De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 194]

Berichten

De bibliotheek van de Glasgow School of Art

Het afgelopen najaar was ik een week in Schotland op zoek naar bronnenmateriaal over enkele Schotse etsers die rond de eeuwwisseling ons land bezochten en er enige fraaie series etsen en prenten in drogenaald maakten. Mijn speurtocht leidde onder meer naar Aberdeen, de ‘Granite city’, waar een belangrijk deel van de artistieke nalatenschap van James McBey berust. In een aan deze Schotse kunstenaar gewijde zaal van de Aberdeen Art Gallery worden zijn tekeningen, prenten, schetsboeken en zijn etsgereedschap bewaard. Enkele jaren geleden schonk zijn echtgenote, Marguerite McBey, enige koffers met documentatiemateriaal aan het museum. Deze archivalia bevatten vele bouwstenen voor een biografie van de kunstenaar.

De bibliotheek van de Glasgow School of Art in 1910. De leestafel had toen nog niet haar bovenbouw. Deze foto werd gemaakt door Bedford Lemere.

De bibliotheek van de Glasgow School of Art omstreeks 1987. In het midden de lees-tafel met bovenbouw.

Via Edinburgh met zijn Oude Stad hoog op een rots en de Nieuwe Stad met zijn wonderschone achttiende-eeuwse architectuur ten noorden van Princess Street voerde het onderzoek mij naar Glasgow, veruit de grootste stad van Schotland. Een bezoek aan de tamelijk excentrisch gelegen universiteit met zijn prachtige bibliotheek en de fraaie ernaast gelegen Hunterian Art Gallery, waar Whistlers artistieke nalatenschap wordt bewaard, is zeer de moeite waard. Vooral de ‘special collections department’ van de universiteitsbibliotheek herbergt een exquise verzameling kunstenaarsautografen, te weten de D.S. Mc-Coll-, de lames Whistier- en de Harold Wright-Papers. In diezelfde bibliotheek wordt een omvangrijke collectie emblemata-bundels bewaard, naar men zegt de belangrijkste ter wereld.

Door de ‘special collections department’ werd ik voor een document over de Hollandse reis van de etser D.Y. Cameron en zijn vriend, de fotograaf J. Craig Annan, verwezen naar de bibliotheek van de Glasgow School of Art. Dit door Charles Rennie Mackintosh ontworpen gebouw, dat in vrijwel geen handboek van de architectuurgeschiedenis ontbreekt, ligt in het centrum van de stad, juist bezijden Sauchiehall Street. Vrijwel alle ruimtes van deze kunstacademie zijn nog volop in gebruik. Wie de trappen naar de eerste verdie-ping bestijgt, staat opeens in het z.g. ‘museum’, de expositieruimte van de ‘school’. In de gangen, aan weerszijden van deze zaal, die leiden naar de ateliers, staan imposante naar klassieke voorbeelden afgegoten gipsen beelden; de wanden zijn gedecoreerd met kopieën van metopen en beeldhouwwerk uit friezen en frontons van Griekse tempels.

Op diezelfde verdieping bevindt zich ook een prachtige kleine bibliotheekruimte. Hier worden de kostbare en zeldzame werken van de academie bewaard. In het nieuwe biblio-theekgebouw aan de overzijde, aan Scott Street, vindt men de reguliere publikaties. De oude door Mackintosh ontworpen bibliotheekruimte is maar bij enkele intimi bekend. Zij bestond oorspronkelijk uit drie ruimtes: de bibliotheek en de galerij, en de depotruimte erboven. Het depot maakt tegenwoordig geen deel meer uit van de boekerij. Het is nu de z.g. Furniture Gallery. De bibliotheek krijgt haar licht door drie grote vensters aan de westkant. Uit een kleiner venster aan de zuidzijde kan men Sauchiehall Street in de diepte zien liggen. Mackintosh besteedde veel zorg aan de decoratie van de ruimte, het meubilair en de verlichting. Elektrisch licht was in zijn tijd een tamelijk nieuw fenomeen. De leestafel in het midden bestaat uit een onder- en een bovenbouw en is eveneens door Mackintosh ont-worpen. De bovenbouw (een tijdschriftenrek) is later door hem toegevoegd (zie afbeeldingen). Veel van het originele meubilair is nog aanwezig. Helaas hebben niet alle stoelen de tand des tijds doorstaan.

