Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 4

[p. 665]

Berijmd verhaal van het beleg van IJsselstein door Gelder en Utrecht in 1511,
uitgegeven door Dr. J.H. Gallée en Mr. S. Muller Fz.

Het hierachter¹⁾ medegedeelde aardige dichtstuk verhaalt ons geen enkel feit, dat niet reeds van elders bekend en voldoende toegelicht is. En toch schijnt het de eer der uitgave overwaard. Want het levert als verhaal van een ooggetuige menigen karakteristieken trek uit het leven in de steden op het eind der Middeneeuwen, menig détail, dat ons de wijze van oorlogvoeren veraanschouwelijkt; het is bovendien als spotdicht uit dien tijd merkwaardig, al is de beteekenis van elken bijnaam en elke grap niet altoos even duidelijk. Het geheele gedichtje, dat hier en daar niet zonder letterkundige verdienste schijnt (b.v. de beschrijving van het uittrekken der Utrechtsche gilden

1) Volgens een HS. op 18 blz. papier, beschreven met eene hand uit den tijd van het verhaal en berustende op het Provinciaal Archief van Utrecht: Collectie van Hilten N^o 441.

[p. 666]

vs. 241 vlg.), is uit het volle leven van het volk opgeweld, en tintelt van het begin tot het einde van dien ‘derben Witz,’ dien we op zoo menige bladzijde, in zoo menig plastisch kunstwerk der Middeneeuwen weêrvinden.

De naam van den schrijver, wiens initialen zeer onduidelijk zijn geschreven, laat zich geheel niet gissen. Hij verstond, blijkens enkele citaten, Latijn; maar zijne aardigheden over de kanunniken en monniken maken het onwaarschijnlijk, dat hij tot den geestelijken stand behoorde. Vurig IJsselsteinsch-gezind bevond hij zich kort na het beleg, tijdens het schrijven van zijn gedicht, in de stad, waar hij o.a. de vuurpijlen in het kerkdak zag steken. Toch moet hij gedurende het beleg niet te IJsselstein, maar in het vijandelijke kamp verkeerd hebben, zooals blijkt uit zijn verhaal over den door die van Utrecht medegebrachten ploeg. Dat hij daar als spion dienst deed, wordt niet onwaarschijnlijk door de mededeeling, dat het dáár voor hem geen tijd was om te lachen.

Het is zeer overbodig, eene geschiedkundige inleiding aan deze uitgave toe te voegen. De Heer Jhr. J.J. De Geer van Oudegein heeft in zijne Bijdragen tot de geschiedenis der Provincie Utrecht, p. 163-169, eene uitvoerige, uit de bronnen getrokkene geschiedenis van het beleg van IJsselstein gegeven, dat de juistheid van dit verhaal in alle détails bevestigt en het hier en daar bovendien aanvult. Bij de daar aangehaalde bronnen kunnen wij nog voegen: Heda, Historia, p. 317, 318, die over het beleg van IJsselstein slechts met een paar woorden spreekt, maar als ooggetuige eene meer uitvoerige en levendige beschrijving geeft van den voorafgaanden aanval van Jonker Floris van IJsselstein op Utrecht.

Het tweede beleg van IJsselstein (reeds in 1482 was de stad met even ongelukkigen uitslag als ditmaal, door de Utrechtenaars belegerd) was de laatste episode in de eeuwendurende veete tusschen de twee steden, die in bit-

[p. 667]

terheid niet weinig was toegenomen, sedert IJsselstein in 1417 op verzoek der Utrechtenaars door vrouw Jacob van Beijeren geheel was verwoest. Dit antagonisme van twee steden, in de Middeneeuwen niet zeldzaam, was hier aangewakkerd door de Hoeksche en Kabeljauwsche twisten, wier naweeën zich nog in het begin der 16^e eeuw deden gevoelen. De stad Utrecht was, niettegenstaande de strijd der partijen in haren boezem afwisselend aan verschillende leuzen de overhand bezorgde, over het algemeen goed Hoekschgezind geweest. Zij zag in IJsselstein thans niet alleen de oude erfvijandin, maar zij haatte het bovendien als het erfgoed van Maximiliaans trouwen generaal Floris van Egmond. Bij de IJsselsteinsche partij vinden wij dan ook enkel Kabeljauwsche elementen: de heeren van Egmond-IJsselstein, aan Arkel verwant, en de Bourgondisch-Oostenrijksche vorsten, die de Kabeljauwen altijd gesteund hadden. En zooals vooral sedert het midden der 15^e eeuw te verwachten was, Utrechts bisschop was zoo al niet op de hand van de vijanden zijner hoofdstad, toch niet onvriendelijk jegens hen gezind.

Eene andere antithese in de Utrechtsche geschiedenis vinden wij hier in den kritieken tijd, die aan de katastrophe van 1528 voorafging, voor het laatst nog eens in volle kracht: het is die tusschen Holland en Gelder. Hadden in den loop der eeuwen de bisschoppen van Utrecht afwisselend bij Holland en Gelder steun gezocht, sedert zij zich meer en meer bij de machtige Bourgondisch-Oostenrijksche hertogen hadden aangesloten (met name sedert het optreden van bisschop David van Bourgondië) had Gelder, en vooral de onrustige Karel van Egmond, er met al zijne onbuigzame energie naar gestreefd, het weinigje gezag, dat den bisschoppen in hun Sticht overbleef, te ondermijnen. Gelder, voortaan de incarnatie van het partikularisme, handelde niet inconsequent, toen hij als tegenstander der centraliseerende Oostenrijkers het landsheerlijk

[p. 668]

gezag zocht te knakken; voor de Kabeljauwen was het slechts eene voortzetting hunner traditie, dat zij ditzelfde gezag met alle krachten steunden en de Oostenrijkers aanhingen. Maar het lag in den aard der zaak, dat Karel van Gelder door het bestendigen en vergiftigen van den toestand van regeeringloosheid, verwarring, onrust en ellende, waarin het Sticht van Utrecht nu reeds lange jaren verkeerde, deze schoone provincie zelf in de armen dreef der gehate Oostenrijksche monarchie, die alleen onder allen haar thans rust kon verschaffen. De afstand der temporaliteit door bisschop Hendrik van Beijeren aan Karel V in 1528, was de natuurlijke oplossing van het bellum omnium contra omnes, dat de Geldersche hertog in het Sticht van Utrecht had aangestookt.

[p. 669]

Dit is belech van Utert voer IJselsteijn.

Rijst Borgonien doer Egmont getrouwe
Ende dalt Utrecht all eert u rouwe
Want war ghi strit met alle u macht
Floris van Egmunt u niet en acht
Als men vijnt hier na bescreven
De des niet en weet de macht¹⁾ hir lessen.

Dije cleijne saken groet wijllen achten
Ende haer vrunden daer um haten
Heft men dicwijl syen verachten
Mer den wijse siet ment laten.

Mer Kaerl van Gelre heft gedaen
Als ick u cortlick sal doen verstaen
Om tue hoftlude van kleinder edelheit²⁾
Heft hije bekraft³⁾ met groter onbescheit
Oudensel met mer ander vesten⁴⁾

1) macht - mag het.

2) Denkelijk wordt hier bedoeld het onthoofden van Dirk van den Berg en twee andere Geldersche edelen door die van Kampen. (Nijhoff, Gedenkw. v. Geld. VI. 1. p. CXXII.)

3) bekraft - met geweld genomen.

4) Oldenzaal werd vóór 13 Febr. 1510 door Karel van Gelder genomen. (Nijhoff, Gedenkw. VI. 1. p. CXXIV.)

[p. 670]

 

Sonder toe seggen oft ander conquesten

 

Nochtans hadde hem Oudensel volle goets gedaen

 

Om die Borgonschen te wedder staen

 

Mer quaet vor goet hem verklart

20

Wacht u Wtrecht dat gij soe niet en vaert.

 

 

 

Dit heft de biscop van Utrecht vernommen

 

Ende is sijn ondersaten te hulp gekamen

 

An hem nemmende een vrunt certeijn

 

Her Floris van Egmont van IJselsteijn

25

Des de oversten van Utrecht hem off gengen

 

Ende hem nijt obedirden in genen dingen

 

Mer dochten woe¹⁾ sie dat solden beletten

 

Ende Oudensel tot IJselsteijn ontsetten²⁾.

 

 

 

Ende hebben schouwen³⁾ verradelick togewrocht

30

Binnen getuent buten mit torf vertocht⁴⁾

 

Om Tijsselsteijn Gelres voir torf toe vercopen

 

Mer die scouwen lecten dus gingen sie lopen.

 

Domen xv^c ende x heft gescreven

 

Hebben die van Utrecht dit verraet bedreven

35

Op sunte Benedictus dach in den sommer gestelt

 

Als Jan Goertsen selven heft gemelt,

1) woe - hoe.

2) Floris van IJsselstein was het namelijk, die nog in hetzelfde jaar 1510 Oldenzaal voor de verbondenen (de Bourgondiërs, den bisschop en de Overijsselsche steden) hernam. (Nijhoff, Gedenkw. VI. 1. p. CXXVII.)

