Boekengids. Jaargang 38

[p. 321]

Nummer 9 achtendertigste jaargang november 1960

Louis Ryckeboer zestig
door Gaston Durnez

‘Wanneer ik glimlach, excuse me, ik meen het best met u’.

- Het is allemaal begonnen met een uithoudingsdans, vertelt Louis Ryckeboer. Negenentwintig jaar geleden, in de zomer van 1931. Ergens in Brussel werd een kampioenschap ingericht ‘om ter langste dansen’. Het duurde een maand. Ik ben er ook naar toe geweest. Niet om te dansen, om te kijken. Ik vond het zó dwaas en weerzinwekkend, dat ik er iets moest over schrijven. In het ‘Café des Arts’, op de hoek van de Luxemburgstraat, heb ik pen en inkt en papier gevraagd en ik heb een brief geschreven naar de redaktie van De Standaard. Ik wist niet goed wat ze daar met mijn beschouwingen zouden aanvangen. 's Anderendaags vond ik ze in de krant. Op de plaats van het hoofdartikel! Mijn initialen stonden er onder: L.R. Dat is het begin van mijn schrijversloopbaan geweest.

- En van de mijne, komt Lods er tussen. Ik zag het hoofdartikel van L.R. Ha, dacht ik, die Louis kan dus schrijven? Als hij het kan, ik ook. Ik schreef een humoristisch brokje en zond het in voor de rubriek ‘In de Uil’, in hetzelfde blad. Die titel heb ik dus niet zelf gevonden. Hij bestond al een hele tijd. Filip de Pillecyn schreef in die rubriek. Ook enkele anderen, die een schuilnaam gebruikten. Mijn brokje werd opgenomen. Ik ondertekende ‘Lods’, omdat mijn verloofde in Maaseik mij altijd zo noemde. Zij wist niet dat ik iets naar het blad had gestuurd en ik hoopte dat zij het zou lezen en mijn troetelnaampje herkennen. Ach ja...

Wij zitten in de diepe zetels van de woonkamer in nummer 73 van de Caputsteenstraat te Mechelen. Een groot wit huis met een torentje, dat men ‘'t Kasteeltje’ noemt. Mevrouw Ryckeboer luistert met een glimlach en verbetert af en toe een detail in het verhaal van haar echtgenoot en in dat van Lods. Louis Ryckeboer en Lods zijn, zoals men weet, twee broers die beiden thuis de enige zoon waren. Terwijl de gastheer voor mij en voor Lods de glazen vult met een melancholische rode wijn, verontschuldigt hij zijn twee kozijns, Rijkaard Lod. Bauer en Seger Beek, die niet aanwezig konden zijn tengevolge van uithuizigheid. Rijkaard en Seger zijn alle twee sinds hun kleuterjaren thuis bij Louis en Lods opgevoed en hun literair en journalistiek werk is zodanig met dat van de twee broers vergroeid, dat men het vaak niet meer uit elkaar kan houden. Het prettige van de geschiedenis is, dat zij ook precies zo oud zijn als hun kozijns. Op 25 november 1900 werden zij alle vier te Antwerpen geboren. Sindsdien hebben zij elk jaar hun verjaardag op dezelfde datum gevierd, zodat zij binnenkort gezamenlijk zestig worden.

- Hoeveel Uilen hebt U nu al geschreven? vraag ik aan Lods.

- Op 3 oktober 1960 is nummer 4.417 verschenen, zegt hij. In het begin hield ik ze allemaal zorgvuldig bij, maar de jongste jaren werd dat een zeer lastige karwei. Ik knip ze nog wel uit en gooi ze ergens in een kast. Maar ze zijn te talrijk geworden. En toen Louis en Rijkaard en Seger later ook begonnen te Uilen, kwam ik er waarlijk bijna niet meer bovenuit.

Hij staat op en zoekt in een grote kast. Lods woont bij zijn broer. Hij is er in alle kasten thuis. Uit een rij van tien dikke, zwarte, stevig ingebonden boeken, pikt hij het eerste uit. Ik mag het vasthouden. Het boek bevat de eerste honderd Uilen. Zij zijn netjes uitgeknipt, opgeplakt, (op briefpapier van Louis Ryckeboer, toen te Antwerpen ‘advocaat, Hollandsche straat 2, raadpleging van 5 tot 6 u’), en ingebonden. Op de rug staan gouden letters: ‘Lods, In den Uil’. De eerste duizend kroniekjes heeft hij zo laten inbinden. Later verplichtte de overvloed hem tot meer eenvoudigheid.

