Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 41

[p. 232]

Brief van den Utrechtschen burgemeester Aernt Dircxsz. van Leijden over zijne zending naar den Prins van Oranje (Antwerpen, 26 Febr. 1579),
Medegedeeld door Prof. Dr. P.J. Blok.

Eenigen tijd geleden viel mijn oog op een mededeeling van mijn ambtgenoot en vriend P.L. Muller, gedaan in een vergadering van de Historische Commissie der Maatschappij der Nederl. Letterkunde in den winter 1885/6 (blz. 82 der Handelingen, 1886) over den inhoud van den belangrijken brief, die hier volgt. Het was zijn plan den brief uit te geven in een vervolg op Bondam's Onuitgegeven Stukken, dat zou worden opgenomen in de Werken van het Historisch Genootschap te Utrecht. Van deze uitgave is evenwel niet gekomen: het plan is gebleven bij een uitgave der stukken betreffende den tegenstand der Utrechtsche Katholieken in de Bijdr. en Meded. van het Hist. Gen. 1886, blz. 393 vlg. Het door mr. J.A. Grothe gemaakte afschrift van genoemden brief bleef, met een groot aantal andere afschriften, waarvan Muller een deel uitgaf in zijn Documents betreffende Anjou, onder zijne berusting. Hij maakte er melding van in zijn uitvoerig artikel over bovengenoemd onderwerp in de Bijdr. voor vaderl. gesch. 1886, 3^de Reeks, dl. III (herdrukt in zijn Verspr. Geschriften, blz. 250 vlg.), en wees daar nogmaals met nadruk op de belangrijkheid van den brief.

[p. 233]

Volgens een aanteekening op het vermelde afschrift en de mededeeling van Muller in de Handelingen van Letterkunde berustte het origineel of wel, zegt Muller, ‘een oud afschrift of minuut’ in het Rijksarchiefdepôt te Utrecht, en wel in het archief der Staten van Utrecht. Ondanks alle moeite, waarvoor ik den ambtenaren aan het Rijksarchief te Utrecht mijn dank betuig, mocht het niet gelukken het stuk daar terug te vinden. Ik besloot dus, in overleg met den rijksarchivaris dr. mr. S. Muller Fz., het belangrijke stuk maar uit te geven naar het met groote welwillendheid door Mevr. de wed. Muller-Bohn tot mijn beschikking gestelde afschrift in Muller's nalatenschap. Ik kwam tot dit besluit niet dan aarzelend, omdat Grothe's afschrift bij nadere kennismaking mij niet zoo ‘zeer nauwkeurig’ toescheen als Muller aanvankelijk meende. Grothe heeft den waarschijnlijk onduidelijk geschreven tekst op sommige plaatsen blijkbaar niet kunnen lezen, op andere verkeerd gelezen, afgezien van een aantal kleine schrijffouten, die gemakkelijk verbeterd konden worden. In verband met de uitgave van mijn Prius Willem I, waarin zoo herhaaldelijk 's Prinsen verhouding tot de Katholieken en zijn plannen van staatshervorming worden besproken, scheen het ten slotte wenschelijk juist thans de kennismaking met dit stuk mogelijk te maken en niet te wachten, totdat wellicht door een toeval het origineel nog mocht ontdekt worden. Geschiedt dit laatste, dan zou een nieuwe uitgave te overwegen zijn; het is evenwel niet zeer waarschijnlijk, dat het origineel nog boven water komt.

De zending van Aernt Dircxz. van Leyden naar Antwerpen was een bekend feit. Bor¹⁾ maakte er melding van, al kent hij den burgemeester niet ten volle, daar hij hem ‘van Leiden of van Leeuwen’ noemt. Hij kende den brief zelf echter niet, want hij is van meening, dat die zending alleen of ten minste in hoofdzaak betrekking had op den twist met het weerspannige Amersfoort, en

1) Bk. XIII, fol. 92; ook Van de Spiegel, Onuitgeg. Stukken, I, blz. 251, 269, 272.

[p. 234]

spreekt niet van de kwestie der onderteekening van de Unie, wat inderdaad het voornaamste onderwerp der zending was.

