Boekengids. Jaargang 35

[p. 385]

Nummer 9 vijfendertigste jaargang november 1957

Emiel van Hemeldonck zestig
door André Demedts

Op 29 november wordt Emiel van Hemeldonck zestig. Hij is zoals wij hem uit zijn kunst kunnen kennen: veelzijdig, vergroeid met het landschap en de traditie, evenwichtig en vriend van de mensen, gelovig met verantwoordelijkheidsbesef en trouw aan zijn volk.

Als wij de lijst van zijn verschenen werk naslaan, zien wij onder de meer dan veertig titels die zij bevat, behalve romans, novellen en schetsen, ook handboeken voor het onderwijs, reisverslagen, luisterspelen, jeugdverhalen en beschrijvingen van land en volk. Hij leeft niet teruggetrokken in een eigen wereld, alleen voor zichzelf. De noodwendigheden van kerk en land, met de wensen van zijn vrienden, hebben



evenveel beslag op zijn tijd en begaafdheden gelegd, als hij overgehouden heeft om aan scheppend werk te besteden.

Het is ons niet bekend of Van Hemeldonck ooit in een geschrift het individualisme der esteten veroordeeld heeft; in ieder geval kan zijn leven, met zijn kunst die er een uitvloeisel van is, als een veroordeling worden beschouwd. Waar moeilijkheden dienen voorkomen of onduidelijke toestanden opgehelderd, wordt dikwijls op hem een beroep gedaan. Hij is niet alleen voorzitter van de Kempische schrijvers, maar ook lid van de Heilig-Hartebond van Vosselaar en men kan bijdragen van zijn hand, zowel in het blad van de kroostrijke gezinnen als in letterkundige tijdschriften aantreffen.

Als hij eens verklapt heeft dat ziin voorouders reeds in de zeventiende eeuw op het gehucht Hemeldonk woonden, niet verder dan een half uur gaans van de Konijnenbergen die in zijn verhalen herhaaldelijk worden genoemd en de plaats waar hij zijn landhuis ‘Berk en Brem’ heeft doen bouwen, is het omdat die bijzonderheid belang voor hem heeft. Sommige schrijvers zijn als distelpluisjes op de wind, waarvan herkomst en bestemming niet te achterhalen zijn. Van Hemeldonck daarentegen wortelt, als een boom in de grond, in een landschap en een traditie.

Het is de omgeving die hij kent, waarvan hij zich niet wil of kan verwijderen: de ‘heilige’ Kempen, zoals ook Conscience en Snieders ze beschreven hebben, met een enkele maal, zoals in ‘Land van Belofte’ een nijverheidsstreek op de achtergrond, wanneer hij moet vertellen wat er van zijn plattelandsbewoners terecht komt als zij met hun dorp de grondslag van hun geluk prijsgeven. Ofwel in zijn geschiedkundige romans zijn het de steden Antwerpen en Turnhout, hem door zijn historische studies vertrouwd, die hij tot plaats van handeling kiest, wanneer hij toegevend aan een romantische drang naar grootheid, figuren als Thoenemans uit ‘De cleyne Keyser’ of Dokter Van den Cruyce uit ‘Voghelensanck’ tot dragers van een heldhaftige wereldbeschouwing maakt. Er bestaat een verband tussen het karakter en de omgeving, het milieu en de lotsbestemming van zijn helden.

Wie en wat zij ook mogen zijn, er is een wereld om hen heen, waarin overgeleverde wetten en gebruiken het leven indijken als een stroom in zijn bedding. De nonkonformist, evenzeer opstandeling als pionier, die alle vormen doorbreekt en het verleden van zich afgeworpen heeft om opnieuw te kunnen beginnen, heeft Van Hemeldonck's belangstelling niet. Waarschijnlijk voelt hij voor hem een min of meer bewuste afkeer, omdat hij in zijn ogen kortzichtig of onverantwoordelijk schijnt. De groten, aan wie hij zijn hart heeft verpand, zijn de duldzamen, Moeder Greta als ze oud geworden is, Meester De Ruyck uit ‘Kroniek’, Maria uit ‘Maria, mijn Kind’, Cornelis uit ‘Schelde, snelle Vliet’. Maar waarom ze verder noemen, daar ze bijna in ieder boek optreden en steeds, zelfs wanneer ze niet op de voorgrond staan, een hoofdrol toebedeeld krijgen. Zij zijn de wijzen, die de volmaaktheid het meest nabij gekomen zijn, omdat zij zich met Gods beschikking over het leven en hun eigen bestaan kunnen verzoenen.