Ik lees de datum waarop het eerste kroniekje boven zijn naam verscheen: 20 september 1931. De titel: ‘Gemijmer over de hondsdagen’. Het gaat over een wit en een zwart hondje, waarvan men de afbeeldingen toen op alle damesjurken, meisjeskragen en studentenpetten kon zien bengelen. Lods, die altijd graag getekend heeft, (‘ik schilder ook af en toe’), maakte een portret van de diertjes, ter illustratie van zijn beschouwingen. Op het blad vóór de hondjes prijkt een ander knipsel uit De Standaard. Een tekening die een grote Ghandi-kop voorstelt, met daarnaast een miniatuur-Chaplin. Zij verscheen op 13 september en zij drijft lichtjes de spot met Chaplin die kort tevoren Ghandi had ontmoet. Bij die ontmoeting bleek dat Ghandi nog nooit van de filmartist had gehoord. Vergeleken met de Indische leider was Chaplin inderdaad maar een klein ventje.

- Die tekening kwam dus nog vóór mijn eerste Uil in De Standaard, zegt Lods. Het was mijn eerste journalistieke bijdrage, na het hoofdartikel van onze Louis.

[p. 322]

Hij kijkt er met enige verliefdheid naar en wij ontdekken in hem een verloren gelopen cartoonist.

Plotseling rinkelt de telefoon. Lods wordt weggeroepen. ‘Een kliënt’, glimlacht hij geheimzinnig. Louis geeft hem een duw, maar ik zie het nog net.

- Ga maar, zegt Louis Ryckeboer. Ik zal uw rol wel overnemen. Ik ken u lang genoeg. Terwijl Lods zich met veel verontschuldigingen verwijdert, schenkt zijn broer nog eens de wijnglazen vol en vertelt verder, alsof hij werkelijk Lods is. Merkwaardig hoe die twee mekaar begrijpen en aanvullen!

_* * _*

- Vindt U niet, vraagt hij, dat Ryckeboer een mooie, echte Vlaamse naam is?

- Inderdaad, zeg ik.

- Welnu, het is een Franse naam. Jan Lindemans zegt het en die kan het weten. De naam heeft helemaal niets te maken met een rijke boer. Ge moet hem op zijn Westvlaams uitspreken om te horen waar hij vandaan komt. Riquebourg is een Frans stadje. Daar moeten mijn voorouders gewoond hebben. Ik vroeg aan Lindemans of het niet eerder ‘Richebourg’ geweest is, in de Bourgognestreek. Ik houd van Bourgogne. Maar het is Riquebourg. Toen mijn voorouders naar Vlaanderen kwamen, heeft men de naam gewoon vervlaamst. Men vervlaamst soms wel iets in dit land. Ik ben een West-Vlaming van Franse afkomst.

- Kollega, zeg ik.

- Maar in Antwerpen geboren! Mijn grootvader woonde in Adinkerke. Daar was hij in 1830 al schepen. Toen de eerste Koning der Belgen ons grondgebied betrad, was de burgemeester van Adinkerke ziek, en zo werd Leopold I vermelkomd door een Ryckeboer. Mijn ouders verlieten West-Vlaanderen en ik zag het licht in de roemrijke Scheldestad. Ik liep er school bij St. Jan Berchmans. Later trok ik naar Leuven, waar ik doctor in de rechten werd. Daar heb ik mijn eerste schrijversproeven afgelegd. Ik gaf er met enkele vrienden een tijdschrift uit, ‘De duizendpoot’. Er waren vijf redakteurs en één abonnee, een onderpastoor uit Antwerpen, och arme. In de Scheldestad ben ik na mijn studies vijf jaar advokaat geweest. Dan werd ik ambtenaar. Ik ben het, na vele avonturen, nog altijd. Louis Ryckeboer's gelaat betrekt even als hij spreekt over die ‘avonturen’. Hij beleefde ze als de stadssekretaris van Mechelen, die na de oorlog uit zijn ambt werd ontzet. Alhoewel men hem sindsdien als weerstander heeft erkend en hij hoge ambten in de rijksadministratie waarnam, werd hem te Mechelen nog altijd geen voldoening geschonken. Een typisch geval uit een dolle tijd.