De bibliotheek bevat naast de wat zeldzamere complete seriewerken, zoals het tijdschrift The Studio, enkele bijzondere uitgaven

[p. 195]

uit de begintijd van de school. Eén ervan had mijn speciale aandacht, namelijk The Magazine, een met de hand geschreven ‘publikatie’ van leerlingen en vrienden van de Glasgow School of Art. The Magazine werd geredigeerd door Lucy Raeburn en verscheen in de jaren negentig van de vorige eeuw. Men vindt er onder meer bijdragen van Kate Cameron, James Craig Annan en Charles Rennie Mackintosh. De bijdrage van Annan gaat geheel over een tocht naar Zandvoort met D.Y. Cameron in 1892. The Magazine bevat ook verschillende aquarellen van Mackintosh.

Deze bibliotheek van de school heeft door zijn diepbruine kleur een studieuze atmosfeer. Veel gebruikers komen er niet. Af en toe wordt de stilte doorbroken door een groep be- zoekers die onder leiding van een gids een rondgang maakt door het nog zo verbluffend authentieke interieur van de Glasgow School of Art. ■

J.F. Heijbroek

W. Coster; Leesonderwijs. Leren lezen met plaatjes en plankjes. AO-reeks nr. 2379. Lelystad, 1991. Prijs f 3,50

De AO-reeks is een reeks informatieve boekjes over de meest uiteenlopende actuele onderwerpen. De reeks geeft de achtergrondinformatie die het verband tussen maatschappelijke verschijnselen en actuele gebeurtenissen laat zien. De boekjes kenmerken zich vooral door de voor iedereen begrijpelijke taal waarin de teksten geschreven zijn. De serie kan als een encyclopedie worden verzameld, inclusief bewaarcassettes en trefwoordenregister.

In de AO-reeks is onder nummer 2379 een boekje verschenen over leesonderwijs in Nederland door de eeuwen heen. Het boekje werd geschreven door de historicus / slavist W. Coster. Het moet gezegd: de AO-boekjes zijn dun en klein en kunnen nooit volledig zijn. Desalniettemin bieden ze vaak leuke wetenswaardigheden en dat is zeker met dit boekje het geval. In vier hoofdstukjes bouwt de auteur zijn betoog op: hij start bij het ontstaan van letters en alfabetten in de klassieke wereld en eindigt met het leesonderwijs in het Nederland van nu. In een qua tekst en illustraties evenwichtig opgebouwd boekje krijgt de lezer niet alleen de door de eeuwen heen gebruikte middelen gepresenteerd, maar ook de gehanteerde lesmethoden, alsmede hun positieve en negatieve kanten.

De nadruk ligt in de tweede helft van het boekje op het leesplankje (aap-noot-mies). Wie bedacht ze? Hoeveel verschillende waren er? Wat was de achterliggende gedachte bij het leesplankje? Op al deze vragen wordt een antwoord gegeven.

Ik merkte het al op, het gegeven overzicht is onvolledig, maar het boekje mag vanwege zijn informatieve waarde toch geslaagd worden genoemd, al is het beter een volgende keer geen foto's van slechte fotokopieën als illustratie te gebruiken. ■

Jos van Waterschoot

Stichting Vrienden van het Nederlands Persmuseum

Op 11 februari werd de uitgave Het Nederlands Persmuseum. Liefdewerk oud papier, een rijk geïllustreerde beschrijving van de collectie van dit museum, ten doop gehouden (152 pag., f 45,-). Bij deze gelegenheid werd tevens de oprichting bekend gemaakt van de Stichting Vrienden van het Nederlands Persmuseum.