Dat het stuk van buitengewoon belang is, lijdt geen twijfel. Voordat Muller over den hoofdinhoud enkele regels schreef, was het nog niet ten volle duidelijk, waaraan eigenlijk de aarzeling van den Prins was toe te schrijven om de 23 Januari te Utrecht geteekende Unie met zijn eigen adhesie te voorzien, nadat reeds een aantal gewesten en steden in het voorjaar 1579 daartoe gekomen waren. Dat hij een ‘Nadere Unie’, in het bijzonder tusschen de gewesten van het Noorden, reeds sedert 1577 wenschte, was bekend uit de reeds in de 18^de eeuw door Bondam en Van de Spiegel bekend gemaakte bescheiden over de Unie en hare wording. Bondam meende in zijn Oratio Saecularis zelfs den Prins te mogen aanmerken als den waren inspirator van het op 23 Jan. 1579 te Utrecht geteekende verdrag. Muller wees er reeds op¹⁾, dat na de kennismaking met dezen brief die bewering onhoudbaar moet geacht worden. Oranje's pertinente verklaring aan Van Leyden, dat hij inderdaad een Unie gewenscht had en nog altijd wenschte een ‘guede unie’, wordt gevolgd door de krasse uiting: ‘maer dese (de U.v.U.) en docht niet’.

De gedeputeerden der Nadere Unie, die den ‘eersten’ burgemeester van Utrecht, Aernt Dircxz. Van Leyden, den 5^den Februari 1579 met de zending naar den Prins, die te Antwerpen de regeering leidde, hadden belast²⁾, hadden ook zeer wel begrepen, dat de Prins ‘zwaricheyt’ zou maken met de onderteekening; de zending had juist ten doel den Prins door nadere inlichting ‘contentement’ te geven en wel door nadere inlichting van een volkomen ingewijde, want Van Leyden behoorde met Thin, Heermalen, Oldenbarnevelt, Cant e.a. tot hen, die aan het tot stand komen der Unie van 23 Jan. van het begin af een belangrijk aandeel hadden gehad, en had haar ook

1) Noot 2 op blz. 250 zijner Verspr. Geschriften ('s-Grav. 1906).

2) Zie noot 2 bij den brief hierachter.

[p. 235]

namens zijne stad onderteekend op den dag zelf. Hij was eerst 15 Febr. uit Utrecht vertrokken.

De Prins liet den afgevaardigde der gedeputeerden tot de Unie dagen lang wachten wegens belangrijke zaken, zeide hij, die onmiddellijke voorziening eischten, en ontving hem eindelijk den 26^sten Februari op het Antwerpsche kasteel des morgens te zes uur. Men kende wel den aard zijner bezwaren in het algemeen, want de Prins beroept zich bij zijn verzet tegen deze Unie op een door hem gegeven (maar ons niet bekend) ‘advys’, dat door de opstellers der Unie in den wind geslagen zou zijn. Hij bleek thans over het gevoerde beleid volstrekt niet tevreden, want hij begon met opmerkingen te maken over het voorbarig drukken en verspreiden van de Unie en over het ten onrechte daaronder plaatsen van de onderteekening van Zutphen, welk kwartier bij hem uitdrukkelijk tegen die plaatsing had geprotesteerd, omdat het inderdaad niet geteekend had; het niet noemen van den landvoogd, aartshertog Matthias, achtte de Prins nog ‘excusabel’. Het ergste was in zijn oog, dat men de Katholieken voor het hoofd zou stooten door de bepalingen over de religie en over het voortdurend bezit van geestelijke goederen en inkomsten door. geestelijken, die van de Roomsche Kerk waren afgevallen, ja zelfs dat die afvalligen, zelfs eventueel een bisschop, ook bij huwelijk in dat bezit zouden blijven. Dat zouden de Katholieken, zeide hij, nooit ‘willen lyden’. De burgemeester mocht daartegenover opmerken, dat dit ook niet zoo in de betrokken artikelen stond, de Prins van zijn kant en een ander, die tegenwoordig was en op het uiterlijk een predikant scheen te zijn (Villiers?), bleven bij het nadrukkelijk geuite gevoelen en wilden alleen ‘alimentatie’ van de afvalligen uit die goederen toegestaan zien. De indruk van Van Leyden was ten slotte, dat de Prins niet maar een enkele ‘zwaricheyt’ had, zooals men te Utrecht meende, maar dat hij de gemaakte Unie ‘int geheel’ als ondeugdelijk ‘rejecteerde’ en het toelegde op een nieuwe ‘Generaele Unie’, waarin ook de zoo goed als afgevallen, geheel katholieke gewesten Artois en Henegouwen nog zouden kunnen treden. Het dispuut over deze punten had een half

[p. 236]

uur geduurd, waarna men tot een paar andere kwestiën van belang overging: de door de gedeputeerden gewenschte benoeming van zijn broeder, graaf Johan, tot directeur der Unie; de commissie van den Prins, als stadhouder van Utrecht, op zijn broeder tot het nemen van maatregelen van geweld tegen het weerspannige Amersfoort; eindelijk de kwestie van Bommel. Daarmede eindigde de audientie zelve.

