijt en penseel, op ruiten gebracht, 385 × 260 mm. Particulier bezit (foto A. Frequin, Den Haag).

17. Brief van Vincent van Gogh aan zijn broer Theo, [d.d. 7 of 8 januari 1882], in H. van Crimpen en M. Berends-Albert, De brieven van Vincent van Gogh, dl. 1, 's-Gravenhage 1990, p. 489.

18. Brief van Vincent van Gogh aan zijn broer Theo, d.d. 2-3 november 1882, in: Van Crimpen en Berends-Albert, op. cit. (noot 17), dl. 2, 's-Gravenhage 1990, p. 719. In W.J.A. Visser, ‘Vincent van Gogh en 's-Gravenhage’, Jaarboek Die Haghe (1973), p. 76-81, wordt uitvoerig ingegaan wie van de familie Blok door Van Gogh is getekend. Na een lange uitweiding komt de auteur uiteindelijk niet tot enige conclusie. Ook de auteurs/samenstellers van het boek Vincent van Gogh en Den Haag (red. Michiel van der Mast/Charles Dumas), Zwolle 1990, p. 122 (met afb.), geven geen uitsluitsel. Als men op het register afgaat, zou David Blok afgebeeld zijn. Over hem zegt Van Gogh echter in zijn brief dat hij hem niet afbeeldt.

19. Het schilderij werd in 1897 ten geschenke gegeven aan het Haags Gemeentemuseum door de Vereeniging tot het oprichten van een Museum voor Moderne Kunst. Het droeg de titel: ‘Het boekenstalletje van Blok op de Groote Markt’. Zie Verslag van de Commissie van Beheer over de verzameling van Geschied- en Oudheidkundige Voorwerpen te 's-Gravenhage over het jaar 1897.

20. Catalogus. Tekeningen uit de 19e en 20e eeuw, Otterlo (Rijksmuseum Kröller-Müller) 1968, p. 211, nr. 6 (469 kl. 8).

21. Veilingcatalogus 19th Century European and Indonesian Pictures, Watercolours and Drawings, Amsterdam (Christie's) 21 april 1993, nr. 160 (met afb.). Hier wordt ook de provenance van het schilderij vermeld.

22. In 1987 kwam een geschilderde kopie naar deze litho in veiling. Zie catalogus Diederiks Auction B.V. Den Haag 9 en 10 maart 1987, nr. 57 (met afb.). Dit maal staan voor de stoel een vaas en een bord en is de uitsnede van de omgeving wat krapper.

23. Boele van Hensbroek, op. cit. (noot 2), p. 293.

24. A.C.J. de Vrankrijker, ‘Boek en Mensch’, in: Vijf eeuwen BOEK in Nederland, Haarlem 1940, p. 105. De omschrijving van De Vrankrijker werd overgenomen door S. Taubert, Bibliopola, dl. II, Hamburg (1966), p. 500.

25. H.E. Kern, ‘Herinneringen III’, De Antiquaar, 1 (1970), p. 64.

26. Heijbroek/Vis, op. cit. (noot 11), p. 12-15. De foutieve beschrijving uit 1940 werd in 1991 helaas weer overgenomen in L. Kuitert, ‘De second-hand handel. Een doorbraak op het gebied van goedkope literatuur’, De Negentiende Eeuw 15 (1991), p. 188.

[p. 26]

5. Th. L. Mesker, Studie van het boekenstalletje van Jozef Blok op de Grote Markt in Den Haag, ca. 1877/'78. Zwart krijt en penseel, 180 × 232 mm. Rijksmuseum Kröller-Müller, Otterlo.

6. Th.L. Mesker, Het boekenstalletje van Jozef Blok op de Grote Markt in Den Haag, ca. 1877/'78. Olieverf op doek, 47 × 56 cm. Haags Historisch Museum, Den Haag.

[p. 27]

7. Th.L. Mesker, Het boekenstalletje van Jozef Blok op de Grote Markt in Den Haag, 1877. Olieverf op paneel, 21,5 × 28,5 cm. Particulier bezit.

8. J.J. Mesker naar Th.L. Mesker, Het boekenstalletje van Jozef Blok op de Grote Markt in Den Haag, 1879. Litho (gedrukt door S. Lankhout & Co, 's-Gravenhage), 170 × 225 mm. Verzameling Gemeentearchief, Den Haag.