- Kom, glimlacht hij, daar praten wij vandaag niet over. Het gaat over Lods.

- Mijn man heeft altijd een veel te goed hart gehad, zegt zijn vrouw.

Zij is een Limburgse, uit Maaseik. Ryckeboer huwde haar in 1931. Thans hebben zij drie grote jongens, (een advokaat, een lid van de Zeemacht, een student) en een fris ‘tiener’-meisje.

- Sinds 1931 heeft Lods dus de rubriek ‘In de Uil’ geschreven?

- Ja. Hij zond maar in en het werd opgenomen. Op de duur was het hoekje van hem alleen. Onder de oorlog is het niet verschenen. Toen wilden de Duitsers er niet van weten. Ik herinner mij dat de Uilen in het begin een hele tijd niet vergoed werden. Althans niet in geld. Lods schreef voor zijn genoegen en hij was heel blij als de krant zijn stukjes wilde opnemen. Hij was een onbekende, ongevraagde inzender. Hoofdredakteur Jan Boon waardeerde de kroniekjes en hij liet hem als ereloon nu en dan boeken bezorgen, die Lods zelf mocht uitkiezen. Hij schreef de auteur in voor een encyclopedie. Later stelde Boon voor, een bloemlezing van de Uilen uit te geven. Dat werd dan het eerste boek. Lods noemde het ‘Zakspieghel historiael’. En Rijkaard was bereid, het hele geval op zijn naam te laten zetten.

- De rubriek had sukses en ook andere bladen vroegen medewerking?

- Inderdaad. Toen vóór de oorlog ‘Nieuw Vlaanderen’ verscheen, heb ik Seger Beek gelast met een hele bladzijde per week. Dat duurde ongeveer een jaar en de tekenaar Swerts - de bekende Jos uit het weekblad ‘Pallieter’ van De Pillecyn, de man die ook de toen zo furore makende koppen van politici tekende - moest de bladzijde illustreren. Na de tweede wereldoorlog duurde het een tijdje eer De Standaard opnieuw verscheen en toen heeft Lods in het dagblad Het Volk een rubriek gehad ‘In den Ouden Uil’. In 1947 is de vroegere Uil teruggekeerd in zijn oud nest, in de hoek van bladzijde 2 van De Standaard. Daar woont hij nog altijd. In de eerste jaargang van De Vlaamse Linie heb ik na de oorlog ook een dergelijke kroniek verzorgd. Tegenwoordig strijkt de Uil geregeld neer in De Bond, het weekblad van het Vlaams Verbond der Grote Gezinnen.

_* * _*

[p. 323]

- En de boeken van uw familieleden en van u?

- Er zijn er vier verschenen, waarvan drie bloemlezingen. De ‘Zakspieghel Historiael’, onder de naam van Rijkaard Lod. Bauer, werd in 1933 door het dagblad De Standaard, voor mijn rekening, uitgegeven. In



1942 publiceerde de uitgeverij De Lage Landen het boek ‘Leeuwenmuilen en pantoffelbloemen’, zijnde een verzameling Uilen die handelen over de Vlaamse Beweging. Dezelfde uitgeverij publiceerde in 1943 een kanjer van een boek, ‘Boerenjongens’. In een volume van bijna 500 blz. bracht Rijkaard, die ook de leeuwenmuilen en de pantoffelbloemen had geplukt, een zeer verscheiden kollektie bijeen.

Ryckeboer haalt uit de wonderkast met de tien ingebonden Uilen enkele andere boeken. Met trots en enige tederheid kijkt hij toe, hoe ik voorzichtig de mooie banden streel en met de vingertoppen over het Japanse of Hollandse papier strijk. Het zijn de speciale eksemplaren die hij telkens voor zijn gezin liet drukken. Toen er onder de oorlog geen Japans te krijgen was, zocht hij een ander middeltje om ‘Boerenjongens’ even uit het gewone papier te halen. Hij liet enkele eksemplaren drukken op een soort van veredeld bruin inpakpapier.

- In 1946, vertelt hij, heeft De Nederlandsche Boekhandel, onder de naam van Ryckeboer, mijn ‘Bevattelijk en Belgisch treinboek’ gepubliceerd. Dat is het enige werk dat niet vooraf in krant of tijdschrift is verschenen, maar dat als een geheel ontworpen en ook in één trek geschreven is.

