Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 21

[p. 343]

Een memorie over den toestand der West Indische Compagnie in het jaar 1633.
Medegedeeld door Dr. M.G. de Boer.

Was reeds bij de onderhandelingen over het Twaalfjarig Bestand gebleken, hoe moeilijk het was een zoowel voor Spanje als voor de Republiek aanneembare regeling der koloniale kwestie te vinden, na de oprichting der West-Indische Compagnie was een oplossing dezer moeilijkheid nog veel lastiger geworden. Toen dan ook in 1632 na den val van Maastricht onderhandelingen werden aangeknoopt, kon men verwachten, dat het zeer bezwaarlijk zou zijn op dit gebied tot overeenstemming te komen.

Niet dadelijk trad deze kwestie echter op den voorgrond. Daar men zich aanvankelijk voorstelde alleen met de Staten Generaal van het Zuiden, niet met den koning van Spanje, vrede te sluiten, werd te Maastricht bij 't stellen der eerste eischen niet over de koloniën gesproken¹⁾. Ook toen de onderhandelingen in Den Haag aangevangen waren, trachtte men zich op hetzelfde standpunt te plaatsen, en toen

1) Zie mijne ‘Friedensunterhandlungen zwischen Spanien und den Niederlanden in den Jahren 1632 und 1633,’ Groningen 1898, 47.

[p. 344]

men de eischen onzerzijds in 21 artikelen samenvatte, werd de bepaling, dat de Compagnieën niet alleen in de tot nog toe bezette landen, maar ook in die, waar ze later toegang zouden krijgen, handel zouden mogen drijven, voorloopig weggelaten¹⁾.

Eerst toen men na langdurige onderhandelingen de 21 artikelen door het ultimatum der 18 artikelen had vervangen, formuleerde men zijn eischen omtrent dit punt nader; terwijl men nu ook den koning in den vrede wilde betrekken, hield een der artikelen in, dat de krijg aan de overzijde van de linie zou worden voortgezet. Daar zou dus een toestand heerschen als tijdens het Twaalfjarig Bestand.

Het was duidelijk, dat, zelfs als men in andere punten tot overeenstemming zou komen, op dit gebied van den koning van Spanje geen toegeven te verwachten was; deze eischte zelfs beslist de teruggave van het door ons veroverde Olinda, de hoofstad der provincie Pernambuco, en stelde den afstand van Breda hiervan afhankelijk.

De vraag was nu, of de vredespartij hier te lande voor dergelijke concessie te vinden zou zijn. De vroedschap van Amsterdam oordeelde (6 Juni 1633), dat men, als het sluiten van den vrede hiervan afhing, Pernambuco zou moeten afstaan; de meeste Hollandsche steden gingen echter niet met dit voorstel mee, en toen den 11 Juni de eischen van het ultimatum nogmaals gematigd en in 5 punten samengevat werden, handhaafde men de bepaling, dat de vrede slechts voor Europa gelden zou, zoodat het uitzicht op het treffen van een vergelijk geheel verloren ging.

Reeds in December 1632 hadden de Staten Generaal besloten, dat het advies der Compagnieën zou worden

1) Ibid. 67.

[p. 345]

ingeroepen bij het regelen der moeilijkheid. Het is mij onbekend, welke stappen de Oost-Indische Compagnie heeft gedaan. In de notulen, welke onzerzijds van de vredesonderhandelingen werden gehouden¹⁾, vindt men echter een breedvoerige memorie over de gevolgen, welke 't sluiten van den vrede voor de West-Indische Compagnie zou hebben. Zij is afkomstig van de kamer Amsterdam, welks advies door de Staten van Holland was ingeroepen, en werd den 16^en Juni 1633 bij de Staten Generaal ingediend.

In meer dan één opzicht scheen deze memorie mij van veel belang. Waar het archief der Oude Compagnie grootendeels verloren is gegaan, moeten we dankbaar zijn voor elke mededeeling aangaande den omvang der handelsbetrekkingen en de beteekenis der door de Compagnie bezette kusten. Van even groote beteekenis scheen mij echter de openhartige uiteenzetting van den toestand der Compagnie, vooral de bekentenis, dat voortzetting van den krijg een levensbehoefte voor haar was, daar men in den aanvang verzuimd had koloniën te stichten en den strijd tegen Spanje zich als hoofddoel had gesteld. Tevens doet het betoog uitkomen, van hoeveel beteekenis deze ‘kaapvaart-maatschappij’ voor den strijd tegen Spanje is geweest.