De burgemeester kwam later op den dag bij den Prins het noenmaal (prandium) gebruiken en vond daar Elbertus Leoninus, lid van Matthias' Raad van State, met wien na tafel nog eens gehandeld werd over de zaak van Amersfoort. Na Leoninus' vertrek nam de burgemeester de gelegenheid waar om met den Prins ‘voor het glas’ nog eens te spreken over diens bezwaren betreffende het priesterhuwelijk, die volgens hem absoluut op een misverstand berustten, maar de Prins antwoordde weinig anders dan dat hij daarover later nog wel eens met hem praten wilde, als hij meer tijd had. Ook verder dispuut over de Unie ontweek de Prins, het verschuivende ‘tot een bequamen tijt’, blijkbaar, zegt de burgemeester, eerst willende afwachten, wat Artois en Henegouwen ten slotte doen zouden in hunne onderhandelingen met Parma, die reeds ver gevorderd waren, over hunne onderwerping.

Dat het inzicht van den burgemeester juist was betreffende 's Prinsen gezindheid tot een betere, een ‘Generale Unie’, waarin ieder gewest op een vaste ‘cotisatie’ zou zijn gesteld en middel zou zijn gevonden om de onwilligen te dwingen tot betaling en medewerking - wat op het oogenblik vooral tegenover Gelderland te pas kwam - is in het voorjaar duidelijk gebleken: de Prins heeft daartoe, aartshertog Matthias op den voorgrond latende treden, in dien tijd werkelijk alle moeite in het werk gesteld. Zijn pogingen om de Unie in dien geest te doen veranderen zijn toen evenwel niet met succes bekroond, de afval van Artois en Henegouwen heeft zich bovendien voltrokken en zoo heeft hij ten slotte op 3 Mei de Unie van Utrecht eindelijk geteekend, het alsnog bereikbare blijkbaar stellend boven het betere, dat hij vurig gewenscht had. De uitvoerige verklaring, waarmede hij zijn adhesie

[p. 237]

motiveerde of liever verdedigde, spreekt intusschen niet van het gevaarlijke onderwerp der religie maar in hoofdzaak alleen van de wenschelijkheid eener Unie met handhaving van het gezag der Staten-Generaal en van Matthias. Ook de graaf van Rennenberg, die herhaaldelijk te vergeefs gevraagd had om 's Prinsen en Matthias' goedkeuring voor zijn onderteekening van de Unie, waarop van de zijde der Gedeputeerden herhaaldelijk was aangedrongen, heeft toen een maand later (11 Juni) met een dergelijke verklaring de Unie geteekend.

Men mag uit het medegedeelde thans wel tot het besluit komen, dat de Prins, ofschoon hij zelf graaf Johan met de zaak der Unie belast had, het beleid van zijn broeder in dezen volstrekt niet heeft goedgekeurd, wat reeds Groen van Prinsterer¹⁾ meende te mogen opmaken uit het zoo goed als geheel ontbreken der correspondentie tusschen de broeders omstreeks het begin van 1579. De Prins heeft tegenover diens calvinistischen ijver als altijd vastgehouden aan zijn ideaal, den ‘Religionsvrede’ van 1578; die vrede zou de schepping mogelijk gemaakt hebben van een staat, waarin Katholiek en Protestant naast elkander met ongeveer gelijke rechten zouden hebben geleefd; een Generale Unie, zij het dan niet geheel in dien geest maar met een krachtiger centraal gezag zou dien staat hebben kunnen maken tot een lichaam, waarin de deelen nauwer hadden samengehangen dan onder de Unie van Utrecht het geval kon zijn en tot onherstelbare schade van onze Republiek het geval geweest is.