De oprichting van deze vriendenclub, waarvan de huidige tweehonderd particuliere donateurs gevraagd is lid te worden, is een belangrijke stap in de ontwikkeling die het negentigjarige Persmuseum de laatste jaren doormaakt. In 1987 dreigde nog de liquidatie bij gebrek aan voldoende financieel draagvlak. Maar sinds de toekenning van een - op zichzelf bescheiden - subsidie van WVC en de samenwerking met het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, dat huisvesting en ondersteunende diensten ter beschikking stelt, is het Persmuseum een nieuw leven begonnen.

Dankzij de overheidssubsidie kon een kleine, maar toegewijde staf aan de slag gaan. Hierdoor konden reeds zes tentoonstellingen worden samengesteld, waarvan de jongste, Het Land van Rembrandt: Albert Hahn en het Rembrandt-jaar 1906 tot eind februari te zien was. Zoals de meeste musea is echter ook het Persmuseum voor een deel van het budget aangewezen op particuliere donaties. Om een uitbreiding van deze groep donateurs te bewerkstelligen hebben enige oud-bestuursleden, pershistorici en journalisten het initiatief genomen tot oprichting van de Stichting Vrienden van het Nederlands Persmuseum. De oprichters van deze stichting (D.H. Couvée, H. Gabriëls, E. Messer, E.Z.R. Cohen en A.E.M. Lancée) en het bestuur van het Persmuseum hopen dat door de vorming van deze zelfstandige organisatie een grotere slagvaardigheid in het verwerven van fondsen ten bate van het museum kan worden bereikt.

[p. 196]

Nadere inlichtingen over de stichting zijn te verkrijgen bij Het Nederlands Persmuseum, Cruquiusweg 31,1019 AT Amsterdam, tel. [phone]. ■

Vierde jaargang Uitgelezen Boeken voltooid

In De Boekenwereld 6 (1990) 4 (mei) besprak ik het eerste nummer van de vierde jaargang van Uitgelezen Boeken, dat in zijn geheel was gewijd aan de Amsterdamse antiquaar Louis Putman. Terwijl die bespreking ter perse was verscheen het volgende nummer van dit tijdschrift onder de titel De Multatulianen groeten u allen zeer. Bij het afscheid van J.A. Roelfsema-Tenge, conservator Multatuli-Museum 1957-1988. Dit nummer was gedateerd 3 maart 1990. Ruim anderhalf jaar later werd de vierde jaargang van dit ‘zeer onregelmatig, maar wel degelijk verschijnend tijdschrift’ (zoals de uitgever het zelf omschrijft) tenslotte voltooid.

Het dragende artikel werd wederom geschreven door de onvermoeibare Louis Putman. Hij gaat uitgebreid in op een fotoreportage over de veiling van het boekenbezit van Frank van der Goes, verschenen in het op 1 maart 1940 gedateerde nummer van het sociaal-democratische weekblad Wij, ons werk ons leven. Een facsimile van deze pagina's is als bijlage aan het tijdschrift toegevoegd. Deze reportage is niet alleen bijzonder omdat het waarschijnlijk de eerste was die zo uitgebreid een boekenveiling vastlegde, maar ook omdat door de verscheidenheid van Van der Goes' activiteiten ‘een aantal personen die in het politieke en maatschappelijke leven van toen een rol speelden’ (aldus Putman) op deze veiling afkwamen. Van de aanwezigen, voor zover op de foto's afgebeeld, geeft Putman biografische schetsen. Hij behandelt onder meer Lucas J. Kleyn, A.C. Adema van Scheltema-Kleefstra, dr. Hendrik Brugmans, W. Drees (die, volgens zijn biograaf H.A. van Wijnen, ‘maar aan een ding meer geld [heeft] uitgegeven dan de gemiddelde burger, aan zijn dagelijkse lectuur. Van jongs afkocht hij op veilingen en markten aan boeken zo ongeveer wat hij verslepen kon.’), H.F. Wijnman, Samuel de Wolff en Simon Emmering.