Ter vergelijking voegde ik enkele passages uit een dergelijke memorie van 't jaar 1629 (gedrukt bij Aitzema: Saken van Staet II 912) in noten onder den tekst.

M.G. de B.

1) Handelinge met die van d'andere zijde 1632/33/34 (Rijks Archief den Haag) Verg. mijn ‘Friedensunterhandlungen’ XIV en 104.

[p. 346]

Hooge en Moogende Heeren de Staten Generael der Vereenigde Nederlanden.

't Heeft de Ho. Mo. Heeren Staten van Hollandt ende West-Frieslant gelieft dese dagen de Bewinthebberen van de geoctroyeerde Westindische Compagnie en namentlijck die van de Camer tot Amsteldam alhier te ontbieden ende haer te openen 't geene in dese onderhandelinge met den viant de Compagnie betreffende ofte reede is voorgevallen ofte noch apparentlijcken heeft voor te vallen ende hare meyninge daerover aff te eysschen.

Wij hadden wel gewenscht, dat het advis van alle de respective Cameren in desen Vereenichden Nederlanden 't samentlijck hierover hadden moogen gehoort ende sulcx bij Uwe Ho. Mo. ende sijn Vorstl. Gen. den Prince van Oraignen overwogen, dat beyde den dienst van 't vaderlant en den welstand der Compagnie daerdoor mocht worden gevordert ende de Compagnie gemaintineert, sulcx als wij voor desen bij verscheyden deductiën en remonstrantiën ende insonderheyt in den jaere 1629, doen gelijcke deliberatiën voorvielen, onderdanichlijck hebben vertoont.

Doch dewijle het Haer H. Mo. belieft heeft eenige van den onsen specialijcken daerover te beroepen, en hebben in geene gebreecke willen blijven, maer Haer H. Mo. van alles, wat in desen deele in consideratie moet comen, naer ons gering vermogen ende goede meeninge tot dienste van desen staet wel ende grondelijcken t' onderrichten.

Ende hebben Haer Ho. Mo. vooreerst te gemoet gedragen, gelijck wij U Ho. Mo. doen mits desen, de groote diensten, die bij de Compagnie van den begin desselfs aen desen staet sijn gedaen ende degeene, die noch vorder in toecomen cunnen gedaen worden.

Want hoewel wij vertrouwen, dat des viants

[p. 347]

voorgeven en hart aenhouden om in West-Indiën bevrijt te sijn van de wapenen van dese Compagnie een claer en onwederleggelijck argument is van den dienst, die deselve Compagnie dagelijcx is doende aen desen staet, dewijl nochtans veele 't selve sooseer niet en schijnen te vatten ofte in acht te nemen, soo sal de volgende deductie dienen om degeene, die d'importantie van de Compagnie voor desen staet wel hebben gevat, meerder te verstercken, ende degeene, die daer souden mogen aen twijffelen, beter te onderrichten.

Corte deductie van de proffijten, die 't gemeene landt uit de Compagnie is treckende.

1. Eerst wegen de comsumptiën.

De Compagnie heeft jaerlijcx, somtijt meer, somtijt min, doch d'een jaer door d'ander over de vijftich schepen geequipeert, gevictuailleert ende uytgesonden¹⁾,

Over de zesduysent soo soldaeten als bootsgesellen in dienst onderhouden ende de laetst voorgaende jaeren over de acht of negen duysent,

Ende tot onderhout derselver seer groot getal van beesten gecocht ende geslacht, groote provisiën gedaan van biscuid, hard-broot, meel, boonen, erten, gort, stockvis, boter ende kaes, ende diergelijcke vivres,

Mede gehouden groote quantiteyt van wijnen, brandewijn, olye, asijnen ende diergeljcke natte vivres,

Item groote quantiteyt van pulver, lonten, scharp, ende andere crijchsbehoeften.

1) De memorie van 1629 geeft een honderdtal schepen op; de Compagnie had vele vaartuigen gekocht of gehuurd, die anders door de ‘schaersheyt van commercie’ hadden moeten stilliggen.

[p. 348]

2. Ten tweeden wegen de convoyen.

Door de Compagnie is ingebracht een excessive groote menichte van seer costelijcke waeren als: cochenielle, zijde, indigo, ontallijcke veel suyckeren, huyden, gemgber en andere specerien, cottoenen, oliphantstanden, tobacq, brasilie- ende ander hout, sout, gommen etc., waervan in 't uytvoeren naer andere landen groote convoyen bij 't lant sijn genoten¹⁾.

