Biografie Bulletin. Jaargang 19

[p. 78]

In de kritiek
De schaamte niet voorbij
Ambivalentie rond Joke Smit
Mireille Berman

In Leiden staat haar standbeeld en er zijn inmiddels achtendertig straten naar haar genoemd, maar een biografie van feministische voorvrouw Joke Smit was er tot voor kort niet. Marja Vuijsje bracht daar verandering in met Joke Smit. Biografie van een feministe 1933-1988.

‘Eindelijk gerechtigheid voor de oermoeder van de tweede feministische golf!’ jubelde Opzij. De biografie werd uitgebreid besproken in vele dag- en weekbladen. En, zo blijkt uit de recensies: de herinnering aan Joke Smit is nog altijd niet onomstreden.

De meeste recensenten beginnen met de beschrijving van het standaardbeeld van Smit. Ze schetsen hoe Smit, in 1933 geboren als oudste dochter in een calvinistische geheelonthoudersfamilie, als leergierig, ijverig meisje moeiteloos het gymnasium en een studie Frans doorliep om vervolgens wetenschappelijk medewerker te worden aan de Universiteit van Amsterdam. In 1967 publiceerde ze in De Gids ‘Het onbehagen bij de vrouw’, een felle aanklacht tegen de onrechtvaardige rolverdeling tussen mannen en vrouwen. Vervolgens richtte Smit (samen met Hedy d'Ancona) de actiegroep Man Vrouw Maatschappij op, met de bedoeling mensen bewust te maken van de sekse-ongelijkheid. In de jaren erna ontwikkelde ze zich tot beroepsfeministe en werd ze actief in ontelbare clubjes en commissies die de maatschappij wilden veranderen. Hoe radicaal ook in haar oordelen, revolutionair was ze niet. ‘Ze was naar onze normen gematigd’, citeert Frans Bosman in Het Parool instemmend het oordeel van de biografe, een generatie jonger en wilder dan de gebiografeerde. Smit was een voorstander van langzaam maar zeker; van moeizame, kleine, maar betekenisvolle stapjes langs parlementaire weg.

Veel recensenten benadrukken het belang van mannen in Smits leven. Nu waren mannen inderdaad niet weg te denken uit haar bestaan, terwijl de jongere generatie feministes ze niet alleen wegdacht, maar ook daadwerkelijk uit het bestaan bande.

[p. 79]

In Elsevier haalt Marijke Hilhorst aan hoe Joke Smit aan het feminisme werd gekoppeld door toedoen van nota bene übermann Geert van Oorschot. Smit zat er niet mee; volgens haar waren de veranderingen die ze voorstond net zo gunstig voor vrouwen als voor mannen.

De onpartijdige toon van biografe Vuijsje wordt alom geprezen. Elsbeth Etty stelt in nrc Handelsblad: ‘Moeiteloos stijgt het boek uit boven het ideologische en strategische gekrakeel van de gepolariseerde jaren zeventig. Vuijsje kiest geen partij en laat zowel Joke Smit als haar radicalere zusters in hun waarde.’

Spartaanse werkezel

Anders dan bij iemand als Joop den Uyl, die inmiddels door vriend en vijand wordt omarmd als diepmenselijk politicus met een tegenwoordig zeldzame intellectuele bagage, wordt Smit in retrospectief tamelijk koel behandeld. Men vindt haar, lijkt het wel, nog altijd niet zo aardig. De recensenten halen veelal het geijkte beeld aan van de Spartaanse werkezel die nooit eens van het leven wist te genieten - een imago dat overigens vreemd contrasteert met de foto op het boekomslag, waarop een stralende, warme vrouw te zien is. Els Kloek in Geschiedenis Magazine: ‘Ze zat voortdurend in dat ongezellige huis van haar, met de neus in de boeken om het vrouwenvraagstuk op te lossen [...].’ Kloek typeert Smit als een ‘strenge, niet zelden zwaar gefrustreerde en wat humorloze feministe die, haar pogingen tot zelfbevrijding ten spijt, niet los wist te komen van haar gereformeerde achtergrond.’ Etty heeft het in nrc Handelsblad over een ‘onaantrekkelijke gymnasiaste die haar heil

Joke Smit (1933-1988)

zocht in de literatuur’. Er hangt bepaald een vijandige sfeer rond haar persoon. Die was er overigens al toen ze nog leefde. Renate Rubinstein vergeleek haar met een stalinist, terwijl Maarten 't Hart schreef dat ze iemand was ‘die haar Führerneigingen nauwelijks kon bedwingen’. Max Pam beschrijft op een recent weblog zijn verbazing toen hij haar eens ontmoette, destijds: ‘Ik had een activiste verwacht, een Prinzipienreiter... maar boven aan de trap stond een bijzonder zachtaardige vrouw. Ze schonk thee.’