- Het Treinboek vormt inderdaad een geheel. De korte hoofdstukken kunnen niettemin gelezen worden als afzonderlijke Uilen. Naar vorm en stijl gelijken zij zeer goed op uw gewone kronieken. Hebt U nooit een ander literair genre beoefend? Een doorlopend verhaal bijvoorbeeld?

- Ik heb na de oorlog een verhaal geschreven waarin een repressiegeval wordt getransponeerd. Ik weet niet of ik dat ooit zal uitgeven. Het gaat om de tragiek van een man die eerst door de groten van zijn land als een verrader wordt behandeld en door het volk als een goed man gewaardeerd, later door de officiëlen als een held geëerd en door het volk geminacht. Buiten dat bestaat er van mij een boek zonder inhoud. De titel, de maquette, de ‘korte inhoud’ werden door de uitgever bekendgemaakt en er is flink reklame voor gevoerd. De tekst is nooit geschreven. Ik had geen tijd. Het moest een humoristische familieroman worden. Als wij nu thuis iets grappigs horen of zelf meemaken, dan zegt iedereen: Dat is voor ‘Zes meter Façade’! Want zo moest het boek heten...

- U blijft dus in feite bij uw kroniekjes?

- Ja. Mijn capaciteit reikt niet verder dan die korte stukjes. Ik ben geen schrijver met lange adem, geen verteller. Ik kan mij ook niet dwingen te schrijven en ik verdraag geen druk van buitenaf, geen voorzeggers. Het volstaat, mij een stukje over een bepaald onderwerp te vragen, om mij helemaal van de wijs te brengen, zodat ik het nooit zal schrijven. Ik loop met open ogen door de wereld, bekijk mensen en dingen, maar zoek geen onderwerpen. Ik wacht tot het onderwerp, een pointe, mij zelf opzoekt. Door de lange routine kent zij de weg! Als ik een pointe heb, moet ik ze onmiddellijk opschrijven en uitwerken, of ik ben ze kwijt. Ik leg nooit een reserve aan, maar ik moet ook nooit met een ledig hoofd vóór mijn schrijfmachine gaan zitten in de hoop dat het allemaal wel al schrijvende zal komen. Eén voorwaarde opdat het goed zou gaan, is het geregeld verschijnen van de kroniek. Ik ben verslaafd aan de charme van het krantenwerk: nauwelijks is het stuk geschreven, of ge beleeft de vreugde het gedrukt te zien. Als ge lange tijd zulk werk levert, kunt ge er niet meer buiten. Na bijna dertig jaar, is mijn leven er op ingesteld. Ik kan het mij niet voorstellen zonder de geregeld terugkerende kroniek.

[p. 324]

- Af en toe schrijft U ook verzen, is het niet?

- Ja, als ik daar zin in heb. Soms dient de dagelijkse ‘pointe’ zich aan op rijm. Ik kan het niet verhelpen.

- Fantaisie, fantaisie,..., lacht mevrouw.

- Ik beleef veel genoegen aan het schrijven, bekent Louis Ryckeboer. Toen de duizendste Uil verscheen, heeft De Standaard mij gevierd. Naast mijn kroniek, publiceerde men een artikel van Claes en langs de andere kant een artikel van Timmermans. Zij maakten mijn lof en gingen op zoek naar het diepere in mijn humor. U weet wel: verdriet dat op zijn kop staat! Toen ik hun vriendelijke, mooie stukjes had gelezen, kreeg ik de indruk dat ik een zeer beklagenswaardig man was, met een vijver verdriet in mijn binnenste. Ik geloof dat dit niet waar is. Ik ben helemaal geen droevig mens...

Ik denk bij deze woorden van Ryckeboer aan een parodistisch stukje uit ‘Boerenjongens’, waarin de spot gedreven wordt met de rondvragen aan letterkundigen over de wijze waarop zij schrijven. ‘Ik schrijf met de machine, in 't zwart op wit papier, handelsformaat, in de dag zo en 's avonds met kunstlicht. Nu en dan leun ik achterover voor als er gedachten zouden zijn, die achter mijn rug zouden door willen. De tekst die ik geschreven heb, staat vlak voor me, alsof hij reeds uitgegeven was en die, welke nog komen moet, zit binnen in me; het is wanneer de tweede de eerste heeft vervoegd, dat ik klaar ben. Ik schrijf voor mijn eigen genoegen, zoals ik uit eender noodzaak sigaretten rook; er zijn mensen, die de rook van mijn sigaretten niet verdragen, omdat ze van slechte hoedanigheid zijn, maar vermits ik er smaak in vind? Onder het schrijven zelf, doe ik soms vondsten, waarvan ik ondervind, dat ze niet het geringste effekt maken op de lezer, maar, mezelf getrouw ben ik een enthoesiast lezer van mijn eigen proza, lach hardop als het plezant wordt, huil om mijn ernst en vind mijn schrifturen fraaier dan die van andere grote schrijvers in oorspronkelijke versie of in vertaling...’