1) Zoo had men einde 1628 en begin 1629 4000 ‘cassen’ indigo aangevoerd, in laatstgenoemd jaar bovendien 3000 kisten suiker, ‘een wonderlijck groot aantal rouwe huyden (in 1629: 36000), een so treffelijcke partije cochenillie, als oyt voor deesen in dese landen is gekomen, een overgroote partye touback, dewelcke nu mede een voornemen coopmanschap is geworden, ende eyndelick een groote rijckdom aen allerhande gesteenten enz.’ (Memorie 1629).

3. Ten derde door vermeerdering van neeringen en verrijckinge van de gemeynte.

Door deselve Compagnie is in 't landt gebracht een overgroote somme van gout en silver, soo gemunt als ongemunt, uytgesonden een excessive meenichte van allerhande manifacturen, meest hier te lande gemaect.

Want de negotiatie op Guynea alleen vereyscht jaerlijcx aen cargasoen van allerhande manifacturen over de vijf tonnen gouts; deselve brengt weder jaerlycx in 't lant over de thien tonnen gouts.

Insgelijcx worden op andere gewesten van Africa ende America veel waeren uytgescheept ende in plaetse van dien veel andere goederen ingebracht, daer de inwoonders deser landen meede aen handel ende werck geraecken.

4. Ten vierden door de versterckinge des lants.

De Compagnie heeft tegenwoordich bij de hondert en twintich welgeboude schepen, waeronder eenige van

[p. 349]

400 en 300 lasten, veele van 250, 200 en 150 lasten ende de reste van minder groote, alle met metale ende ijsere stucken ende toebehoorende amunitiën soo wel voorsien als eenige van des viants beste ende grootste schepen¹⁾. Van welcke bijnaer altoos een derde part ofte oock wel de helft in val des noots bij 't lant can gebruyckt worden.

De Compagnie onderhout ende oeffent een groot getal van matroosen, die anders soo geen werck en souden vinden, ende maeckt die bequaem tot verscheyden diensten, oock de hoochsten deses staets²⁾.

1) In 1628 vond men op de vloot der Compagnie ‘409 metaele stucken, waeronder vele halve cartouwen, ende bij de 2000 gotelingen, behalven de steenstucken, die verre over de seshondert sijn.’

2) In 1629 had ze 15000 man in dienst, ‘waerdoor dan 't volck wonderlicken werd aengequeeckt, veel ervaeren stierluyden gemaeckt, ende vele so gheoeffent, dat het landt altydts kan vinden bequaeme lieden om te dienen voor hooft ende minder officieren op hare schepen.’

5. Ten vijfden de secoursen aen 't lant gedaen.

Insonderheyt, doen de viant op de Veluwe was gecommen, heeft de Compagnie ende 't lantvolck, amunitiën, vivres etc. sulcx verstreckt, dat daerdoor haer vloote naer Brasil gedestineert over de drie maenden is opgehouden, ende over de drie duysent man buyten 's lants vruchteloos hebben moeten onderhouden tot haere costen ende verhinderinge van haer desseynen, 't lant in sijnen noot met een aenzienlijcke somme van contante penningen geholpen. Ende door de rijcke uytdeelinge des lants casse ende der ingesetenen beurse sulcx gestijft, dat veel bequamer sijn geweest om de gemeene lasten te dragen ende prompter om deselve op te brengen.

6. Ten zesten doordien den viant soo excessiven schade hebben gedaen ende een onuytspreeckelijke diversie gecauseert.

[p. 350]

De Bahia verovert, die den Coninck van Spaignien boven de geleden schade over de thien millioenen heeft gecost om weder te becommen¹⁾. Porto Rico, de Margarita, Sancta Marta, St. Thomé, de Guiana ende andere plaetsen meer ingenomen, geplondert en gedestrueert.

Parnambuquo ingenomen ende behouden alsmede Tamarica, waerbij de Coninck van Spaigniën boven een anderhalf millioen incomsten jaerlijcx heeft verloren.

Denselven Coninck gejaecht op groote oncosten van vlooten te senden naer Brasil, daer [hij] sijn suyckeren voor desen sonder oncosten ende al slaepende plach thuys te krijgen ende sijn tollen sonder eenige expensiën te trecken.