Op 's Prinsen religieuse en staatkundige inzichten wordt zoo door dezen brief een helder licht geworpen. De brief eindigt met een bericht over den gevaarlijken toestand van Antwerpen, den zetel der landsregeering, in het voorjaar van 1579 reeds en over de stemming van den burgemeester, die naar huis terug verlangde en het ‘met wachten dienen’ te Antwerpen moede was.

Jammer, dat wij slechts vermoeden kunnen, aan wien

1) Archives, VI, p. 537, 614.

[p. 238]

de brief geadresseerd was. Het vermoeden van Grothe, dat hij gericht was aan Floris Thin, den ijverigen voorstander der Unie, den invloedrijken advocaat der Staten van Utrecht, die hem, met den secretaris der Staten, Willem van Lamzweerde, herhaaldelijk in de Unie-zaken gebruikt hebben, schijnt op het eerste gezicht gegrond. Ik zou ook aan Lamzweerde zelf willen denken, den secretaris ook der Gedeputeerden, die Van Leyden de zending hadden toevertrouwd, wien de gezondene dus officieel rapport had te doen en die zijn vurig gewenschten terugkeer kon bewerken.

P.J.B.

Edele Hoochgeleerde seer wijse discrete Heere ende guede frundt¹⁾.

Ick²⁾ recommandere mij met gediensticheyt Uwer E., dieselve by desen adverterende, dat ick tot diversche reyssen d'Ex^cie aengesproken hebbe, die my altijt d'audience vertoech om die grote affayren, daer hy mede becommert was, vermits dat den viant hier soe nae by was³⁾. Soo bem ick huyden te zess uren opt casteel gegaen ende bevijndende Sijn Ex^cie met den grave van......

1) Misschien Floris Thin, advocaat der Staten van Utrecht; misschien is het de secretaris dier Staten, tevens ook van de Gedeputeerden ter Unie, Van Lamzweerde.

2) Blijkens de onderteekening Aernt Dircxsz., eerste burgemeester van Utrecht, die 5 Febr. door de gedeputeerden der Nadere Unie belast werd met een zending naar den te Antwerpen de landsregeering leidenden Prins ‘mitte poincten ende articulen van der Naerdere Unie ende instructie’ (Res. Coll. Nadere Unie, ms. Rijksarchief te 's-Gravenhage, bruin kastje Holland, n^o. 29). Hij is eerst na half Febr. te Antwerpen gekomen, vgl. Van de Spiegel, I, blz. 251.

3) Parma's troepen vertoonden zich in noordelijk Brabant en plunderden het platteland tot onder de muren van Antwerpen, terwijl hij reeds begonnen was het Geldersche Overkwartier te bedreigen. De Malcontenten drongen bij Meenen en Kortrijk op.

[p. 239]

ende noch eenen, die my docht een predicant te wesen¹⁾, in sijn slaepcamer, hebbe Sijn Ex^cie aengesproecken, die terstondt zijn excuse dede, dat hy my niet en hadde mogen hoeren. Ende nadat ick van weghen der Geunieerde provincien de behoerlycke recommandatie gedaen hadde, hebbe ick Sijn Ex^cie in communicatie voergegeven van de Unie, dat Sijn Ex^cie deselve soude visiteren als ick houde hy alrede gedaen hadde, twelck Sijn E^cie bekende. Voirts soe seyde ick, dat soeverre Sijn Ex^cie daer enighe poincten inne bevonde, daer hy swaricheyt inne mochte maecken, dat hy mijn deselve soude openen, om Sijn Ex^cie volgende myne instructie daer contentement van te geven; indien niet, dat Sijn Ex^cie soude gelieven deselve te teyckenen ende helpen die handt daeran te houden, dat die van Antwerpen ende andere omleggende daer mede inne souden comen. Dan Sijn Ex^cie seyde mijn terstondt, dat hier waren over seecker gepasseerden tijt geweest van de vorsz. Unie wel XX exemplaren gedruckt, die doer veel menschen handen gegaen waeren, twelck beter hadde gelaten geweest (daer es oeck een gescreven unie by Robbert van Honthorst²⁾ hier over lange gebracht, soe ick verstae). Hij seyde voirts, dat het was een unie met geduyrich vrezen, bevont oeck deselve niet guet; dat die van Zutphen hier hadden geweest ende hadden aen den Staten gedolert, dat sy daer mede inne stonden,

1) Vermoedelijk L'Oyseleur de Villiers, toen zeer invloedrijk bij den Prins en in diens Raad opgenomen.