Liddie Austin is een van de weinige recensenten die boven deze wel-of-niet-aardig-discussie weet uit te stijgen. Zij constateert in De Groene Amsterdammer dat de ambivalentie rond Joke Smit blijkbaar nog steeds niet verdwenen is. Ze beschrijft de boekpresentatie, waar veel vrouwen aanwezig waren die een actieve rol hadden gespeeld in de tweede feministische golf. Het was een geanimeerde, gezellige bijeenkomst: ‘Aan niks was te merken dat sommige van deze vrouwen elkaar jaren geleden min of meer naar het leven hadden gestaan. [...] Het had iets van een reünie.’ Maar Austin memoreert ook fijntjes hoezeer Smit door haar zusters in de strijd destijds met onverholen

[p. 80]

wantrouwen werd bejegend. Haar treffende conclusie: ‘Joke Smit liep vanaf haar puberteit zelden helemaal in gelijke pas met de tijd waarin ze leefde.’

Dat klopt. Ze trouwde jong, iets dat tien jaar later al minder vanzelfsprekend was, kreeg twee kinderen, omdat dat nu eenmaal zo hoorde - ook iets dat een paar jaar later minder dwingend werd. En toen ze dan eindelijk haar beroemde artikel publiceerde en Man Vrouw Maatschappij oprichtte, verschenen, als duveltjes uit een doosje, opeens allemaal leuke, mediagenieke feministes die ludieke acties verzonnen. Austin: ‘Vergeleken met de meiden van Dolle Mina leek de degelijke sociaal-democratische Joke Kool-Smit ineens achterhaald en ouderwets, en haar ideeën ook.’

Smit realiseerde zich dit. Ze voelde zich overvleugeld en vreesde snel vergeten te worden. Ze stierf, zoals Anja Meulenbelt op haar weblog schrijft, ‘boos en veel te vroeg’. Meulenbelt spreekt zich achteraf overigens opvallend mild uit over de richtingenstrijd binnen de vrouwenbeweging: ‘Veel van de oude tegenstellingen blijken veranderd te zijn in het besef dat we toch vooral samen de vrouwenbeweging vormden.’

Geen rolmodel

Meulenbelt kan zich grootmoedigheid en begrip veroorloven, want zij is een van de overwinnaars. Niet alleen door in leven te blijven, maar ook omdat zij bij het publiek veel bekender is geworden dan Smit.

Meulenbelt vond, anders dan Smit, dat de dingen die vrouwen wegstopten in hun privéleven er juist wél toe deden. Zij betrok dit credo op zichzelf en ging schrijven over haar persoonlijke beslommeringen onder het tegenwoordig even afgesleten als slecht begrepen motto dat het persoonlijke politiek was. Het is natuurlijk de vraag in hoeverre biografen zich iets moeten aantrekken van wat hun gebiografeerden dachten over het belang van persoonlijke details. Zou je van Meulenbelt een intiemere biografie moeten schrijven dan van Smit? Vuijsje vond blijkbaar van niet en verbond, in de woorden van Etty, ‘de persoonlijke levensfeiten [...] op overtuigende wijze met politiek-maatschappelijke ontwikkelingen.’ Zo plaatst ze, weer volgens Etty, ‘Joke Smits betekenis en persoonlijkheid, haar motivatie en haar keuzes, haar liefdes, haar lijden en haar vroege dood [...] in historisch perspectief.’ Co Welgraven in Trouw voelt zich onder die inkijkjes in de privésfeer ongemakkelijk. ‘Geen detail blijft onvermeld’, klaagt hij. ‘Je voelt je als lezer een voyeur die moet toekijken hoe Joke Smit van het ene bed in het andere rolt.’ Volgens hem staat dat een ‘afgewogen, inhoudelijke beoordeling van Smits rol in de vrouwenbeweging’ in de weg.

De zwijgzaamheid van Smit zelf over haar privéleven droeg in ieder geval niet bij tot haar succes en bekendheid in grote kring. De schaamte in het geheel niet voorbij, richtte zij zich op de minder aansprekende kanten van de feministische actie. Op haar weblog stelt Meulenbelt de vraag waarom Smit nooit een rolmodel is geworden. Antwoord: omdat ze weigerde ‘met al haar eigen worstelingen naar buiten te komen’. Zo krijgt, zoals Etty in nrc Handelsblad schrijft, het idee dat het persoonlijke politiek is inderdaad een ‘tastbare realiteit’ - maar wel een wrange realiteit.

Marja Vuijsje, Joke Smit. Biografie van een feministe (Amsterdam, Atlas 2008)