Item door het continueel aen- ende affvaeren van onse schepen op de custe van Brasil verhindert, dat de Portugesen haer suyckeren ende andere vruchten niet hebben cunnen overbrengen, daer den Coninck int incomen van geniet drie en twintich ten hondert ende weder sooveele in 't uytvoeren naer andere landen, wesende te saemen sessenveertich ten hondert²⁾, sonder noch de schade die [hij] in de contractatie van het Brasiliehout is lijdende. Denselven afgenomen sijn vloote van Nova Hispania en tot driemaels toe de rijcke schepen van de Honduras, ende daerenboven in verscheyden quartieren van Africa en America hem afgenomen over de hondert schepen, meest wel geladen, waeronder sijn geweest eenige van sijn beste galeones Bijnae noch soo-

1) ‘De stadt S. Salvador weder heeft moeten veroveren, welck hem naer aller verstandigen gissing, wel hondert en vijftig tonnen goudts heeft gekost, ende daer niet bij bekomen als een ijdel nest’ (Memorie 1629).

2) In 1629 werden deze tollen op ruim 30% geschat.

[p. 351]

veele ofte meerder in de gront geschooten, verbrant ende verdestrueert.

Hem gedwongen sijn vloote van Terra Firma en Nova Hispania met meer als eens soo veel galeones ende gemonteerde schepen te gaen haelen als te vooren plach te doen

Denselven genootsaect sijne gewoone saisoenen te veranderen ende sijn vlooten op ongewoone ende ontijdige saisoenen van 't jaer over te laten commen, waerdoor verleden jaer een costelicke vloote van Nova Hispania bijnae gantsch verlooren is. Ende noch tegenwoordich, voor sooveel wij weten, sijn vloote van voorleden jaer niet en heeft inbecomen, die anders voor de winter had behooren in te wesen.

Door welcke alles sijn casse soo is uytgeput ende syn crediet verswackt, datter qualijck redres aen is, soodat daerdoor meest wert bewogen om dese landen den Treves aen te bieden.

Staende hierbij te considereren, dat dese staet aen uytheemsche princen ende staten groote subsidiën jaerlijcx heeft gedaen ende doet, daervan 't geldt uyt de lande gaet en blijft, ende nergens naer sulcken diversie mede wert verkregen, als wel by de Compagnie dese voorlede jaeren is uytgewrocht, dewelcke de subsidiën hier te lande consumeert.

Uijt welcke alles ende 't geene men noch breder, des noot sijnde, soude cunnen deduceren, Uwe Ho. Mo. lichtelijck sullen begrijpen, wat diensten de Compagnie aen desen staet heeft gedaen ende wat proffijt 't lant uyt deselve heeft getrocken, ende voornamentlijck dese provincie van Hollant ende West Frieslant, doordien in dese de ses negenste parten des Compagnies capitael wert gedirigeert ende de meeste equipagiën gedaen.

Beneffens dat alle 't geene voorschreven is ende nog meer tot dienste van 't landt ende afbreucke van

[p. 352]

de viant bij de Compagnie in toecomende can worden gedaen ende dat vrij beter ende lichter als voor desen, ten eersten doordien dat [wij] nu in Brasil besitten de importantste plaetse van dat geweste ende de beste gelegenste, die men in heel America soude connen uytkiesen, gelijck 't selve alle de werelt ende selfs den viant ten besten bekent is.

Ten anderen, omdat [wij] nu door groote onkosten ende lange ervarentheyt hebben geleert, waer des Conincx macht in America op sijn swackst is, ende hoe lichtelijck men hem ook van sijn alderbeste incomsten soude cunnen versetten. Ofte dese diensten, die de Compagnie 't lant can doen ende desen Staet tot sijn conservatie en vercleyninge van haeren erffviant ongetwijffelt heeft te verwachten, noch dienen bij desen staet aengehouden ende gefomenteert ofte wel ter contrarie soo schoonen advantagie wechgegeven, 't selve laten wij Uwe Ho. Mo. wijse deliberatiën bevoolen wesen.

Want Uwe Ho. Mo. sullen licht connen begrijpen de voordeelen, die den Coninck van Spaigniën heeft te verwachten, indien men hem de Compagnie schepen ende macht van den hals hout, ende hoe haest hij door het onverhindert inbecomen van sijn vlooten sijn vervallen finantiën ende crediet sal connen herstellen ende eerlang formidabelder wesen voor desen staet ende hare geconfedereerde als oit hiervooren is geweest, ende hoe licht hij sal connen de plaetsen, die nu voor ons open leggen, fortificeren ende de reede gefortificeerde verstercken, soodat hiernae alle onse macht ende wetenschap om niets en sal dienen¹⁾.

1) Ook in 1629 schreef men: ‘den Coninck van Hispangiën sal sijn gouden en silveren springh-ader weder liber en vrij krijgen.’ Als een ander gevolg van den gevreesden vrede wees men toen op het gevaar, ‘dat men - als by den voorgaenden Treves - sal practiseren, om op het onkostelijckste te varen, ende deshalve sal men 't geschut voor 't meestendeel afleggen ende sparige ammonitie versorgen, waerdoor de kracht des landts geswackt synde, men in val des noots niet en sal hebben om aen te tasten.’