2) Hij kocht 1 Oct. 1584 een prebende in het kapittel van Oudmunster en werd dienzelfden dag geadmitteerd. Peter van Honthorst, kanunnik van Oudmunster, speelde een belangrijke rol bij het verzet van Cuynretorff en de zijnen tegen de Unie; ook Anthonis en Gerrit van Honthorst, zijn broeders, worden daarbij herhaaldelijk genoemd (vgl. P.L. Muller, in Bijdr. en Meded. Hist. Gen. 1886, blz. 458 vlg.). Ook Robert van Honthorst zal dus wel tot de tegenstanders der Unie behoord hebben. Deze gedrukte exemplaren zijn waarschijnlijk die, welke te Utrecht gedrukt zijn (vgl. Knuttel, Catalogus, n^o. 406, de latere bij Lenting, in Bijdr. Vaderl. Gesch., 2de Reeks, IV, blz. 341), en wel onmiddellijk na het totstandkomen der Unie.

[p. 240]

hoewel sy dair noyt inne en hadden geconsenteert¹⁾; dat die Alteze²⁾ daer gans inne was te rugghe gestelt, dan seyde tselve te wezen excusabel³⁾, mer dat men opt stuck van de religie⁴⁾ toelaten soude, dat die papen wijffs souden trouwen ende hoir proven behouden, dat oeck die biscop van Utrecht soude een biscop blyven ende een huysvrouw trouwen, daer maecken alle anderen Staten grote zwaricheyt inne ende tsoude een grote alteratie maken in de religie⁵⁾. Ick meende, men soude enighe, die sulcx niet en wilden lyden, acte daervan moghen geven. Daer hy mijn op seyde, dat alsulcke niet en wilden lyden, dat wy ende anderen sulcx souden toelaten; ende seyde mede, dat de Geldersche zich aen de Unie niet en sullen houden dan, die viant comende, sullent voerseecker laten glien; ende mede als ghy die generaell middelen daer in treyn sult willen brenghen⁶⁾. Ende naedat wij dies langher dan een halff wr pro ende contra geweest hadden, was genoech sijn resolutie, soe mijn dochte, dat men die gelijchde (?)⁷⁾ provincien behoerde te bescryven ende maecken een algemeyne Unie,

1) Dit was volstrekt waar, al hadden zij aanvankelijk druk deelgenomen aan de onderhandeling. Zij staan dan ook niet als onderteekenaars onder de oorspronkelijke Unie (uitg. 1776), wèl in de 1579 gedrukte en uitgegeven exemplaren. Vgl. Muller, Staat der Ver. Ned., blz. 206.

2) Aartshertog Matthias.

3) Als landvoogd kon hij tegenover de andere provinciën moeielijk deze bijzondere Unie van eenige harer teekenen. Bovendien werd zijn positie zeer bedreigd door de onderhandeling met Anjou sedert 1578. De meening van Wagenaar (VII, blz. 267), dat de Prins met de onderteekening geaarzeld zou hebben wegens Matthias, vervalt echter hiermede.

4) Art. 13-15 der Unie, met de ampliaties van 1 Febr.

5) Deze conclusies staan wel niet in die artikelen maar men zou ze daaruit kunnen afleiden, meent de Prins blijkbaar, en de ander spreekt het niet tegen.

6) Voor dit vermoeden omtrent Gelderland bestond inderdaad reden. als men den loop der onderhandeling nagaat (vgl. Lenting, in Bijdr Vaderl. Gesch. 2de R., IV, blz. 266 vlg.).

7) Lees: ‘gesamentlycke’?

[p. 241]

mit cotisatie wat een yder ter maendt soude moghen opbrenghen, ende tselve by executie van de onwillighe geven(?); ende dat men den viant tot gemeen costen behoert te stuyten, daer hy eerst ancoempt. Daerop ick Sijn Ex^cie seyde, dat hy onlangs opten vorstendom Geldre gecomen was ende dat wy daerom notelycken dese Unie mosten angaen om den viant te steyten, soe die steden weygerden garnisoen inne te nemen, ende hebbe dairom acte(?)¹⁾ hen aengescreven om den garnisoenen te lenen(?)²⁾, die zy doer last van graeff Jan souden innemen, daertoe wy al enighe penningen hadden opgebrocht. Daer Sijn Ex^cie weder op seyde, soe holt ghy uselven deurgeholpen ende ghy geeft Brabandt.....³⁾. Ick seyde, dat sy ons al volens verlaten hadden. Ick behoeffde wel noch een vel papier te scryven, soude ick alle woerden pertinendtelijke(?) stellen. Daer was een man by, die my docht een predicant⁴⁾, die defendeerde seer die religie⁵⁾; ick seyde, dat het poinct niet te verstaen en was, dat die geestelijckheyt soude moghen hylicken ende die proven houden; hy verstont anders ende seyde, dat alle geestelijcheyt mochten wel hun conventen ende collegien verlaten ende genieten alimentatie; dan dat sy, in den conventen blyvende oft de provens houdende, souden hylicken, en verstont hy soe niet⁶⁾.