3) schouwen - schuiten, ook wel pleyten genoemd, nog in gebruik in de benaming schietschouw.

4) binnen getuent, baten mit torf vertocht - van binnen van eene zoldering van vlechtwerk voorzien en van buiten met turf bedekt (getuent v. tuen, saepes.).

[p. 671]

 

Die gehuert scipper was vander scouwen

 

Dat sint dicwijl is berouwen.

 

 

 

Dit is Floris van Egmont gecommen ten oren

40

Ende heftet nit wijllen laten versmoren

 

Mer hij woldet noch breder kaocken¹⁾

 

Hie toch wor Utrecht branden ende smacken

 

Die woersteden leijt hije off branden

 

Mit lutel volx het was Utrecht scande

45

Want haddent nijt gevest versufte dvasen

 

Sij hadden dat volc weel en vech geblasen.

 

Dit gesceyde int apenbaer

 

Domen scref xv^c ende xi iaer²⁾.

 

 

 

Die oversten van Utrecht die wel vaerom visten

50

Begonsten met malcander toe tvisten

 

Vant dat umt tferaet der scouwen vas

 

Dat nijt volbroch hem berouwen vas³⁾

 

Dochten voe sollen vij dit best macken

 

Ende slotent samen sie woldent missacken⁴⁾

55

Ende hare mente⁵⁾ doen verklaren

 

Dat desse wercken verradelick waren

 

Sij wergarderden raet jonck ende oude⁶⁾

 

Vragende vatmen hijr to doen soude

 

Vant het verradelick verraden vas

60

Doe sanck elck als hem dij beck gevassen was.

1) kaocken - koken, smacken - smoken.

2) En wel Maendach na Conversio Pauli (28 Januari) 1511.

3) Want het had hem berouwd dat het verraad met de schuiten niet volvoerd was.

4) missaecken - ontkennen.

5) mente - gemeente.

6) De raad van het vorige jaar werd te Utrecht in zaken van belang steeds met de fungeerende raadsleden opgeroepen: de ‘raet out ende nye’ was de formule.

[p. 672]

 

Die heer van Muntfort als een out hasken¹⁾

 

Gaff tot den wuer ene klein blasken

 

Ende begost hem selven seer toe storen

 

Omdat hij Puermerind had met rechte verlaren²⁾.

65

Zeit hi datment werraet Toiselsteijn solde vrecken

 

Hi solde hem selven als hulpe in die saken steken.

 

Doe danckenden hem die oversten seer

 

Seggende wij nemment an leve heer

 

Wat het nu gerockent is³⁾ mot het gesponnen sijn

70

Ende selven⁴⁾ dyt enden het moet begonnen syn

 

Gij moet ons helpen doer dijt bedriven

 

Of vij sullen te samen in dije scande bliven

 

Onse borgers sollen wel na u horen

 

Aldus sollen vij to bet werdoren⁵⁾

75

Hijr of toe krigen onsen willen.

 

Dit gesciede alle heimelick ende stille

 

Mer voe sie dyt hebben vort bedreffen

 

Dat soldi vinden hijr nabescreven.

 

 

 

Inden irsten om dit verck to beginnen

80

Hebben sij har menten buten ende binnen

 

Die bamklocke doen scoren um to rade te vessen

 

Daer hebben sie doe volle breve doen lessen

 

Die sie seden ontfangen te hebben met veele reden

 

Van vrou Margriet⁶⁾ ende Hollantsche steden

1) als een out hasken. Een oud konijn komt ten onzent meer als zinnebeeld der sluwheid voor dan de haas.

2) De burggraaf Johan van Montfoort was in 1481 door Maximiliaan vervallen verklaard van zijne heerlijkheid Purmerend wegens zijne deelneming aan Hoeksche woelingen. Zie meer hierover bij Gouthoeven, Chron. p. 524.

3) wat het nu gerockent is - lees: want nu het gerockent is.

4) selven - lees: sel men.

5) verdoren - waarschijnlijk: hen verdwazen.

6) Margaretha van Oostenrijk, dochter van Maximiliaan en gouvernante der Nederlanden gedurende de minderjarigheid van Karel V.

[p. 673]

85

Inhoudende dat sij vanden sacken niet en visten

 

Of tegen die van Utrecht niet en tvisten

 

Noch Florijs nijet en rurden in genre maniren.

 

Desser brefe lessen gelick drie ofte vijre

 

Ock seiden sie dat in Hollant vas ofgeropen

90

Datmen heer Floris volx gen vitalije¹⁾ sold verkopen

 

Noch volle meer breven x ofte xi

 

Meer die enen anderen vijl legen lucht dic hem selve²⁾.

 

 

 

Doe riepen daer um vrake menich quat pyr³⁾

 

Ende dat allene aver Florken Dunnebijer,

95

Wij willen sins⁴⁾ wal soe volle drincken

 

Sie⁵⁾ sall dar wal sijn leven andencken.

 

Dair hordeme[n] mennich sot vermetten⁶⁾

 

Dije een seide Scelgijs⁷⁾ is besetten

 

Dander mackte daer of enen houte sunte Joris

100

Die derde sede vat vrachen vij na Jonfer Floris⁸⁾?

 

Het is een rider inder gerdijnen.

 

Also spech⁹⁾ elck daer sine feninen

 

Meer mest onder den opperste heren

 

Dije eene en wolde sijn bart nijt laten scheren

105

Dije ander en volde gennen wyn drincken

 

Dije derde leet den sot ock medde hincken

 

Segende het war mij leet dat ick vijt hemt droge

 

Eer ick sage in Iselsteijn dije isere plogen

1) vitalye - levensbehoefte.

2) Maar die een ander wat voor wil liegen, bedriegt dikwijls zich zelven.

3) Pyr. - Uit Pierre verbasterd.

4) sins - zijns, nl. Dunnebier.

5) Sie - 1. he.

6) vermetten - vermetel.

7) Scelgys - Schele Gijs.

8) Jonfer Floris. - Misschien verschreven voor Joncer Floris.

9) spech - speeg, praeterit van spîjen = spugen.

[p. 674]

 

Dije straten um eeren¹⁾ na mijnnen behagen

110

Want sije mendent alle in drien dagen

 

Te winnen alst val sceen an hor woert

 

Meer sye hadden alle den armen Keij wermort²⁾

 

All en wolde sij dat selven nijt wetten

 

Meer men hordert an hoer gecklick sprecken,

115

Doe dedmen eendraftich consent bescriven³⁾

 

Om Florken Dunnebijr toe verdriven

 

Meer hij heft dat soe dicwijl gebrouwen

 

Dat het dije van Utricht ser is berouwen.

 

 

 

Ten anderen doir toe mest lopen vas na

120

Aurum et argentum vas dat in magna copia

 

Most men hebben solmen IJselsteijn letten

 

Doe ginck men der stat goeden versetten

 

Den Hijnderdam, wach, maet ende mollensijs⁴⁾

 

Ende noch veel mer als sye dagelixs vorden wijs.

125

Dije gotshusen mosten alle mede opdocken

 

Ende geven wolle dusenden all sunder iocken

 

Closteren, clopsusteren ende lollarden

 

Mostent alle met gelt ten orlige anvaerden⁵⁾

1) umeeren - omploegen, vgl. got. arjan.

2) Sye hadden alle den armen Key vermort. - Eene toespeling op Keye, den ridder uit de Arthursage, die snoevend en pochend uittrekt, doch met de kous op den kop tehuis komt.

3) men stemde er eendrachtig in toe.

4) Zie de stukken, waarbij renten onder verband van het Hinderdamsgeld en van den molensijs werden opgenomen, bij Dodt, Archief. I. p. 119-123.

5) Raadsbeslult van Vrijdag naden H. Paeschdach: bevel aan de kloosters om renten te koopen onder verband van Hinderdamsgeld en wijnsijs, en besluit om eene andere belasting over geestelijke en wereldlijke onderzaten te ontwerpen tot dekking der kosten van het beleg van IJsselstein. Woensdach na St. Servaesdach werd door den raad en de gemeene gilden ‘inden leger voir IJsselsteyn liggende’ besloten, dat men een molensijs over alle geestelijke en wereldlijke onderzaten zou uitschrijven.

[p. 675]

 

Borgers die meer hadden dan sye up mochten eten

130

Die en vorden int gelden nijt vergetten.

 

Sye mosten alle updocken vanden oversten heren

 

Vat sij butens buckes¹⁾ mochten ontberren.

 

Mijt dijt gelt desse grote sommen

 

Hebben sy ruter ende volx angenomen

135

xxv^c knechten dije gemonstert varen

 

Ende iiii^c perden nae mijn verclaren.

 

 

 

Ten derden hadden sij bussen terstont

 

Svarte Grite, haer dochter ende den Roden hunt²⁾

 

Ende noch iiii ander grote kortouwen

140

Daer sy mede woer IJselsteijn resen souden

 

Der stat bannir wort wt gehangen

 

Noch hadde xxi³⁾ heel ende halye slangen

 

En iiii tumelars ofte grote matiren

 

Ende wuerpijllen van vijrrehande maniren

145

Vuer kloten xx pont svaer umt beste verclaren

 

Dije met geen water toe leschen en varen

 

Noch hadden sij hackelbussen welle bescreven

 

Die dar veel sijnt to Iselsteijn gebleven

 

Noch hadden sij ii katten⁴⁾ doen macken

150

Om dije IJselsteijsche van dije muer toe racken

 

Mer to IJselsteijn vas een kortou en kater binnen

 

Die koste dij katten also bespringen

 

Ende har hochheijt soe beslechten

1) butens buckes - behalve het voor hun levensonderhoud benoodigde.