[p. 353]

Wij en connen Uwe Ho Mo. in desen deele niet voorschrijven nochte langer dienst doen als het desen staet aengenaem is. Maer dit moeten wij amptshalven Uwe Ho. Mo. in alle onderdanicheyt voordragen, dat de Compagnie voor sooveel haer participanten interest belanckt wel can buyten groote schade gehouden worden bij dese onderhandelinge, sulcx in geld ofte waeren voor haer bedingende, als de saecke meriteert; dat mede de participanten licht haer schade souden vergeten, als den staet daerbij maer grootelijcx proffiteerde, maer dat deselve Compagnie daerbij mettertijt soude commen te vervallen ende geen dienst meer aen desen staet soude connen doen.

Want sonder te blijven in oirloge met den Coninck van Spaigniën ende bij den staet victhoreuslijck gesubsidieert te werden en can desen staet bijnaer geen dienst van de Compagnie erlangen ofte de viant eenige notabele afbreuck werden gedaen.

Want 't sij de Compagnie bij onderhandelinge de plaetsen, die [sij] in Brasil besit, comt te behouden ofte deselve voor een somme van penningen aen den Coninck te restitueren, soo en sal 't selve voor desen staet niet te beduyden wesen.

Wij bekennen geerne, dat in den aenvang dese Compagnie wel principalijcken is aengelegt tot vermeerdering van de commercie ende schipvaert, sonder dewelcke de groote menichte van bootsvolck, waermede dese landen van God sijn begaeft, niet en connen worden geemployeert ende alle ambachten in continuele actie ende voordelen onderhouden. Dat oock degeene, die in desen handel aldaer claerste

[p. 354]

meinden ingesien te hebben, van dit gevoelen sijn geweest, dat de landen van West Indien niet soo nauw bij onse vianden waren beslagen, ofte men conde onderhandelingen met verscheyden volckeren en natiën aenstellen, oock coloniën overbrengen ende plantagiën van verscheyde nutbaere gewassen vervorderen ende daer gelijcke emolumenten uyt trecken, als onse vianden in den haren tot groote stijvinge van des Conincx finantiën nu veele jaeren hebben getrocken.

Ende in val van retardement of quaet succes, soo verhoopte men een gedeelte van de schade met sout te halen voor te comen, maar door de langwijlige onderhandelinge met de Heeren van het Noorderquartier is het southalen aen Punte del Rey¹⁾ ons bij den viant gantsch vernagelt.

Ende wat den handel belanckt, de ervarentheyt heeft ons alleenskens wijser gemaeckt ende geleert, dat den handel met volckeren ende natiën, die alsnoch buyten de subjectie des Conincx van Spaigniën sijn gebleven, seer mager ende gering is. Dat oock de landen, die alsnoch onbeslagen sijn, voor den meesten deel van cleene consideratie en onvruchtbaer sijn, ende die goet ende vruchtbaar worden bevonden van seer difficile culture, doordien soo met hout bewassen ende anders belemmert sijn. Insonderheyt voor onse natie, die soo heeten climaet ongewoon sijnde, selfs tot den arbeit qualick haer cunnen begeven ende onversien sijn van slaven, alsmede ongewoon deselve te gebruycken, ende connen haer eygen insuffisantie door andere niet suppleren, gelijck wel de Spaignaerden ende Portugesen met de swarten ende

1) Op de Kaap-Verdische eilanden gelegen. Enkhuizen, Hoorn en Medemblik hadden zich hardnekkig in 't belang van hun zouthandel tegen het monopolie der Compagnie verzet.

[p. 355]

wilden doen. Beneffens dat de populeringe van soo woeste ende ongehavende landen meer volck vereischt als dese onse landen connen vervallen, niet sooseer door gebreck van volck, daer onse provinciën van krielen, als doordien dat alle degenen, die maer eenigerwijse hier willen arbeyden, lichtelick aen de cost geraecken ende oversulcx haer ontsien haer verre van huys te begeven op een onseecker uytcomste. Bij hetwelcke dan noch comt de onseeckerheyt van deselve wel te connen beschermen, ten waere met meerder onkosten als de apparente emolumenten daer weder uyt te trecken schijnen te meriteren. Doch opdat Uwe Ho. Mo. punctuelijcken hiervan mogen onderricht worden ende verstaen de gelegentheyt van de landen alsnoch bij onse vianden onbeset, soo sullen wij Uwe Ho. Mo. van d'een eynde onser limiten in West Indien tot het ander de groote ende conditie van deselver wat nader openen.