Om welcke redenen mijn docht nodeloes, dat ick hem mijn instructie geven soude, soe dat niet en es dan op seecker articulen te wederlegghen, dat Sijn Ex^cie geen swaricheyt en maeckte; dan verwerpt deselve int geheel ende dieselve wil dryven op een, die noch gemaeckt sal worden⁷⁾.

1) Lees: cito?

2) Lees: leveren?

3) verloren?

4) Zie hoven. Villiers was een heftig man en vurig Calvinist.

5) Dat is de gewone naam voor het Calvinisme in die dagen hier te lande.

6) D.w.z. ‘daarvan wilde hij niet weten’.

7) De Prins heeft dan ook later pogingen in die richting gedaan en laten doen: de Generale Unie van het voorjaar 1579.

[p. 242]

Voirts soe hebben ick mijn instructie van de Staten van Utrecht gevolcht ende eerst naer behoorlycke recommandatie Sijn Ex^cie van twechnemen van de Scotten bedanckt¹⁾, ende daer hy op seyde, dat voer dienst ende fruntscap hij de stadt ende Staten van Utrecht tallen tyden mach doen, sullen Sijn Ex^cie bereyt vijnden. Daernaer hebbe ick Sijn Ex^cie aengegeven van Graeff Jan van Nassauwen²⁾; dair hij mijn tot(?) affeyschte mijn instructie om te sien, oft ick last van de Staten hadde om sulcx te versuecken. Ende naedat hij tonderteyckenen met het poinct besien hadde, was hy daer wel mede te vreden ende befal mijn, dat ick den secretaris dair een acte van soude laten maecken, als ick gedaen hebbe.

Voerts soe hout noch dieselve instructie van Amersfoort³⁾, daer ick hem gelegentheyt van seyde, ende vraechde, off wy die viant verclaert hadden. Daer ick Sijn Ex^cie op seyde, dat wy haer mair commercie verboden hadden; daer Sijn Ex^cie op seyde: tes genoech alleens⁴⁾, mijn vragende, wat middel daerinne soude wesen. Ick seyde: waer daer een vaendel knechten inne. Hij vraechde: hoe crygen wy die daerinne? Ick seyde, dat wy grote vreese hadden, dat sy intelligentie mochten hebben met den viant; daer Sijn Ex^cie mede van seyde te vresen, dan meende, sy en conden niet doen so langhe Zutphen noch met ons was.

1) Op den 16den Januari 1579 waren 7 vendels Schotten, die over wanbetaling hadden te klagen, uit het Culemborgsche over de Lek getogen en hadden zich in het Utrechtsche Overkwartier genesteld. Utrecht, dat zelf zijn aandeel in de benoodigde gelden geregeld betaald had, had met aandrang op verwijdering dezer troepen aangedrongen zoowel bij Matthias en de Staten-Generaal als bij. den Prins. Vgl. Bor, XIII, fol. 91.

2) Nl. dezen te belasten met de waarneming van het stadhouderschap in Holland, Zeeland en Utrecht (Van de Spiegel, I, blz. 272).

3) Amersfoort had niet alleen geweigerd de Unie te teekenen maar ook den Religievrede te erkennen en in het algemeen de resolutiën der Staten van Utrecht uit te voeren, de imposten te betalen enz. (Bor, l.l.)

4) D.w.z. ‘het is ongeveer hetzelfde’.