Niet in de laatste plaats echter is deze reportage bijzonder door de man die hem organiseerde: A.T. Kleerekoper, de eigenaar van boekhandel P.A. Hemereyck. In de biografie die Putman van hem schetst raakt hij regelmatig aan de geschiedenis van het joodse boek in het Interbellum. Zo publiceerde Klee-rekoper tussen 1928 en 1937 De Joodsche boekengids. Geïllustreerde catalogus van het joodsche boek en vanaf 1933 verleende hij het antiquariaat van de uit Berlijn gevluchte dr. Kurt Freyer onderdak. Kleerekoper overleefde de oorlog niet, hij werd op 23 juli 1943 in de gaskamers van Sobibor vermoord. De geschiedenis van zijn antiquariaat (en van de veiling van Van der Goes' boekenbezit) werd pas in november 1946 afgesloten, toen de broers M. en N. Israël de restanten ervan namens de beheerder in veiling brachten.

Ook sociaal-, maar weinig boekhistorisch is de beschouwing van Marten Buschman over ‘Het kopje koffie van Gorter’, waarin hij de houding van de bourgeois Gorter ten opzichte van arbeiders onder de loep neemt.

Sjaak Hubregtse wijdt een amusant artikel aan de opdrachten die auteurs hun boeken soms meegeven. Hiermee herneemt hij een onderwerp dat in de eerste twee nummers van Uitgelezen Boeken ook al aan de orde was geweest, maar toen alleen in de vorm van afbeeldingen. Terloops geeft Hubregtse enige etiquette-regels voor dit gebruik.

Ook Joop van den Berg gaat voort op een onderwerp dat al eerder in Uitgelezen Boeken aan de orde kwam, namelijk de in Bandoeng actieve boekhandelaar Leo Lezer. Van den Berg had in Uitgelezen Boeken 3/3 de biografie van Lezer geschreven, maar hij moest toen bekennen dat hij de autobiografie die Lezer in de jaren vijftig geschreven had, niet had kunnen achterhalen. Het typoscript hiervan is ondertussen toch nog boven water gekomen, maar geeft nagenoeg geen belangrijke correcties op de door Van den Berg verstrekte gege-vens. Van den Berg schrijft dat hem ‘een uitgave in boekvorm niet haalbaar’ lijkt. Ik hoop echter dat een aantal fragmenten in een volgend nummer van Uitgelezen Boeken een plaats zullen vinden.

Een abonnement op Uitgelezen Boeken kost f 30 - per jaargang. Men ontvangt hiervoor ten minste drie nummers. Abonneren door overmaken van dit bedrag op postbanknummer 1781409 t.n.v. Uitgeverij De Buitenkant o.v.v. Uitgelezen Boeken. ■

Hans Hafkamp.

De Verloren Jaren. Persoonlijke visies op De Best Verzorgde Boeken 1971 tot en met 1985. Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum/ Museum van het Boek en de Walburg Pers. Zutphen, 1991. isbn 90 6011755 7- Prijs f 45-

In een vorig nummer van De Boekenwereld stond een korte bespreking van de tentoon-

[p. 197]

stelling De Verloren Jaren. Persoonlijke visies op De Best Verzorgde Boeken van 1971-1985. De bijbehorende catalogus zet datgene op een rijtje wat tot 4 januari 1992 te zien was in museum Meermanno Westreenianum: de keuze van de vijf bibliofielen die de tentoonstelling samenstelden en hun overwegingen daarbij.

Bij het lezen valt al snel op dat de criteria van de vijf verschilden. Dick Dooijes is het meest ‘klassiek’ in zijn opvattingen: bij hem ligt de nadruk op het uiterlijk van het boek, de typografie en de lay-out.

William Pars Graatsma kiest dan eens voor de vormgeving, dan weer voor vormgeving èn inhoud als belangrijkste criterium voor zijn keuze. In zijn inleiding geeft hij aan bewust enkele kunstenaarsboeken geselecteerd te hebben.

Hub. Hubben en Gerard Unger combineren in hun jurering consequent vorm en inhoud, waarbij vooral Unger ook oog heeft voor het experimentele. Opvallend is dat Hubben duidelijke voorkeuren qua vormgevers heeft: driemaal kiest hij voor Bram de Does en even zo vaak voor Harry N. Sierman. Blijkbaar staan deze twee vormgevers in de ogen van Hubben voor een constante hoge kwaliteit, een mening waar zeker iets voor te zeggen is.