De limiten, bij Uwe Ho. Mo. ons vergunt, beginnen van 't Noorden aen Nova Francia, wiens limiten bij de Francoisen vrij verre werden uytgestreckt, ook soo dat sij ons Nieu-Nederlandt, 't welck is 't eerste lant bij de onse beslagen, hebben willen querelleren. Dit gedeelte, hoewel het volgens climaet behoort soo warm en bequaem tot culture van vruchten te wesen als Vranckrijcx uytterste paelen naer Spaigniën, soo wert 't selve bijnaer couder bevonden als dese, jae meer noordelijcker landen; deswegen dan de lieden, derwaerts bij ons gebracht, tot noch toe maer spaerlijck middelen om te leven hebben cunnen vinden ende geen voordeel maer een achterdeel aen dese Compagnie hebben gedaen; den handel, die daer valt in pelteriën, is wel advantagieux, maer en can 't een jaer door 't ander maer uytterlijck in de vijftich duysent guldens thuys brengen. Hieraen volgen naer zuyden toe Virginia bij d'Engelsche be-

[p. 356]

slagen ende Florida bij de Spaignaerden, voor sooveel 't selve tot negotie bequaem is. De groote eylanden sijn bij de Spaignaerden beset, de kleyne periculeus om aen te comen ende haer gelegentheyt alsnoch weynich bekent ende eenige van de alderbeste alreede bij de Francoisen ende Engelsche beslagen, behalven, dat de Engelsche op alle de Caraïbische eilanden, wegen seecker octroy aen den grave van Carliel vergunt, actie pretenderen.

Voorts van 't hooft van Florida, dat tegen Cuba oversteeckt, tot aen 't begin van Nova Hispania en is noch goedt lant om te beslaen, noch volck om met te handelen. Nu van Nova Hispania voorwaarts naer 't Oosten den gantschen custe van Yucutana, d'Honduras ende Terra Firma, soo de Spaignaerden dat noemen, tot voorbij de Trinidad sijn niet alleen de custen, maer oock de eylanden al met Spaignaerden beset. Alleen soo volgen hieraen de landen van Guiana, welck wy noemen de Wilde cust; dese custen ende verscheyden rivieren sijn onbeslagen ende bewoont bij vrije wilden, ende in dese landen vallen wel verscheyden goederen, die met proffijt in dese landen cunnen gebracht worden, maer wat is 't? Dese natiën syn soo barbarisch ende soo onbehoeftich, doordien sij noch lust tot cleeding hebben, noch yets anders tot onderhout des levens van doen, dat alle den handel, die hier valt, ligt met 2 a 3 schepen jaerlijckx kan gedreven ende met gering capitael onderhouden worden. 't Selve is van de groote rivier de Amasones, dewelcke oock niet vrij en is van de besettinge van Spaignaerden, gelijck d'onse met haere schade hebben bevonden. Daeraen volcht weder een lange custe tot Brasil toe, van dewelcke 't meeste gedeelte van 't geene yemant tot handelinge off culture eenichsints soude mogen verwecken, mede al bij de Portugesen beslagen. Brasil, bij deselve gants

[p. 357]

beset, streckt hem verre tot over de Tropicus Capricorni, ende van daer voorts tot de straet Magellanus, en is niet, dat meriteert. Door de straet in de Zuytsee resteert niets onbeset dan 't weste gedeelte van Maggelanica ende een gedeelte van Chili, ende eyndelyck de geimagineerde landen van Terra Australis.

Dus sien Uwe Ho. Mo., watter in West Indiën voor de Compagnie in soo groote limiten open is om handel ofte culture aen te leggen, deswegen wij dan van den beginne van onse administratie ons te lichtelijcker hebben laten bewegen om oorlogswijse ons tegen den gemeenen viant te canten, doch meest, doordien wij bevonden, dat selfs de weynich natiën - soo verre als naerbij gelegen - die den Coninck van Spaignen niet onderdaen en sijn, door geen ander middel en conden tot onderhandelingen met ons gebracht worden, als met ons te verclaren ende metterdaad te betoonen vianden van de Spaignaerden te weesen, doch meest doordien wij bevonden, dat de verwachte diensten tot welstant onses vaderlants en ontblootinge van onsen erffviant niet en connen volgen uyt de weinighe onderhandelinge met de wilden ofte langsame culture van onbewoonde quartieren, maer wel uyt het feytelick aentasten van des Conincx ende sijner subjecten schepen ende goederen, overrumpelen van sijne plaetsen ende bewaringe derselver tot des lants diensten, welck voorstel dan soo genadelijcken bij Godt gesegent is geweest dese laatste jaeren, dat daerdoor grooten rijckdom desen staet toegebracht ende des viants financiën in sulcke achterheyt en confusie sijn gebracht, dat daeraen geen redres en is te verwachten dan door stilstant van onse wapenen ende 't huyshouden van onse vlooten uyt die quartieren. Doch dese crijchsfeyten in stede van handel en sijn bij ons niet aengevangen door ons eygen motyff,