2) Zwarte Griet en de Roode Hond waren waarschijnlijk Geldersche stukken geschut. Blijkens de stadsrekeningen werd van Karel van Gelder o.a. geleend een ‘cortouwe’, een ‘slange’, kruit en kogels.

3) hadde xxi - lees evenals in vs. 147: hadden sy xxi enz. doch vgl. 359 segende.

4) katten - katapulten; hier in dezen vorm gebruikt voor de woordspeling met kater vs. 151.

[p. 676]

 

Dat sy dij katten nijt dorsten rechten.

155

Noch hadden sy dar ick seer um loch

 

Een oude verrosteren ijseren ploch

 

Ick vrachde watmen dar medde doen soude

 

Doe antvorde mij ene harde boude¹⁾

 

Men solder toe IJselsteijn dije strate met eren

160

Doe stack mij den lach wal soe seere

 

Hadde ick doren²⁾ lachen verstaet mijn vort

 

Men hadde mij wal toe IJselsteijn gehort

 

Mer ick verbeet mij al wast mij svaer

 

Vant het was mij geen lachens tijd aldaer.

 

 

165

Ten iiii^en haren heren den sij hadden gekaren³⁾

 

En hebben sij nyet wyllen horen

 

Want sinder genaden riet al om paijs te houden

 

Mer sy en woudens⁴⁾ nijt horen dat hem ser is berouwen.

 

Mer Karl van Gelre hebben sy doen halen

170

Ende hieten hem wellecomen altemael

 

Wallende up knijn ende elleboge

 

Segende vijlt ons helpen heer poghe⁵⁾

 

Vij villen vedder up u versculden

 

Wor eijn bescermer sollen wij u hulden

175

Als sy hebben gedaen van dijer uren af

 

Haer beider munt isser ene figure af

 

Die sij te samen hebben geslagen⁶⁾

 

Als men wal sijet men darfs nijt vragen.

1) ene harde boude - een zeer stoutmoedige.

2) doren - durven van mnl. ie dar.

3) Namelijk den bisschop, Frederik van Baden.

4) woudens - wilden des - des, gen. afhangende van horen.

5) heer poghe - lees: heertoghe.

6) Namelijk de munt met het Geldersche wapen en het beeld van Utrechts patroon St. Maarten, door Karel van Gelder te Utrecht geslagen van het zilver der Utrechtsche kerksieraden. (Afgebeeld bij: Van der Chijs, Munten v. Gelderland. pl. XV. N^o 8.)

[p. 677]

 

Veel dusenden hebben sy hem geloeft

180

Omdat hij vessen solde ore hoeft

 

Ende dije leren ant kreijenijst¹⁾ richten

 

Ende bestellen ock medde hoer knechten

 

Op dat sij geringe²⁾ dat nest mochten wellen

 

Sy souden hem geldes genoch bestellen

185

Vant sij varen van allen alsoe versijen

 

Des sij een behofden des hadden sy tijn

 

Dus genadige heer en vijlt nijet flouwen

 

Mer doet als vij an u betrouwen.

 

 

 

Hijr hebdij gehoert haer reijscap³⁾, nu soldy horen woe sij dat verk gestelt hebben.

 

 

 

Den irsten homoet vant Utersche heer

190

Is gescyet luttel tot hare eer

 

Smandages in dij Paesch hylge dage

 

Quamen sij Tijselsteijn na hor pasch-eijer vragen

 

Om ene gode buit daer to halen

 

Dar sij den vijn medde souden betalen

195

Dije sij hadden verscept met den groten lepel

 

Mer dije van IJselsteijn rurden den clepel

 

Ende gengen hem toe moet up den hogen wert

 

Ende hijlden een scarp schutgevert

 

En hebben sije soe vromlick⁴⁾ tegen gestaen

200

Dat er sommich⁵⁾ van hor perden thoe woet musten gaen

 

Dat dede dije pascheijr waren hart gesaden

 

Ende dar sterfer wolle an, all dedent sy node

1) Kreijenijst - kraaiennest.

2) géringe - spoedig, snel.

3) reyscap - toebereidselen.

4) vromlick - dapper.

5) Sommich, hier met verbum in den pluralis - elders met verbum in den singularis, b.v. 342.

[p. 678]

 

Dye toe Utrech brochten die idele siborij¹⁾.

 

Dijt vas wor IJselsteijn har irste victorije.

 

 

205

Des Donderdages darna des dages na sunt Joris

 

Vouden dij van Utrecht vorveren²⁾ Floris

 

Ende senden hoer knechten mijt groter machten

 

Vor IJselsteijn om dat toe becrachten

 

Dij tot Eijteren³⁾ hoer irste leger mackten

210

Ende scansten vort ant slot toe racken.

 

Des grevens gelick sach nimant s levven⁴⁾

 

Soe dijp soe wijt vorden dye scansen gegreven

 

Ende soe dijp waren alle hor boren mede

 

All haddent gevest kelders in steden

215

Dat vas all umt gode gescuet al vander stat

 

Dar sij dye pascheijr of hadden gehat

 

Ende doe wort all dat IJselsteijnsche lant

 

Gespolijrt⁵⁾ verdorven ende gestecken in brant

 

Ende vat huse ondeckt nijt bernen en mochten

220

Ontslopten⁶⁾ sy ende to Utrecht brochten,

 

Aldus wort lelick dat lant gescent

 

Ant werck ist datmen den meister kent.

 

 

 

Hijr na upden avent wan Meij

 

Quam toe Utrecht een grot gescreij

225

Over dije ruter ende dije knechte

 

Om dat sij noch nijet en hadden dat nest

 

Doe ripen sij all vast man vast vijf⁷⁾

1) die idele sibory - het ledige hostievat.

2) vorveren, - vervaren, bang maken.

3) Eiteren, een gehucht dicht bij IJsselstein.

4) Niemand zag van zijn leven dergelijk graven.

5) gespolyrt - geplunderd.

6) ontslopten - sloopten - ont is hier ter versterking bij sloopen gevoegd.

7) vast man vast wijf, d.i. was het man, was het wijf, zoowel man als vrouw.

[p. 679]

 

Vij wijllen der selver met den lijef.

 

Doe wort dij klock geslagen onverbolgen

230

Dat elck den stat banijr soude volgen¹⁾

 

Boven xx ende beneden lxxen²⁾

 

Dije mosten hem all toe striden vestigen

 

Om dat kreienest toe storen.

 

Nu soldij wort hor ordinansi horen.

 

 

235

Die heer van Muntfordt als ene out greincken³⁾

 

Vas dar hor operste capiteijncken⁴⁾

1) Alleen bij zeer groote ondernemingen trokken alle Utrechtenaars, in gilden gerangschikt met de stadsbanier in hun midden, uit. Bij kleine tochten zond men alleen de schutters en (in latere tijden) gehuurde knechten.

2) De publicatie van Saterdag 26 April spreekt van 20 en 60 jaar: ‘Oick laet die Raet weten’, luidt het, ‘allen onsen borgeren ende ondersaten boven xx ende beneden lx jaren out wesende, dat een yegelick terstont zyn harnasch rede make, ende alsmen die clock anderwerff slaet, dat dan een yegelick in zyn harnasch ende mit een goede weer in zijn hant, dair hij zijn lyff ende goet mede bescermen wil, kome ende wese inder Noede by onser Stadt Scepenen-borger-meyster ende onder onser stat bannier, dien volgende doende ende latende dat men elcx bevelen sel.’ Ook noopt het rijm in vs. 231 te lezen: lxen.

3) als ene out greinken - uit de beteekenis van kern, die oorspronkelijk aan grein (granum) eigen was, ontwikkelde zich die van de voortreffelijkste. In de middeleeuwen was eene zeer gewone benaming voor een ridder: der riddren grein - out voegt hier dan het praedicaat van ervaren, sluw, bij dat van voortreffelijk.

4) De benoeming van Montfoort tot aanvoerder van het leger wordt niet gevonden, wel daarentegen raadsbesluiten van Woensdag na den H. Paeschdach 1511, waarbij beloofd wordt geen tractaat met Floris van IJsselstein te maken ‘buyten weten, wille ende consent van myn Here Johan Here tot Montfoerde, tot Purmereynde etc.’, en van Donredag na Oculi 1511, waarin gesproken wordt van ‘het huys, dat die gemeen gilden belieft hebben myn Heere van Montfoort te coepen ende voer een danckbaerheyt te scencken.’

[p. 680]

 

Dar nest¹⁾ Soudenbalch²⁾ als een hanencken

 

Gort van Vorn droch dat stat vaenken,

 

Want hij borgemeister vas inder tijt³⁾

240

Dander kan ick al genomen nijet.