[p. 243]

Voerts soe gaf ick Sijn Ex^cie mede aen van Boemmel¹⁾; ende naedat hy my daervan int langhe gehoert hadde, seyde, dat Boemmel niet en dochte; ick seyde, zijn persoens²⁾ niet te recommanderen(?) mit die gemeen saecken, die daer³⁾ twedracht soude moghen lijden; daer hy my andermael op seyde, dat Boemmel was een vuyl valbout(?)⁴⁾, sonder my enich vorder resolutie te geven, daermede ick die saecke hebbe laeten passeren. Ende vermaende Sijn Ex^cie om Wijck te stercken; daer ick seyde gheen middel to te weten, dan volgende dUnie soude die Generaliteyt de helft moeten draghen; Sijn Ex^cie seyde, men soude een stuver opte morghen stellen, twelck ick seyde, dat niet veel en soude inbrenghen ende dat het landt niet dan te veel draghen moet.

Hactenus ante prandium.

Alsoe ick smiddachs by Sijn Ex^cie ginck eten, soe heeft hy mijn met doctor Elbertus⁵⁾ aengegeven van die van Amersfoort, die haer saecken begeerden met alle fruntscap ter neder te legghen, wilden van haer recht wycken ende die saecken submitteren aen Sijn Ex^cie; daer ick op seyde, dat die Staten sulxs altijt versocht hadden ende sy noyt daertoe en hadden willen verstaen; 't was noch tijts genoech, seyde Sijn Ex^cie, ende hy soude brieven doen expedieren bij d'Alteze ende Sijn Ex^cie om ter wederzyden te scicken by Sijn Ex^cie met volcomen procuratie omme die querelen off te maecken, mijn vragende, off ick soe langhe soude willen vertoeven; daertoe ick seyde niet gestelt te sijn, dan meende wel, dat die Staten van Utrecht eenen deputeren souden, die van de saecken beter geinformeert soude wesen, menende U.L.⁶⁾.

1) Bommel, dat juist toen allerlei moeielijkheden veroorzaakte (Brouwer, Reductie van Bommel, blz. 22 vlg.) en niet met Gelderland hereenigd wilde worden.

2) N.l. het belang van den Prins zelven, die er het bestuur voerde.

3) Men zou beter kunnen lezen: doer.

4) Vat zout? Aardigheid op Zalt-Bommel?

5) Leoninus, die door den Prins belast was om die van Amersfoort tot een vergelijk te brengen. Vgl. Bor, l.l.

6) Hier zou men eerder aan Thin denken dan aan Lamzweerde, die als Secretaris der Staten en der Unie te Utrecht moeielijk gemist kon worden.

[p. 244]

Doctor Elbertus wechgaende, ginck ick met Sijn Ex^cie voor tglas, segghende, dat mijn seer verwonderde, dat Sijn Ex^cie des morghens woude sustineren, dat wt crachte van de Unie een biscop ende canonick soude moghen trouwen een wijff, ende soude evenwel biscop ende canonick blyven; dat Sijn Ex^cie sulcx in de Unie niet bevijnden soude¹⁾, dan dat dieselve alleen disponeerde van degenen, die haer conventen verlaten, dat men deselve soude laten volghen, ende dat Sijn Ex^cie tselve mocht colligeren wt die Religionsvrede tUytrecht gemaeckt op behagen van Sijn Ex^cie; ende alsoe ick hem dUnie wilde vertoghen, seyde, dat hij most ende wil daertoe ramen om met my van als breder te spreecken.

Ten anderen verdocht mijn vreemt, dat naedien ons aengegeven was, dat Sijn Ex^cie de Union seker geurgeert hadde²⁾, dat Sijn Ex^cie nu deselve gans afsloech. Hy bekende, dat hy sulxs gedaen hadde ende noch van sulcker meninge was ende dat dieselve notelijck was een guede unie te maecken, maer dese en docht niet. Daer ick op seyde, dat deselve Sijn Ex^cie overgesonden was ende hadde sijn advijs³⁾ daerop gegeven; dan Sijn Ex^cie seyde, wy en hadden sijn advijs daer niet inne gevolcht; daerop ick seyde, dat hetselve gedaen was by advijs van Sijn Genaden broeder, graeff Jan, ende dat mijn instructie daer alleen toe diende om Sijn Ex^cie opte

1) Vgl. art. 13 vlg. en de ampliatie van 1 Febr. Thans spreekt hij anders dan te voren!