De kleur van hun ziel is de kleur van Van Hemeldonck's kunst. Zij doet ons aan een zonnige herfstdag denken, die ook een lentedag zou kunnen zijn, als er de stilte en vrede van de voltooiing niet over lag. Van het onherroepelijke. In zijn werk is het geluk de vrucht van het offer en dat offer geen daad van geweld, maar een leren vergeten van zichzelf. Ondanks die ondertoon van weemoedige gelatenheid gaat er een zacht bemoedigende indruk van uit. Ongetwijfeld is dat aan zijn medeleven met de mensen te danken. Zelden tekent hij een onaangenaam karakter, iemand die zich door kwade trouw en boos opzet laat leiden. Zijn zondaars zijn geen moedwillige bewerkers van het ongeluk der anderen, geen destruktieve geesten, maar slachtoffers van weinig gekompliceerde hartstochten of ongunstige toestanden. Doorgaans loopt het verkeerd met hen af en dan lokken zij meer medelijden dan misprijzen uit. In het werkelijke leven gebeurt het weleens anders en is het nodig aan God te denken

[p. 386]

om sommige mensen niet te verachten. Van Hemeldonck maakt hen aanvaardbaar en zelfs beminnelijk onder de invloed van zijn goed hart. Ongetwijfeld zou het hem pijn doen, als hij door zijn werk zijn lezers zo diep moest ontgoochelen, dat het leven hun minder schoon en zinrijk wordt.

Uit diezelfde bekommernis om anderen, spruit meteen zijn moreel verantwoordelijkheidsbesef voort. In een vraaggesprek met Louis Sourie heeft hij erop gewezen dat een schrijver niet kan weten door wie zijn werk zal gelezen worden. Met andere woorden betekent dit dat hij niet kan voorzien wie hij schade aan zijn ziel zou kunnen berokkenen. Dat is een vraag, die alleen voor een gelovige zin heeft, voor een gelovige dan nog die zich tegenover de gehele gemeenschap aansprakelijk voelt. Hij schrijft niet voor enigen, de ingewijden en ontwikkelden, die de uitdaging van de tijd en een schildering van alle menselijke mizeries en afwijkingen, verwarring en godloochening, kunnen opvangen en overwinnen. Degenen die zich met Kafka of Greene, Gide of Hemingway verwant voelen, zullen door zijn kijk op de werkelijkheid niet bevredigd worden. Hij is te braaf en eenvoudig, te warm en goedhartig voor hen.

Eigenlijk zet hij een traditie voort, die in Vlaanderen, althans bij een deel van ons volk, levend gebleven is. De figuren die hij uitbeeldt en die altijd min of meer op hun schepper teruggaan, kunnen wij in levenden lijve ontmoeten, al zijn ze niet talrijk. Zij waren er honderd jaar geleden; zij zijn er nog; waarschijnlijk zullen zij ook in de toekomst herboren worden. In hun persoonlijkheid zijn de gaven verenigd, die wij in onze meest beminde vrienden bewonderen: werkzaamheid en welwillendheid, vergroeidheid met het aardse en tegelijk geloof aan een eeuwige bestemming. Op die manier is hij waarachtig, ondanks zijn eenzijdigheid.

Er wordt te zelden belang gehecht aan het vakmanschap waar Van Hemeldonck blijk van geeft. Hij kan een roman opzetten en langs een boeiende verwikkeling naar een logische ontknoping voeren. Hij kan atmosfeer scheppen. Hij kan schrijven. Dat wordt te weinig erkend. Voor een samensteller van bloemlezingen zal het niet moeilijk zijn uit zijn boeken, vooral uit de periode die met ‘Kijkverdriet’ een aanvang neemt, fragmenten te kiezen die aan onze jeugd een bepaalde stijl, een oorspronkelijke wijze om zich uit te drukken, kunnen leren waarderen. Dat alles moest eens gezeid worden. Zijn zestigste verjaardag is een welkome gelegenheid geweest om het te doen, besluitend met de wens die een verwachting is, dat Van Hemeldonck nog veel jaren verder zal kunnen werken, steeds groeiend en sterker zichzelf wordend, zoals hij dat feitelijk tot nu toe heeft gedaan.