 

Elck gild stont dar met sneller lust

 

Van als veel versien en val gerust

 

Som vrom som bloij, som cropel som lam ende manck

 

Gelick als dat volck lopt dor dij banck⁴⁾.

245

Dije vankens vlogen, dat hernas blinckde,

 

Dije pipers pepen, dije trommen clinckde,

 

Dar vas bikant ene hemelsche melodije

 

Sij varen eendrachtich al sonder partije

 

Elck vasser boser dan bose

250

Die kreijn to sturen⁵⁾ dat vas hor lose

 

Tot krigen behoef⁶⁾ en brack hor nijt en har

 

Het vas al gevonnen eer sij quamen daer

 

IJselsteijn to vinnen vas em ene kleijsack⁷⁾ ende verck

 

Vant sy varen wal v^m sterck

255

Ende hadden sy wervaren⁸⁾ gevest

 

Men hadde daer val ene konickrick mede gevrest⁹⁾.

1) dar nest - daar naast.

2) Wellicht Evert Zoudenbalch, burgemeester in 1509 en 1510, en dus als oud-burgemeester in 1511 lid van den raad oud en nieuw; waarschijnlijk wordt hier echter bedoeld Gherit Zoudenbalch, kanunnik ten Dom en kameraar der Staten van Utrecht, die in de rekening van het beleg naast den later te vermelden Heynrick van Duven genoemd wordt.

3) Goeyert van Voerde Henricxszoen, le burgemeester in 1511; zijn collega was Gijsbert van Lantscroen.

4) dor dij banck - gewoonlijk.

5) De kraaien te verstoren was hunne leuze.

6) Tot krigen behoef - voor de benoodigdheden des oorlogs.

7) kley sack - lees: kleyn sack - kleine, lichte zaak.

8) wervaren - ervaren.

9) gevrest - vrees aangejaagd.

[p. 681]

 

Aldus sinnen sij vor Iselsteijn gekamen

 

Ende hebben haer oude leger wer ingenommen

 

In enen dal¹⁾ geheten den Kijll

260

Slogen sij hem nedder ende svegen stijl

 

Dar sij int belech over xxix iaren²⁾

 

Ock bij nacht standeliken³⁾ wut gerumt varen.

 

 

 

Doe bleven to Utrecht nijet vol borgers binnen

 

Dar umme gingen sij enen raet versinnen

265

Dar nemant beet an en vas

 

Dan dij papen ende knonicke up dat pas

 

Want dye mosten an dije muer wacke⁴⁾ houen

 

Dar vorden bij hem gebaden al dij vrouwen

 

Om te waken of x pont toe verboren⁵⁾

270

Dar dij som om lachden, dije som om trurden,

 

Dij sum spelden al södmuelken⁶⁾,

 

Dije sum dije spelden ten iii int culken,

 

Dije som spelden alle momeken mom

 

Mijn man is wut com mij herken com,

275

Dij som lipen wacken in hockens

 

Dar bordemen⁷⁾ slipkens, dar ontbantmen brockens

 

Etc. ick en kans nijet al beduden en don verstaen

 

Mer denckt selven wat dar is omgegaen.

 

Och hadde dije borgers toe hues gebleven

280

Soe hadmen dijt spilken nijet bedreven

1) dal - laagte.

2) Zie over dit beleg van 1482: De Geer, Bijdr. v.d. gesch. v. Utrecht. p. 160, 161.

3) standeliken - lees: scandeliken.

4) wacke - wacht.

5) Een besluit van dezen inhoud is niet te vinden.

6) södmuelken - zoetmuiltje, zoetebekje spelen = kussen.

7) borde, beurde.

[p. 682]

 

Ock haden sije hor kost bespaert

 

Ende hoer goelicke vifken vor dij papen bevaert.

 

 

 

Als dij borgers lagen inden Kijll vorseijt

 

Hebben sij des avens wijlen bedriven homodichheit

285

Ende sinnen gekamen up den hogen wert

 

Om hem te laten sijen wpt scuet gevert

 

Als dije wan IJselsteijn dat hebben vernomen

 

Sijnt sij hem temoet gecamen

 

Dar sye dije wan Utert toe wersochten

290

Dat sije der som ijnt kreije-nest brochten

 

Ende mosten wijcken dije kreijen beeten

 

Ofte sij mosten hor paes eijer eeten

 

Dije hem soe fellick naet hoft wlogen

 

Dat sije wedder ijn hoer leger togen

295

Dat vas hoer irste gevin ende grot confues

 

Dar um lijper savent volle heimelick thues

 

Soe varen sije wervert woerdije kreije nebben

 

Dat mochdij wal loven al moetment nijet segen.

 

 

 

Al lagen dije borgers wal bescantst ende bevroet

300

Noch waren sije nijet soe wel gemoet

 

Dat sij daer allene dorsten benachten

 

Mer der knechs leger moest hoer ock bewachten¹⁾

 

Dije quamen all ovent hoer vi^c knechte

 

De borgers bewacken dat vas ser slechte.

 

 

305

Item opt hilgen cruijsdach ontrent x uren

 

Volden dije wan Utert IJselsteijn doen truren

 

Want sij wedder up scuet gevert quamen.

 

Als dije wan IJselsteijn dat wernamen

 

Bestonden sij hem soe tegen te schijeten

1) bewachten - de wacht (houden voor), ook mnl. en bij Breeroo.

[p. 683]

310

Dat dije wan Wtrecht wolle doden lijeten

 

Ende dar um nijet bedreven

 

Dar om syn sije dar na in hor leger gebleven.

 

 

 

Dije wan IJselsteijn noch voll modes varen

 

En wolden doe haer vianden niet sparen

315

Noch den anderen leger laten rusten

 

Lipen wurt alst hem best lusten

 

Dat sij den korven wellen vouden

 

Dar sy hor scuet onder stellel¹⁾ souden

 

Dat sij deden meet groet gevelt

320

Ende daer vas van binnen dat scut opgestelt

 

Dar scoetmen soe vreislick dat nimant verboet

 

Ofte hij vas ter stont gescaten doet

 

Doe scoten dije Utersche upt slot ii kortouen

 

Ende noch velle slangen na mijn onthouen.

 

 

325

Meer Smandages scoten sij volle meer

 

Ende scoten enen torn ant slot²⁾ daer neer

 

Woer mijddach ende scoten mijt cortouwen

 

Mer dan ii^c scote na mijn onthouwen.

 

 

 

Des Vonsdages scoten dije van IJselsteijn hor cater

330

Dat up dat scerm mackede sulken clater

 

Dat dat scarm brack van groter noet

 

Ende iii blefer under dat scerm doet.

 

 

 

Item Donderdachs naden dach vant Hillich Cruis

 

Quamen dij van Wtert wut alle hore confus

335

Want Carl wan Gelder quam oer overste hoeft

 

Als hij hem toe voren hadde beloft

 

Dat hij hem solde commen ondervinden

1) Lees: stellen.

2) Slot, nam. het kasteel te IJsselstein.

[p. 684]

 

Ende soel dije kat dij bell an binden

 

Doe varen sy also hem docht

340

Soe starck dat hem nimant deren en mocht

 

Dar hitmen hem vilcomen als ick vor seide

 

Dat som van dij oversten van bliscap screide

 

Ten vas anders nijet dan lach lach lach.

 

Doe scotmen soe vrislick alden dach

345

Meer dan iii^c ende xxiii scoten

 

Met grote kortouwen met ijseren kloten

 

Den ronden torn met crachten neeringe¹⁾

 

Ende scoten ock of alle dij borst veringe

 

Dije tusgen dij ii toren stoet

350

Meer binnen vas enen wal bret xl voet

 

xxv voet hoch die vast blef staen

 

Sus vas all ore scieten vor niet gedaen

 

Vant vat sij scoten het vas all verloren

 

Sij mackden des nachtes van binnen met doren

355

Ende stacken over dat doren gebras²⁾

 

Ende mackden sekere dant toe voren vas

 

Dubbelde stacketinge daer up rechten

 

Als dat sagen dije Utersche knechte

 

Cruisten hem segende³⁾ van dessen

360

Seggende die duvel moet daer binnen vessen

 

Vant ons schieten is al werloren

 

Het is nu sterker dan vas tho voren

 

Ende um dat har cruet seer ten ende liep

 

Soe en vasser niemant die um schieten rijp

365

Vant hadden sij soe vort gescoten

 

Sunte Mertins torn⁴⁾ haddemen moten vercopen.

1) Wellicht moet men lezen weringe d.i. varing, snel.

2) gebras - mengsel, hier waarschijnlijk van klei en dergelijke stoffen.

3) Lees: cruisten ende segenden hem.

4) St. Maartens toren, nam. Utrechts Domtoren.

[p. 685]

 

Mer Caerl van Gelder begont dat toe verdrieten

 

En sprack latmen nu toe schieten

 

Sij antvorden heer vijlt ons verstaen

370

Dar is valsheit int cruit gedaen

 

Wij hebbens genoch mer het is vals

 

Mer sij logent doer horen hals.