De keuze van Anthon Beeke tenslotte is misschien ‘wat magertjes’: Beeke kiest dikwijls voor boeken waaraan hij zelf meewerkte en speciale herinneringen bewaart, maar die eigenlijk niets met ‘best verzorgde boeken’ te maken hebben.

Al met al is de catalogus overzichtelijk geworden, met steeds op de linkerpagina de motivatie voor een keuze en op de rechterpagina een afbeelding van of uit het gekozen boek. Eén kanttekening die ook bij Hubben (p. 222) te vinden is: ‘Afbeeldingen van boeken in een boek zijn meestal miserabel gereproduceerd.’ Aan die kritiek kan ook bij deze catalogus helaas niet voorbij worden gegaan. Hier en daar zou zeker wat te verbeteren zijn. En dat mag in een boek over De Best Verzorgde Boeken toch eigenlijk niet gebeuren. ■

Jos van Waterschoot

Kroonsteentjes

Er zijn in Nederland niet veel drukkerijen die buiten hun ‘normale’ werkzaamheden en reclame activiteiten ontplooien om nieuwe klanten te trekken en, wat zeker zo belangrijk is, hun klanten te behouden. Als gunstige uitzondering geldt sinds lange tijd de firma Proost en Brandt met zijn zogenaamde Proost Prikkels: bijzondere boekjes en andere drukwerkjes die, behalve dat ze laten zien waartoe de drukkerij technisch in staat is, tevens de algemene stand van de techniek tonen op drukkersgebied aan de boektechnisch geïnteresseerde kijker/lezer. Sedert een aantal jaren is er een Haagse drukkerij die er ook behagen in schept haar kennis en kunde middels aardig drukwerk tentoon te spreiden: drukkerij De Kroon.

Onder de titel Kroonsteentjes geeft deze drukkerij een reeks drukwerkjes uit. Men let daarbij niet alleen op een goede verzorging, maar men laat ook staaltjes van de nieuwste technieken zien op het gebied van drukken, binden, fotografie en reproductie. Tevens laat De Kroon vele lettertypen de revue passeren en gebruikt men de meest uiteenlopende soorten papier. De boekjes hebben steeds een ander thema, waarbij men het materiaal, de vormgeving en de letter zoveel mogelijk tracht aan te passen. Het is niet moeilijk te bedenken dat een boekje met een gedicht over dromen er anders uit zal zien dan een kort reisverslag uit Java met foto's van tempelruïnes. En dat een duimboekje een andere aanpak vergt dan een 3D-boekje compleet met rood-groen bril-letje, om maar enkele voorbeelden te noemen van wat De Kroon tot nu toe de wereld inzond.

Wat opvalt aan de Kroonsteentjes is het feit dat het geen reclamedrukwerkjes zijn. Na-tuurlijk staan er een korte vermelding van de bedrijfsnaam en de doelstelling van de Kroonsteentjes in, maar de nadruk ligt vooral op het boektechnische aspect. Alle gegevens die een boekenliefhebber zou willen weten staan vermeld: letter, papiersoort, soms drukpersen, il-lustratoren, vormgevers, fotografen en wat dies meer zij. Voor de bibliofiel zijn de Kroonsteentjes zo aantrekkelijk, omdat ze in beperkte oplage worden uitgegeven voor relaties van de drukkerij. Ze zijn dan ook niet te koop.

Tot dusver zijn er 39 Kroonsteentjes verschenen, een reeks waaraan klinkende namen zijn verbonden. Zo verscheen van Max Croiset een gedicht en werd een verhaal van Jan Terlouw uit het Engels vertaald en in de vorm van een pakje speelkaarten uitgegeven. De vorm- geving is bij de meeste Kroonsteentjes in handen van Hans Hartzheim, die ongetwijfeld veel plezier beleeft aan het bedenken van steeds nieuwe invalshoeken, gezien de resultaten tot nu toe. ■

Jos van Waterschoot