[p. 358]

maer meest door aenradinge van Uwe Ho. Mo. ende goetvinden van Sijn Vorstelijcke Genade de Prince van Oraigniën, want Uwe Ho. Mo. sal wel indachtich weesen, dat wij al van de eerste beginning van de Compagnie door Uwe Ho. Mo. Commissarissen versocht sijn geweest, om niet alleen yet feytelick tegen den viant aen te stellen, maer oock ons de vloote, die weynich te vooren onder 't beleyt van den Admiraal l'Hérémite was uytgesonden, aen te trecken, die te secunderen ende de schepen, die doen bij ons waeren toegerust, naer de Zuydzee te senden, dewelcke om goede insichten ende met Uwe Ho. Mo. goetvinden naer de Bahia de Todos los Sanctos wierden gesonden.

Naer dese beginselen sijn wij voort ende voort in oirloge vervallen, ende met Uwe Ho. Mo. overstaen ende approbatie van sijn Vorstl. Gen. voorgenomen verscheiden desseins, die met verwonderinge van alle de werelt soo geluckelijcken van tijt tot tijt sijn uytgevallen, ende hebben genegligeert coloniën te planten en landen te besetten, uyt welcken grooter handel had mogen volgen, als wij tegenwoordich genieten, ofte met eenige apparentie haestelick souden connen oprichten. Soodat alleen resteert de handelinge op Guinea ende Africa, die gering is int regard van 't groot capitael van de Compagnie ende wert alreede bij andere natiën gediverteert ende bedorven ende heeft bij tij de van Treves noch meerder hasard in dien deele te verwachten, deswegen wij dan met confidentie ende seeckere wetenschap seggen, dat het maecken van Treves de ruyne moet wesen van de Compagnie en dat Uwe Ho. Mo. voor altijts sullen verliesen de geluckige onderstuttinge van desen staet ende de groote verminderinge van de finantiën van uwen erffviant, want met de negotie, laet se vrij grooter wesen als wij se noch cunnen imagineren, en sal de viandt niet een stroo gekrenckt worden; met deselve encan het seste part

[p. 359]

van onse schepen niet geemployeert ende bijgevolch maer een klein gedeelte van 't bootsvolck besich gehouden worden.

Wij en connen de wilden ons niet obligeren ende met deselve sonder omsien handelen, soo wij ons vrunden toonen van de Spaignaerden ende met deselve heullen; 't waer te vergeefs de Chilesen aen te locken ende de Spaensche te verschoonen; in somma daer en sal bij ons niet overich cunnen blijven als een mager schim van een welgevoet lichaem, want de Compagnie sal genootsaeckt sijn een goet deel van haer grootste schepen ende veel van haer geschut tot merckelijcke schade te vercoopen ende 't volck ledich off sich aff te wijsen ende haer doen allenthalven in te binden.

De participanten sullen worden gediscourageert; de actiën sullen in prijs vallen; veel sullen de haere vercoopen, gelijck eenige alreede hebben gedaen en dagelijcx doen, oock selve degeene, die tot noch toe luyster aen de Compagnie hebben gegeven.

Wij betrouwen vastelijck, dat Uwe Ho. Mo. noch Syn Vorst. Gen. dit alles niet en sullen gehengen, nochte soo groote voordeelen te vergeefs den viant overgeven, maer dat [sij] veeleer sullen nemen een loffelijcke en vaste resolutie om de Compagnie in haer octroye te mainteneren, ende den oorloch haer helpen uytvoeren, ende dat Uwe Ho. Mo. haer in desen met gelijcke ijver als voor desen sullen voorgaen.

Want gelyck wij noch onlancx aen Uw Ho. Mo. wydluftich hebben vertoont, de saecken staen sulcx in Brasil geschapen, dat met wat meerder machts van volck ende een ervaren hooft derwaert te seinden, gelijck wij nu voorhebben, indien ons de hant behoorlijcken wort gebooden, deselve plaetse niet alleen voor desen staet sal connen worden verseeckert, maer oock tot sulcken nut gebracht, dat de oncosten selfs

[p. 360]

sal connen vervallen, ende een overgroote neeringe ende welvaert dese landen toebrengen.