 

 

 

Ende um dese logene te veren¹⁾

 

Ende dat sy mochten bliven in eren

375

Soe versirden sij ene aparencije²⁾

 

Ende gaven doe ene sentencije

 

Datmen Henrick van Duven in sijn hues

 

Vangen ende sekeren sou quansues³⁾

 

Om dat hij vals kruit hadde gecoft

380

Mer seker hij en haddes nijt gedocht

 

Dat cruit dat hem vas bevalen to copen

 

Vas voer IJselsteijn alrede verscoten

 

Mer dijt dedmen om dije scandelicke jocken

 

Ende om dije luid den mont toe stoppen.

 

 

385

Om dat sye met scijeten nijet konden vinnen

 

Gengen sy enen anderen raet versinnen

 

Ende litens hem ock nijt verdrieten

 

Ende bestonden van gebreck cruits wuer to schieten

 

Durende xv dach ende lacht⁴⁾ om te mortbranden

1) veren - weren, verdedigen.

2) Zij dachten iets uit wat eenigen schijn had.

3) quansues, zie de Jager. Archief I. 72. - Deze geschiedenis is uit de stukken in het gemeente-archief niet nader op te helderen; wel komt Heynrick van Duven in de rekening over het beleg van IJsselstein voor als leverancier van eene aanzienlijke hoeveelheid salpeter (voor kruit). Zijn ‘hues’ heette ‘de bonte mantel’ en lag onder de Lakensnijders. (Choorstraat.)

4) lacht - lees: nacht.

[p. 686]

390

Mer nijet en bedreven des hadden sij scande

 

Mer vat sij scotten het vas al van iocken

 

Want sij nijet en branden eijn stroij locken¹⁾

 

Want men dede daer scarpelick up merken

 

Dat all hoer scijeten nijet conde werken

395

Want alle dije huesen varen met leem geplect²⁾

 

Ende der kerken koer meet plancken gedeckt³⁾

 

Dar leten sij hoer wuerpylen upsenden

 

Recht of sij God nijet en kenden

 

Exempel van dessen darf nijmant gebrecken

400

Want men syet dije wuerpyllen dar upsteken

 

Sus hadden sij xv dagen ore geveren

 

All quamt nijt all na ore begeren.

 

 

 

Den xii^en dach van Meij scoten sij Svarte Griet⁴⁾

 

Des quamen volle grevers int verdriet

405

Dije in dije scans vorden geslagen doet

 

Dije doe ontlopen conde had den besten coep.

 

 

 

Op sunte Pancraes inden Meij vorscreven

 

Is toe IJselsteijn de irste doeij gebleven

 

Ende van al dat belech men⁵⁾ vi man

410

Die anders seijt dij liecht daer an.

 

 

 

Den xiiii dach bleven der wurschieters veel

 

Dije of gestecken worden hoer keel

1) stroylocken - niet de minste kleinigheid.

2) geplect - gepleisterd.

3) De IJsselsteinsche kerk (of althans het koor) was dus in 1511 nog met riet gedekt; immers voor een leien dak zou eene planken beschutting bespottelijk geweest zijn.

4) Zie noot 2 op blz. 675.

5) Zie de aanteek. bl. 703.

[p. 687]

 

En ii vorter bijnnen IJselsteijn gebrocht gesamt

 

Joncker Gijer ende Peter Wijltscut genaemt.

 

 

415

Item¹⁾ xv dach sachmen nije lucht

 

Vant alle dij borgers van Utert varen up dye wlucht

 

Ende vecken dije kreijn hort mij verclaren

 

Dije nijet meer dan iii^c sterck varen

 

Ende dije van Utert varen enen groten hoep

420

Nochtans varen sy all up den loep

 

Daer vorther²⁾ voll gescaten dat sij vijellen

 

Ende dar speger ock menige ore syelen

 

Ende hadden sy geen hulp gekregen

 

Wervaer sij hadden daer altesamen gebleven

425

Want all hoer stoutheijt hadden sy toehues gelaten

 

Men³⁾ dije knechte leger quam hem toe baten

 

Haer ontsettende alst wal vas redden.

 

Soe sinnen dije kreyen vedder binnen getreden

 

Mijt den roef dije hem God had beraden

430

Tabberden paltrocken⁴⁾ spetten mijt gebraden

 

Hagebussen busencruit goet ende sterck

 

Potten, kettelen, een koffer meet gelt ende sulververck

 

Een Beenscopper blefer omt goet verlangen

 

Anders nimant gequets of gevangen

435

Van dye van IJselsteijn up der tyd

 

Dat vas dije van Utrecht een grot spijet.

 

 

 

Den xxi dach van Meij wijet veel verstaet

 

Sochten dije van Utert den iii raet

 

Um wt dij graften dat vater toe steken

440

Want dat koste mennich sijn bekken

 

Want sij wut der scansen hebben gedreven

1) Item - lees: Den.

2) vorther - werd er.

3) Zie noot 5 vorige bladz.

4) paltrocken - wapenkleederen.

[p. 688]

 

Dat sij met wreden nijet mochten greven

 

Meer als viii dage groven sij tot hore vromen

 

Hadden sij nou 1 stuver vaters genomen

445

Want het vas van binnen alsoe verdocht¹⁾

 

Dat alle haren arbeit nijet en vrocht.

 

 

 

Opden xxiiii van Meij mij veel verstaet

 

Sochten die van Utert enen anderen raet

 

Ende hebben jongen daer toe gehurt

450

Ende met listen binnen IJselsteijn gesturt

 

Om toe vernemen voe dat daer bijnnen stont

 

Meer die van IJselsteijn vordens kont

 

Ende hebbense gegeijselt seer onsachte

 

Dat vas het bescheijt dat sye vedder brochten.

 

 

455

Als dije van Utert dat sagen datter²⁾ all drome waren

 

Reisden sy den vech dij sy gecomen varen

 

Ende hebben meet Carl van Gelder gaen prolen

 

Ende hebben hem den last bevalen

 

Ock soe hadden sij onraet vernomen

460

Sus pinden sy hem weder om to commen.

 

 

 

Want Karl vorseijt IJselsteijn nijet vinnen en konde

 

Soe heft hij noch een ander raet gevonden

 

Dat vas drigen ende hoch wermeten

 

Ropende kockt val vij vijllen met weeten³⁾

465

Dander riepen om bommelmom mom

 

Florken Dunnebijr brijlvercoper rieper som

 

Dije heft v^c vaelkens⁴⁾ perma-foijkens

1) Dat is verdacht = bedacht.

2) lees dattet.

3) Lees: met w eeten.

4) vaelkens - walen; permafoykens slaat op de uitdrukking (par ma foi), die den Waalschen soldaten in spotverzen nog al eens in den mond wordt gelegd.

[p. 689]

 

Quammen sy ons sij varen doekens¹⁾

 

Wij sellen sije w toe verpen over dye mure

470

Vyl gij sye etten gij hebbet w cure

 

Hij seel w wal ontsetten ist nijt waer

 

Jaet seijden sij men nijet van dessen iaer

 

Desser gelijck sij volle worden vermonden²⁾

 

Men dije wan IJselsteijn dat al anders verstonden

475

Ende lijetens hem nijet verdrijeten

 

Ende deden nijt dan sij cok cock ripen

 

Vant alsmen met macht nijet can nijegen³⁾

 

Daer ist all verloren arbeijt volle toe drigen.

 

 

 

Den lesten dach van Meij vroch inden morgen

480

Bestont Karl van Gelder toe sorgen

 

Ende dede macken sijnnen slachorden

 

Um heer Floris met sijnen vaelkens toe morden

 

Men want sij den dach daer nijmant syen quamen

 

Daer um elxs tegens den avent sijn leger innam.

 

 

485

Inden avent toe x uren

 

Hordmen ix slangen scoren

 

Boven Woerden ten Hermelen sachmen brant

 

Doe vernamen dije van IJselsteijn dat hor quam bistant

 

Vant sij (geen) tijdinge hadden in iiii vecken

490

Om dat sy nijmant in ofte wt konden steken

 

Vant dat meeste deel vander stat vas umgescanst

 

Daer sij nochtant luttel varen um beanxt.

 

 

 

Item in Junio den ersten dach

 

Quam int leger een secker beclach

495

Dat heer Floris IJselsteijn volde ontsetten

1) dooikens, d.i. dooden, lijken.

2) vermonden - spraken.

3) nyegen - ten onderbrengen; nyegen hier transitief gebruikt.

[p. 690]

 

Velck hem Carl van Gelder vol beletten

 

Ende dede macken sijn orde met crachten

 

Um heer Florijs met sijn hulpers toe vachten

 

Ock dede hij Tutert om hulpe scriven

500

Om heer Floris vedde(r) om toe rucke toe driven

 

Mer elck riep seer bevreest

 

Ick vijl daer nijet meed ick hebber gevest.

 

Aldus en quam hem cat noch mues

 

Mer sij bleven all toe mael toe hues

505

Wije ijst dan dij hoch vermetten prijst

 

Dije dat met den werken nijet bevijst

 

Als dije van Utrecht hebben gedaen

 

Daer ist hem ock al na gegaen.