2) Van den Prins zelf waren reeds in 1577 voorstellen in dien geest aan verschillende provinciën van het Noorden uitgegaan (vgl. Lenting, l.l., blz. 272 vlg.). Zij waren in den zomer van 1578 op zijn last door graaf Johan met kracht weder opgenomen, hoewel niet geheel in denzelfden geest, daar de Prins steeds de Pacificatie van Gent tot grondslag wilde nemen en graaf Johan deze niet zoo krachtig gehandhaafd wilde zien (Nijhoff, in Bijdr. II, blz. 126).

3) Dit is, helaas, niet bekend, tenzij de Prins bedoelt, wat hij over de geestelijke goederen zegt in de Instructie van Taffin, bij Van de Spiegel, Onuitg. Stukken, I, blz. 50 vlg.

[p. 245]

zwaricheyden van dien contentement te geven, dat ik gaerne terstont....¹⁾ hadde; dan hy rejecteerde die saecken tot een bequamen tijt, als vurens, dat wy wyders met den anderen daervan spreecken souden. Mijns bedunckens soe luystert Sijn Ex^cie, wat die van Henegouwen ende Artois doen sullen. Hy verhaelde noch andermael, dat die van Zutphen noch hier waren, beclagende ons lichtveerdicheyt, dat wy hem daerinne setten sonder hun consent²⁾.

Quamen die van Hollant hier, soe soude ick meer hulps hebben, dan mijn³⁾ dient hier met langhe te wachten, soe ick qualijck mach; dus bedunckt mijn, dat alsoe U.L. hier toch sullen moeten wesen om die van Amersfoort, dat U.L. wat spoyden om mijn wederom te duen comen....... Ick hadde gaerne oerloff van Sijn Ex^cie gehadt om U.L. te seynden; dan hy en wilde niet toelaten.

Inde geruerde prente⁴⁾ staet, dat...... die onderteyckent soude hebben, twelck soe niet en is; dit selve hebbe ick aen niemant dan aen U.L. dorven scryven, omdat den roep doer die stadt⁵⁾ niet gaen en soude, dat dEx^cie die wilde niet toelaten, ende soe souden al die Malcontenten⁶⁾ triompheren. Die van Amersfoort presenteren de vendelen terstont te doen vertrecken, daer ick geen last toe en hebbe. Die duytsche ruyteren lopen hier, eer sy den viant sien, te haerder ewighe scande; den roep is hier, dat de Spaengaerden te Doem(?)⁷⁾

1) gedaen?

2) Zie boven.

3) Lees: ‘men’.

4) De bovengenoemde gedrukte (geprente) exemplaren der Unie, te Antwerpen verspreid.

5) N.l. Utrecht. Dus is waarschijnlijk Lodewijk van Schore, kanunnik van Oudmunster, bedoeld of wel Bartholomeus van der Wael, heer van Moersbergen, die den 23^sten Jan. niet geteekend hadden en toch in sommige drukken genoemd worden. Vgl. over Van Schore: Van de Spiegel. Onuitg. Stukken, I, blz. 178 en 180.

6) D.i. de tegenstanders der Unie te Utrecht zelf.

7) Dam of Boom, bij Antwerpen? Zij waren wel dicht in de buurt zooals blijkt uit het verbranden van het dorp Borgerhout op 2 Maart bij een aanval van Parma's troepen (Bor, l.l., blz. 36), terwijl de Prins en Matthias van de wallen van Antwerpen af het gevecht aanschouwden.

[p. 246]

zijn, dan ick en weet daer niet van. Ick hoer hier min tydinghe van alles dan tUtrecht; dus laet ick Heermalen¹⁾ met zijn tidinghe²⁾ scryven......, als wesende sonder seeckerheyt. Maeck dat ick terstont mach thuys comen.

E. Hoechgeleerde zeer wijsse discrete Heere ende guede frundt, U.L. hier mede den almogenden Heere befolen. Gescreven tAntwerpen den XXVI Februarij a^o 79³⁾.

U.E. guetwillighe dienaer ende frundt Aernt Dircxsz. van Leyden.

1) Floris Heermalen, proost van het kapittel van Oudmunster, was te Antwerpen om namens de Staten van Utrecht met den Prins over de Schotten te spreken (vgl. mss. Grothe in het bezit der familie Muller, d.d. 18 Jan. 1579).

2) Hij schreef blijkbaar geregeld nieuws naar Utrecht.

3) Hier voegde Grothe een noot bij: Opschrift ontbreekt. Aan Thin? Origineel br. (zeer onduidelijk) Prov. Arch. v. Utr.