_* * _*

De kleine, schuin gedrukte kommentaren op het dagelijkse gebeuren, de vluchtige poëtische bespiegelingen, de ironische en wijsgerige bedenkingen van een flaneur door stad en land, de gekke capriolen van een moderne grapjas, behoren in vele buitenlandse kranten tot de beste rubrieken. Menige krant heeft ze tot een werkelijke ‘instelling’ verheven. Vooral bij de Fransen is het dagelijks krantencursiefje, het ‘billet du jour’, als het ware een zelfstandig literair genre geworden. Dat is ook het geval in Nederland, waar men klinkende namen kan noemen: Mr Elias van de Praetvaria, Kronkel alias Carmiggelt, Godfried Bomans.

In Vlaanderen hebben de ‘kursiefjes’ niet zo'n grote bloei gekend. Onze volkskranten zijn nog niet zo lang bezig, het peil van de centenbladen te ontgroeien. En het genre vereist om te beginnen een grote taalvaardigheid, van lezer en schrijver, een handigheid en een vlotheid die toelaat, van weinig of niets een halve kolom lezenswaardige kopij te maken. Onze betere kranten waren tot vóór kort bijna uitsluitend strijdbladen, waarin de ironische glimlach, het relativerende grapje, moeilijk aan bod kwamen: de halve-kolom-kursiefjes werden platgeknepen tussen de hoge kolommen vetjes. Wij zijn een volk van hoofdletters. Wij hebben het moeten zijn. Pas nu beginnen wij voorgoed de sierlijke tekens uit de ‘onderkas’ te ontdekken en krijgen wij plaats om ze te gebruiken. De Kronkels zijn bij ons zo weinig talrijk om dezelfde reden als die welke het gebrek aan goede beoefenaars van andere kleinkunstgenres uitleggen. Als men in harnas moet rondlopen, verbergt het vizier al te vaak de glimlach. IJzeren handschoenen beletten het sierlijk hanteren van een lichte ganzeveder. De uitzonderingen bevestigen de regel. Johan de Maegt, die twintig jaar geleden stierf, heeft jarenlang een ‘Verloren Hoekje’ geschreven, waarin hij de Brabantse natuur, het leven van mens en dier en plant, op een wonderlijke poëtische wijze bezong. Ironie en humor kwamen er weinig aan te pas. Hij leverde stemmingskunst, met veel zon. Als ik door Brabant rijd, zie ik het landschap met de kleuren zoals hij die in zijn dagelijks hoekje heeft geschilderd. Hij was een sprookjesschrijver met een perskaart.

De tweede uitzondering is Ryckeboer (wij doen hem poseren voor hem en voor zijn schrijvende familieleden). Hij is meer ironisch en sarkastisch kommentator dan verteller. Hij beschrijft geen taferelen of gebeurtenissen, tenzij om er in een flitsende zin of in een koldereske uitbeelding kommentaar op uit te brengen. Kleine gebeurtenissen uit het dagelijkse leven, zowel als krantenartikels en politiek leveren hem de stof voor zijn kursiefjes.

Naar onze mening is hij op zijn best in stukjes zoals men die vindt in ‘Boerenjongens’. Het is de humor van de werkelijkheid, de humor zoals Tati die dikwijls beoefent: de prettige, eigenaardige, dwaze kleine kanten van het leven afgekeken. ‘Boerenjongens’ is een soort van Bijbel van het dagelijkse gebeuren in huis en tuin, op straat, in de administratie. De kleine gekheden van elke dag, die wij allemaal ontmoeten, staan er in genoteerd. In ‘Be-