 

 

 

Opten dach voerscreven quam heer Floris van IJselsteyn

510

Van Egmont dat edele greyn¹⁾

 

Omtrent mijddach met corten worden

 

Met syne broders vander gulder orden²⁾

 

En quam mijt alsoe groten gevelt

 

Meet xv^c perden val gestelt

515

Mijt xvi lants heeren vijlt mij horen

 

Wal xx vasser met vergulden sparen

 

Soe net soe gent³⁾ soe clock soe ras

 

Het vas genucht te sijen dat geclas.⁴⁾

 

 

 

Noch vasser mijt hem iii^m toe woet

1) Zie vs. 235.

2) De ridders van het Gulden Vlies worden in het verhaal van het ontzet overal genoemd. Nijhoff (Gedenkw. VI. 1. p. CXXXVIII) noemt graaf Henrick van Nassau, den bastaard van Bourgondië en den heer van Liesvelt. Denkelijk zijn de heeren bedoeld, die het vredesverdrag op verzoek van die van Utrecht bezegelden. (Zie hunne namen bij: Dodt, Archief. I. p. 129.)

3) gent - jent, schoon.

4) geklets, ictus resonans (Kil.).

[p. 691]

520

Om toe helpen dat Egmontsge bloet

 

Dije om toe vechten varen onbeducht.

 

Als Caerl dijt sach nam hije dije vlucht

 

Als hij ansach van vers dat hopken

 

Doe stelde hij ter stont upt lopen

525

Ende toe Monfort wort hij ontfangen

 

Anders had heer Florys syn neef¹⁾ gevangen

 

Dijcvijel syetmen dat hij riekt²⁾

 

Dije synen sterck³⁾ ende mere vijckt

 

Als Karl van Gelder heft gedaen

530

Daerume ys al dijnck ten besten vergaen.

 

 

 

Ende IJselsteyn is bliven staen

 

All volde Utert dij straten umeeren

 

Also dat dye kreijn noch up der straten gaen

 

Lof sy daer of den Oversten Heren.

535

Hijr medde beslaten ruter en k(n)echt.

 

Dijt ist belech van Utrecht.

 

 

 

Noch vas dat Utersche wuer nijet wuet

 

Al hadet Florkens bijer seer gelest

 

Daer of soldij horen eijn nije cluet

540

Vo⁴⁾ sij noch stonden na creijen nest.

 

 

 

Te vetten dat sij veren dvaes

 

Leijden sij hoer knechten toe Jutfaes

 

Om IJselsteijn alle dage te berennen

1) ‘Syn neef’: Karel van Gelder en Floris van IJsselstein waren beiden telgen van het geslacht Egmond.

2) Wellicht is dit woord te brengen tot rijcken, rijk worden, goede zaken doen (Kil.).

3) lees: stercker.

4) d.i. hoe.

[p. 692]

 

Om dat sij heer korn nijet solden mennen¹⁾

545

Om soe IJselsteijn van honger te smachten²⁾

 

Mer heer Florijs heft verhort desse clachten

 

Ende makede daer geijn grot mensij om

 

Ende is gekomen snachtes Septem dormiencium

 

Dat is opter vii Slapers nacht³⁾

550

Met luttel volck dat hij daer bracht

 

Hij docht hij solse kippen⁴⁾ upt nest

 

Vant in aurora soe slaptmen beest

 

Dat vijst hij wal vant hij vas clerck⁵⁾

 

Ende stelde haestich syn knecht toe verck

555

Um dije xv^c slapers toe vecken

 

Men salder aver xx iaer me gecken

 

Vant iiii^c vorder of gevangen

 

iii lijeten sy daer metalen slangen

 

Mijt iiii vaenkens doer grote noet

560

Daer ijsser ock velle gebleven doet

 

Want sij heer Florijs dunebijer mosten drincken

 

Toe Utert quamer volle thues hincken

 

Meet gelapte kennebacken met blodigen coppen

 

Meet seerige hacken meet roden croppen

565

Men horde daer nijet dan mertelijen ende sveren

 

Ende vermalledijden dije Utersche heren

 

Vant all hoer geveren varen after gebleven

 

Des sij toe meer gescreis bedreven

 

Hadden sij doe bijnnen Utert gerackt

570

Sy souden eijn dans hebben gemackt

1) Opdat zij hun koorn niet zouden binnen brengen, - mennen, overbrengen, vervoeren komt Mnl. meer voor, vgl. Mnlp. II, 3372, doch zelden transitief, meest met een voorzetsel: mennen met spise.

2) smachten - hier doen smachten - denominatief van smacht, honger.

3) d.i. 27 Juli.

4) kippen - vatten, vangen.

5) clerck - geleerde.

[p. 693]

 

Daer plonderen den voersanck sou syn of gevest

 

Doe veren dije van Utert soe seer gevrest

 

Dat sij hem dije porten vort hoeft sloten

 

Dat heft den knechten soe seer verdroten

575

Dat sij dije Uterschen deden meer scanden

 

Dan sij toe veren¹⁾ deden ore vianden.

 

Dijt heft den van Utrecht ser qualick genucht²⁾

 

Dar ume hebben sij dat anders gevocht

 

Sye lijten horen hogen moet sincken

580

Vant sij mochten nijet meer dunnebijrs drincken

 

Darom hebben sij met heer Floris sonnen³⁾ begert

 

Velck ijs geschiet, Got sij es geert⁴⁾.

 

 

 

Rondijel.

 

 

 

Het is gesunt an beijden sijden

 

Got geve dat lanck duren moet

585

Got hebbes danck ende lof to allen tijden

 

Het is gesont toe allen tijen

 

Het ijs gesont an beijen sijen

 

IJselsteijn vijlt v hochlick verblijen

 

Vant gij Utert troren doet

590

Het ijs geson(t) an beiden siden

 

Got geve dat lanck duren moet.

 

 

 

F.N.W.

1) d.i. voren.

2) genucht - vernoegd.

3) sonnen - zoen.

4) Het vredesverdrag is afgedrukt bij Dodt, Archief. I. p. 125-129.

[p. 694]

Op het gebied der taal toont de schrijver of afschrijver van dit gedichtje eene groote mate van onbedrevenheid en inconsequentie; vergeleken met het Rechtsboek van den Briel, steekt de spelling en de taal zeer af. Jan Matthijsen schrijft eene literaire taal, in alles toch komen de regels uit, waaraan de schrijver zich houdt, uit alles blijkt, dat hij zijne taal machtig is, en dat zijne taal meer is dan een dialect. Onze Utrechtsche dichter schrijft zijn eigen dialect, en uit zijne spelling blijkt het hoe hij telkens aarzelt en weifelt welke letters een bepaalden klank kunnen weergeven. Zoo leest men dan eens ser dan weer seer, dan eens menich, dan mennich, eren en eeren, sleper en slaper, oversten staat naast aver, verloren naast verlaren, tho naast toe, troren naast truren, lucht naast liecht.

Op veel plaatsen wijzen spel- of taalfouten er op, dat wij met een afschrijver te doen hebben, die soms slordig gecopieerd, soms misschien zijn eigen taal of dialect er in gevoegd heeft. Voor het eerste kunnen als bewijzen gelden schrijffouten als vergarderden voor vergaderden, ende selven dit enden voor ende sel men dit enden, standeliken voor scandeliken; zoo vergist hij zich ook waarschijnlijk in vs. 388 evenzeer door t voor c te zetten in cruyts voor cruice, waarin de schrijver de c van cruce bewaard had. - Zoo stellen voor soellen, dag ende lacht voor dag ende nacht enz.

Aan invoegen van eigen dialect is wellicht de onregelmatigheid te wijten in het gebruik van wolde naast woude, olde naast oude, monfort naast müntfoert, veel en veele naast volle, en misschien het groot aantal woorden met a in den tekst, die in rijmwoorden dikwijls op woorden met o rijmen

[p. 695]

moeten. Zoo komen apenbaer, aver, scaten enz. voor in den regel, terwijl verloren op storen rijmt, gescoten op vercopen, waarin dus de o-klank het voornaamste is van het rijm. Het kan echter zeer goed mogelijk zijn dat dit reeds aan het geschrift van den dichter zelf eigen was, want in vs. 458 rijmt bevalen op prolen waar beide een ò-klank voorstellen, a in bevalen dien van ò, o in prolen dien van ao voor ā. Deze a of ò voor o komt voor in de dialecten, zoowel van Saksischen als van Frankischen stam, van de Lunenburgerheide als oostelijkste punt, tot Utrecht als westelijkste punt, terwijl de lijn, zich zuidwaarts uitstrekkend de streken van Osnabrück, Bielefeld, Paderborn, Münster,¹⁾ Iserlohn, Keulen en Aken omvat en langs de oevers van de Maas zich noordwaarts richt tot den Tielerwaard en Utrecht.