De subsidiën, die wij daertoe versocht hebben, en sijn soo groot niet, dat deselve desen staet al te beswaerlijck souden vallen; Uwe Ho. Mo. connen 't selve best pondereren; eenige provinciën maeken daer geen swaricheyt in, doch al waer't dat se een weinich swaerder schenen te wesen als den jegenwoordigen toestant wel conde lijden, soo is't profijt daeruyt te scheppen soo groot ende de verseeckerheyt voor desen staet daerdoor te vercrijgen soo apparent, dat men sulcx niet eens behoorde aen te sien.

Men heeft wel uytheemsche princen, welcker goede successen men beyde te lieven ende te vreesen hadde, dese voorlede jaeren grooter subsidiën toegevoecht, oock deselve niet gespaert aen degeene, daer desen staet weynich voordeel voor desen bij hadde genooten, alles om diversie te maecken ende den viant allenthalven te krencken.

Met wat excuse sal men dan connen becleden de verlatinge oft cleinachtinge van een Compagnie, die met hare particuliere middelen sulcken heyl aent gemeyn heeft gewrocht, ende die hier onder Uwe Ho. Mo. vleugelen schuylt ende niet gevreest can worden dan van derselver vianden.

Soo Uwe Ho. Mo. gelieven in te sien de deliberatiën, die gevallen sijn voor de volcomen oprichtinge van de Compagnie, het octroy, dat Uwe Ho. Mo. onversocht van selfs hare subjecten hebben gepresenteert, de dingen, die in 't vervolch van de administratie syn voorgevallen, 't is een seer disputabel poinct off de bewinthebberen beter souden cunnen verantwoorden by haer participanten, dat sij derselven goederen soo liberalijcken tot den dienst van het lant hebben gespendeert, ofte de regeerders van desen

[p. 361]

staet by de posteriteyt excuseeren, dat sij, deselve soo weynich in 't reguard van haer diensten tot noch toe geassisteert hebbende, eyndelijck ter contemplatie van den viant soude commen te verlaten.

Den oirloge te continueren ofte door den vrede te eindigen ofte oock door een Trefves voor eenige jaren op te schorten staet in de Heeren haer goetvinden; d'een of d'ander doende, moet de Compagnie nootsaeckelijck in consideratie commen; de viant selfs die brengt se daerin en schijnt niet te willen commen tot eenige conclusie, voor ende aleer dat hem de Compagnie van den hals werde gehouden ende de genomen plaetsen op seeckere conditiën gerestitueert.

Wij en vreesen niet, dat Uwe Ho. Mo. den viant hierin sullen te gemoet gaen, maer wel, dat degeene, die den Trefves meest affecteren, ons souden mogen imputeren een hinderpael te wesen, dat men den Trefves niet wel en conne voltrecken; ende hoewel 't selve noch eenichsints te verdragen waere, soo sal daerbij commen, dat men de resolutiën van subsidiën langsaem sal vercrijgen ende 't effect traechlijcken genieten. Sulcx dat wij voor een besluyt Uwe Ho. Mo. willen gebeden hebben, eerst selfs serieuslijck te overwegen, oft desen staet merckelijcke ontlastinge ende proffijt heeft te verwachten bij de oirloge, door de Compagnie in de gewesten van America te continueren, off dat het beter is, dat men den coninck sooverre verobligere ende soo merckelijcke avantagiën, door soo grooten oncosten vercregen, overgeve ende de Compagnie verlate.

Ende daerentusschen Uwe Ho. Mo. onderdanichlijck versocht hebben in acht te nemen het octroye, 't welck deselve ons hebben verleent, waerop de participanten niet alleen hier te lande, maer oock veel van de confedereerde sijn ingetrocken, ende

[p. 362]

hoe d'een off d'ander voor de werelt verantwoort sal connen worden, alsmede wel te letten op de placcaten onlancx wegen Uwe Ho. Mo. in Brasil vercondicht, waerop alreede de ingeboorne ende oock eenige van de Portugeesen - soo wij onderricht worden - sich hebben begost onder te stellen, die sonder merckelycke infamie ende verlies van crediet niet en connen verlaten worden.

Bidden Godt, dat Hem gelieve Uwe Ho. Mo. sulcx te inspireren, als meest sal strecken tot verbreydinge van Sijne eere ende onses vaderlants welstant.