[p. 325]

vattelijk en Belgisch treinboek’ heeft hij die humor kolderesk opgedreven. De kleuren zijn heviger, de werkelijkheid wordt nonsensicaal voorgesteld. Het ‘treinboek’ is daarom uniek in de Vlaamse letterkunde: het eerste humoristische boek waarin de zuivere kolder zo sterk naar voor komt. Een andere toon hoort men in ‘Leeuwenmuilen en pantoffelbloemen’. De stukjes, in dat boek verzameld, zijn meestal geïnspireerd door de aktualiteit (en daardoor nu ook al voor een deel verouderd en moeilijker te vatten). Zij doen wel een beroep op het koldereske, maar zij zijn vooral sarkastisch en spottend, (‘... noemt men ons imperialisten. Imperialisten, we zijn er wel mee. Men wil zeggen, dat we gevaarlijk zijn, maar men ontziet het niet, ons het hart uit te halen. Men schildert ons als gevaarlijk af, zoals men van de cirkusleeuw zegt, dat hij de koning is der dieren en, om het te bewijzen, doet men ons brullen. Brullen is iets, wat men niet ontleert en, als we goed brullen, zegt men, hoort de imperialisten!’).

In de andere verzamelingen kunnen de opstellen vergeleken worden met cartoons die nu eens het gewone leven, dan de nonsens-grap uitbeelden. In ‘Leeuwenmuilen en pantoffelbloemen’ zijn het prenten van politieke tekenaars, humoristisch getekende hoofdartikels. Het leidmotief van die prenten is een felle Vlaamse aanklacht, met geregeld terugkerende prikjes in onze eigen ballonnetjes die hoog de lucht ingaan omdat ze zo licht zijn. (O, de Vlaamse gentleman die droomt van pasmunt met de beeldenaar van Robrecht van Bethune!).

Zijn stijl herkent men van ver. Hij houdt ervan, midden in het onderwerp te vallen en halve toespelingen te maken. Dat leidt natuurlijk wel eens tot het schrijven voor een beperkte kring van mensen die weten waarover het gaat, vooral dan bij politieke aktualiteiten. In de bloemlezingen komt dit minder voor omdat zij vanzelfsprekend meestal ontdaan zijn van de toevalligheden uit de krantenrubriek. ‘Vertellen’ doet hij zelden. Hij verzamelt enkel pikante details, geeft flitsende kommentaar, schuift woorspelingen door mekaar, tracht paradoksen te vinden en speelt bij gelegenheid gewoon ping-pong, voor het loutere genoegen van het spel.

Ryckeboer heeft een goed hart. ‘Mocht ge iemand tot bankroet brengen, betaal tenminste zijn tram als hij naar de gevangenis rijdt’, schrijft hij. ‘Als ge iemand een messteek toebrengt, fluister hem dan een verzeke van Gezelle in het oor, opdat hij met een goede indruk deze wereld verlate’. Hij kent de ware verhoudingen: ‘Wanneer ge iemand ziet verdrinken, doe uw hoed af, want hij is dichter bij God als gij’. Hij grinnikt en zet de wereld een neus, maar hij heeft een verontschuldiging: ‘Wanneer ik glimlach, excuse me, ik meen het best met u’.

Dertig van zijn beste levensjaren heeft Louis Ryckeboer besteed aan dit moeilijke, dikwijls onderschatte genre. Wij heffen hem vandaag - terwijl hij ironisch glimlachend op ons neerziet - op het literaire schild. Want literatuur is slechte journalistiek, maar goede journalistiek is literatuur.

Bibliografie van Louis Ryckeboer

1933	-	ZAKSPIEGEL HISTORIAEL of Vijftig onnauwkeurige bijdragen tot de beschavingsgeschiedenis [o. ps. Rijkaard Lod. Bauer] (V, †, 83.8) - Brussel, De Standaard (20 × 12) 126 blz. (R. 10.879)
1942	-	LEEUWENMUILEN EN PANTOFFELBLOEMEN. Vlaanderen door de laatste jaren heen [o. ps. Rijkaard Lod. Bauer] (IV-V, 88: 87: 324) - Brussel, De Lage Landen (20 × 15) 150 blz. (R. 21.972)
1943	-	BOERENJONGENS. Beien op brandewijn. Bekwaam middel tegen kwade luim, lusteloosheid, gal en constipatie [o. ps. Rijkaard Lod. Bauer] (IV, 88: 07) - Brussel, De Lage Landen (18 × 14) 473 blz. (R. 23.297)
1946	-	BEVATTELIJK EN BELGISCH TREINBOEK (III-IV, 83.8: 87: 38) - Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel (20 × 12) 140 blz. (R. 26.725)