Hier binnen vindt men de opene zachte o meestal met een ò-klank, soms zelfs geheel naar a zweemende, uitgesproken. Op Saksisch gebied wordt de ā bovendien als ao uitgesproken. In het zuidelijk gedeelte der aangegeven streek (zuidelijk van eene lijn, ongeveer van Venray over Kleef, Gelder, naar Werden en Paderborn te trekken), vindt men voor de scherpe oo eene ā. Aan het hiervoorgaande dicht is ā voor oo niet eigen. De ao voor ā welke aan het Saksisch eigen is, komt slechts voor in prolen en ovent (avent) doch verder niet, terwijl de vervoeging van het werkwoord ten duidelijkste doet uitkomen dat het geen Saksisch is: wij nemmen, wij vrachen, si hebben sij sinnen (deze beide laatste verscheidene malen, terwijl eens sint sy voorkomt,) verder de talrijke ou's naast eenige Saksische woorden met ol (zie p. 701) enz. De taal is derhalve die van een der Neder-Frankische dialecten benoorden Kleef.

1) In de Hollandsche HSS. vindt men deze a voor o niet, wel in de Freckenhorscher Heberolle, de Essener Rolle, de Merseburger glossen en de Confessio.

[p. 696]

De kenmerken ervan zijn: a en ā worden beide door a, soms in gesloten lettergreep door ae, voorgesteld: macht, dach, dalt, bart, vaert, bewaert, missacken, dagelicx, water, betalen, - laten, ondersaten, dar, mar, verklart, hasken, blasken, gedaen, svaer, gaen, raet. Alleen in prolen voor pralen en ovent naast avent, vindt men de ò voor a. Soms is a voor r en ook in eenige andere gevallen in e overgegaan: meer, gevert (gevaarte), greven, gegreven. Naast elkaâr staan scarm 331 en scerm 332, mar 103, meer 114, 350. Klankwijziging door i komt evenals in Middel- en Nieuw-Nederl. voor in edel, vesten, beletten, gedeckt, enz., buitendien in nest (naast) 237, eren 159, eeren 109, (mnl. aren = ploegen Lsp. Gl.; e is hier waarschijnlijk uit germ. a ontstaan door umlaut, vgl. Got. arjan), geplect 395 (geplakt), kreyen, kreyennest 181, sleper 549, doch er naast 555 slapers; de e in bat gaat in ee over in beet 265 en beest 582 naast best 53, daar het woord beest (best) op nest rijmt heeft e waarschijnlijk, evenals in meet 457 voor met, niet de uitspraak van lange e gehad, in vs. 540 toch rijmt nest op gelest (gelescht.)

Aan de Nederlandsche zachtheldere e beantwoordt eene e, in zeer enkele gevallen ee geschreven. In sommige woorden wordt de consonant na de e dan eens verdubbeld dan eens niet; dit heeft voornamelijk plaats met ck, tt, ss, mm. Naar vs. 439 te oordeelen, schijnt het dat deze e voor ck en m ook eene andere uitspraak had, òf eene korte zooals in het Nieuw-Saksisch, (Taalk. Bijdr. I, 282), òf die van è, zooals nog heden ten dage in het dialect van Utrecht. Zoo het rijm van steken 439, op bekken 440, niet aan onbedrevenheid des dichters te wijten is, heeft steken, elders stecken 412, 218, eene korte è. Op stecken rijmen woorden als wecken (plur. van week), wrecken, gebrecken, terwijl verder met ck voorkomt sprecken.

Wat ss en tt betreft, lessen (lezen), rijmt op bescreven en op wessen (wezen), gewest op gevrest en bevreest; ver-

[p. 697]

metten 97 rijmt op besetten (bezeten), in 463 rijmt vermeten op eten, waarnaast 470 etten, doch vs. 291 rijmt eten met beeten; derhalve heeft e voor tt en ss dezelfde uitspraak gehad als voor enkele t of s.

In eenige gevallen rijmt de ĕ op i knechten 182, op richten, dencken 96, op drincken; vs. 25 wordt e voor i gezet in gengen rijmende op dingen; zoo hebben i of ij voor e bedriffen 77, rijmende op bescreven, wil commen 341, en mijt 327 naast met 3, meet 457, Utricht 117 en Utrecht.

De Nederl. scherpheldere ee wordt evenzoo dan door e dan door ee uitgedrukt, allene-ene, ser-seer, speg (spoog)-verbeet. Hoewel ei, zoowel door umlant, als door klinkerwording der g in ag en eg, of uit ai ontstaan, evenals in het Nederl. voorkomt: cleyne, onbescheit, zeit (zegt) borgemeister, capiteinken, vindt men enkele woorden met e er naast: resen (reizen) 140, seden 83, 89, sede 100, terwijl enkele woorden, die thans ee hebben met ei voorkomen, reyscap 188, geyn 547, gegeyselt 452. Voor ee en ei komt i voor in irsten 79, 408, vrislick 344, hilgen 305, hillich 333, hylge 191.¹⁾

Dezelfde onregelmatigheid, die ten opzichte van de verdubbeling der consonanten na e heerscht, komt ook voor bij o: dan eens vernomen, dan vernommen, nu comen dan commen; vernomen rijmt op commen, elders op vromen, angenommen (vs. 134) op sommen. Na de o wordt alleen de m nu en dan verdubbeld. Soms wordt de volkomen zachtheldere o met a aangeduid. Uit het feit, dat deze a in bevalen (partie. praet.) rijmt op prolen (pralen) waarin de o dus de voorstelling van oa (= a) moet zijn, blijkt dat in het oorspronkelijke de zachte volkomene o door a met oa-klank is weergegeven.

Rijmende op woorden met a voor m (gekamen), komen

1) Ditzelfde vindt men zeer dikwijls in Saksische oorkonden, vgl. Paul u. Braune. Beitr. VII, 58.

[p. 698]

alleen woorden voor die de m nu eens verdubbelen, dan niet, nl. vermommen, ingenommen, wilcommen en in vs. 134 rijmt op angenomen, sommen, vs. 443 vromen op genomen. Met a voor r rijmen verlaren en storen, gekaren en horen, sparen en horen, terwijl op horen verdoren en storen rijmen en op verloren (353) doren. Voor andere consonanten komt a = o voor in: kacken (koken), smacken (smoken), apenbaer, aver, wal,¹⁾ gesaden, gebaden, gescaten, beslaten, naast deze beide gescoten en sloten, verder met o: oversten, logen, verdroten, vlogen, togen, scoten, verloren. Of in het oorspronkelijk gedicht de a meer gestaan heeft voor o = ò is niet met zekerheid uit te maken.

Soms is de o in gesloten syllabe door oe uitgedrukt, soms niet: voer - eenmaal voir 31, - woerd, geloeft, vort 160 (rijmt op gehort), vrom, hor (er naast ore.) In word staat de o voor a - wart, terwijl anders in de verba dezer klasse a bewaard is, b.v. ontbant 277. Afwisselend vindt men volle naast veel en veele evenals in Saksische dialecten.

De scherpheldere oo wordt dan eens door ae dan door a weergegeven, in open lettergreep echter nooit door oe: lopen, oren, horen, groten, ock, beloft, hoft, gehort, hoeft, verboet, doet, hoep, loep, roef.

Ndl. oe (ohd. uo) wordt zoowel door o als oe voorgesteld. Hieruit, en uit het rijmen van geropen op verkopen vs. 90 blijkt, dat oe als o werd uitgesproken. In de schrijfwijze o of oe heerscht dezelfde willekeur als bij o of e.

Men vindt door elkaâr: to en toe, (362 tho), ploch, plogen, loch, behofden, homodicheit, gevocht, mosten, sonnen (zoen) en goet, doen, behoef, homoet, moest. Met u voor o of oe vindt men musten en genucht 577, rijmende op gevocht (gevoegd.)

1) wal voor wol daar de invloed der w en l de e van wel in o deed overgaan. Vgl. ook wolde.

[p. 699]

Geen umlaut, evenals in het Nederlandsch, hebben horen, storen, koninck, bloy, boser, groter enz. Verder hebben o waar Nederl. eu heeft lose 250, cropel 243, borde 276, (beurde), scoren 486 (scheuren), verboren 269 (verbeuren). Verboren rijmt echter op trurden, verl. tijd van truren, dat 270 en 306 voorkomt, in dit laatste vers rijmt het op uren. 589 heeft echter weder troren.

In vs. 87 en 196 kan rurden umlaut hebben gehad of de u is evenals in 577 genucht en musten eene schrijfwijze van oe. U = ü komt voor in lucht (hd. lügt), ü in büssen 137; om umlaut van oe aan te duiden dient ö en voor ū (oe) üe: södmüelken 271. De u in regel 470 in cure is eigenlijk umlaut van o doch schijnt de uitspraak van u gehad te hebben, blijkens het rijmen op mure. U, ue en ui hebben dezelfde uitspraak cruis 333 in 305 cruys gespeld rijmt op confues, zoo ook thus 296, terwijl hues op mues en quansues rijmt. Germ. iu komt in scieten, en verdrieten als ie voor, overigens als u, ue of ui: lude 13, luid 384, vuer 144, 392, beduden, gesturt enz. Waar het Nederl. ui heeft, hetzij ū of ü) komt u, ue of ui voor: buit, cruys, cruet, cruit, buten, buckes, dusenden, hues, mues, tumelers, wutgerumt, muelken, culken, stuver; voor Nederl. ui, Nederd. u, Hd. ei ruter, 134, 225. Aan Nederl. u beantwoordt de u in gehuert 37, uren 175, muren, confus.

De onvolkomen u komt overeen met Nederl. u in hulp, versuft, lucht enz.; voor n is zij uit i ontstaan in vrunt 22 en vrunden 8, uit a in sunt 205 enz., voor sant, uit o in hunt 138, dit rijmt echter op stont, voor l ontstond u uit i in sulver 432, i ij en y dienen zoowel om i als î aan te duiden, hetzij in open, hetzij in gesloten lettergreep. Soms ook ie of ije: is 22, dit, willen, drincken, winnen, vijnt, ijs 582 enz., dijt, wijllen, kijll enz. Strit, hi, sine, verdriven, hije, sijn, ijseren, vuerpyllen, lijef, wijff, nijegen, sie enz. Voor ie staat i, y in hir, ripen, nijt, tijn,

[p. 700]

schijeten, lijeten, vijellen, sijelen, wijl, terwijl ie voorkomt in hier 5, siet, niet, gesciede, scieten enz. In dee 61 (naast die 86), leve 68, legen 92, leet 106, nemant 265 is ee uit ie ontstaan en heeft ee waarschijnlijk denzelfden weifelenden e of i-klank, als in het Saksisch van Overijssel en Gelderland.

Omtrent de consonanten is weinig te zeggen; v en w worden voor elkaâr gebruikt, hetzelfde woord wordt dan met v, dan met w gespeld; eens vs. 103 feninen wordt f voor v gezet. Als in mnl. is h als beginletter voor andere consonanten weggevallen; uit germ. hwô heeft zich echter niet hoe maar woe ontwikkeld, evenals in de Saksische dialecten. Sc komt meestal voor, hier en daar ook sch: scande, sceen, scoten, doch schijeten, scheren, vs. 349 en 520 als tusschenletter vg, tusgen, Egmontsge. De uitspraak was dus waarschijnlijk reeds die van Ndl. sch. Het verbum sullen 72, en sollen 73, komt nooit met sc, steeds met s voor.

Op het einde van een woord valt enkele malen de t af: volbroch 52, gequets 434, Utrech 203, 206, elders weder Utrecht enz., na n in des avens 284, naast all ovent 303. Na ou gaat d evenals in het Nieuw-Nederl. over in w; de w wordt echter niet altijd geschreven, wel uitgesproken, blijkens de rijmen, soms wordt de d weggelaten: soudenkortouwen 140, houden-berouwen 167, houen-vrouwen 267, onthouuen-kortouen 327, soms weer oude-soude, soude-boude, wouden-souden; na o gaat d over in y, i, bloy 243, doey 408 en vs. 468 doekens (dood), rijmende op foykens.

Tusschen klinkers komt g voor, doch op 't einde gaat g in ch over: ploch, plagen enz. In gent is g = Fransche g. ft is zelden schriftelijk door cht voorgesteld, hoewel het voorkomen van eendraftich 115 voor eendrachtig, en het rijmen van gecoft 379 op gedocht doet veronderstellen, dat de klank reeds algemeen er in is overgegaan: graften, after, bekraft, doch 208 becrachten. In cluet voor cluft is uf als in 't mnl.

[p. 701]

in ue overgegaan. De verba bracht 550, volbroch 52, brochten, docht (dunken), gedocht (denken), rijmende op woorden als nacht, mochten, versochten, gecoft, hebben evenals het mnl. den korten klinker voor ch. Het werkw. vangen heeft in al zijne vormen ng bewaard, niet als in mnl. vaen.

Voor stond vindt men 349 stoet, doch 451 e.a. stond ook in begost 63 en koste 152 is n uitgevallen naast vormen met n als begonsten 50, begont 367, konden 385, conde 394, 406.

ol gaat in ou over, even dikwijls ook niet: ol 5 maal in wold, wolde, wolden, 7 maal in solde, solden, ou steeds in oud 6, in houden, houen, houwen, 6 maal in soude, souden. In rijmwoorden komt ol nooit voor: boude-soude, oude-soude, houden-berouwen, souden-, onthouen-kortouwen.

Hieruit, uit de rijmen bevalen (bevolen)-prolen (pralen), konde-gevonde[n], eeren-sere, en uit den pluralis van het praesens wy vrachen, wij hebben, blijkt dat de dichter geen Saks was, hoewel misschien de vormen met ol, de e's voor ie in legen enz., de vorm stoet, voor stond, lucht (liegt), naast liecht, volle, naast vele, aan een Saksischen overschrijver te wijten zijn.

De flectie-vormen wijken niet sterk af van het Middel-Nederlandsch. Geschien heeft als praeteritum gesciede, partic. gescijet. Van berouwen en brouwen komen partic. praet. met sterke flectie voor vs. 38, 117 en 118. In plaats van spuwen vindt men het praeteritum speech van spigen (spijen), uit spiwan ontstaan; lachen heeft als 3 s. praet loch doch als plur. pr. lachden 270, heten heeft als praeterit: hit, hieten, partic. geheten; van sterven is de 3^e ps. praet. sterf misschien met een i-klank te spreken, die meer aan de e eigen is, als b.v. in legen voor liegen, dee voor die enz.; (worden) heeft als praes. werden, als praeterit. wort en worden: senden en scenden worden, als in het Mnl., nog zwak gebruikt, terwijl, in plaats van sterk, zwak verbogen worden:

[p. 702]

gescien, blinken en klinken: blinckde 245, gesciede en klinckde 246. Bij de zwakke werkwoorden is het suffix van den verleden tijd meest de: lachde, klinckde, lachden, mackden, makede, doch ook cruisten en verder regelmatig volbrochten, sochten, enz. Aanleiding tot de d vormen als lachde, klinckde gaven zeker vormen als makede, danckeden, waar de e nog bewaard bleef, terwijl in senden 207, rurden mackden, wel syncope der vocaal plaats heeft; uit het behouden der d bij deze werkwoorden blijkt, dat de beide syllaben nog niet volkomen in één waren gesmolten, en de tusschenletter nog meer of min gehoord werd.

De verwarring der consonantische en vocalische stammen is reeds zeer groot; dit komt vooral uit in het meervoud. Zoogenaamde sterke substantiva als sake, stede, somme enz. hebben als plural saken, steden, sommen; ure 175 wordt als zwak fem. gebruikt; de masculina hebben nog enkele sterke flectievormen bewaard: lude, ruter, knechte (rijmt op slechte), logene, knonieke (kanonieke), vuerschieters, grevers (die op r hebben alle s in den plural.), doch er naast knechten (rijmende op rechten), vuerpijllen, verder vrunden, vianden, van de neutra heeft ei, eijer, hues en woort huesen, worden. Bij de adjectiva, als substantiva gebruikt, heerscht dezelfde afwisseling: dwasen, jongen (plur. van jonge = jongen), goeden (goederen), dije Uterschen naast dije IJselsteijnsche, dije Uterse.

De naamvallen van het pron. 3^e pers. sing. hije, zijn: gen. s. sins, dat s. hem 17, 19, 23 enz., ac. s. hem 341, gen. pl. hor 302 of ac. pl.? dat pl. hem, 251 hor, ac. pl. hen 240. Er is 202, 232, 413, gen. pl. van pron. pers. 3^e p. of verkorting van der, pron. dem.; dije gen. pl. 290. Evenals in het mnl. wordt als reflexivum hem, niet zich, gebruikt, 63, 66, 92, enz. Als pron. posses. wordt haer, hoer, hor, oer, dan eens in deze vormen, dan weder in verbogen vormen haren 165, horen 372, hare, ore gebruikt.

[p. 703]

Dije, dit is zoowel artikel als demonstrativum, desse 56, 58, vindt men als demonstratief.

In het laatste gedeelte treft men in plaats van mer, meer (maar), eenige malen eene conjunctie aan, welke meer in de Saksische streken dan in de Frankische voorkomt, vs. 409, 426, 472, 474. Deze conjunctie men ontstond uit ne wen evenals maar uit newaar.

Zooals boven is aangetoond, zijn de eigenaardigheden in de taal, welke meer op Saksisch gebied tehuis behooren, aan een afschrijver te wijten, terwijl uit de rijmen wuetcluet, houden-berouwen, souden-kortouwen, onthouen-kortouwen, waarin de vocalen verzekerd zijn door het rijmwoord, benevens uit het afwerpen der n aan het einde, b.v. kondegevonden, eeren, sere e.a. (welke de dichter op elkaar liet rijmen daar hij de n in het eene woord niet hoorde - misschien in het oorspronkelijke ook niet schreef), blijkt, dat de dichter meer bepaald in de streken, noordelijk van de Lek, tehuis behoort. Dat hij uit Utrecht of uit de onmiddellijke nabijheid was, is niet onwaarschijnlijk, vooreerst door het levendig deel, dat hij neemt in de geheele gebeurtenis, doch ook om enkele eigenaardigheden der taal. Vooreerst de a voor o, welke nog heden ten dage in en om Utrecht als ò wordt uitgesproken, vervolgens de korte e in woorden als stecken en nemmen en bovendien het weglaten der t op het einde van woorden na een scherpen medeklinker, Utrech, volbroch, knech, enz.