Biekorf. Jaargang 109

[p. 309]

Biljarten in de loge
Het biljartspel van de Brugse loge La Reunion des Amis du Nord verkocht (1820)

Op 29 mei 1803 kreeg de aanvankelijk militaire loge La Réunion des Amis du Nord in Brugge haar constitutiebrieven van het Grand Orient de France. Er waren dertien stichtende leden. Eén van die stichtende leden was Ferdinand Fabre (geb. 13 febuari 1780 in Bastia (Corsica)) die als onderchef en later als bureauchef⁽¹⁾ van de Prefectuur tot 1813 in dienst bleef van het Frans bestuur. Volgens de ledenlijst van 1813 is hij afwezig lid met verblijf in Barcelona, waar hij de functie uitoefende van secrétaire particulier de l'Intendance de Catalogne. Ferdinand Fabre was eigenaar van het gebouw waar de vrijmetselaarsloge vergaderde, namelijk Steenhouwersdijk 13 (nu nr. 3 en sinds 1985 hotel Die Swaene). In 1819 werd Charles Doudan (1773-1857), bureelhoofd bij het Provinciaal Bestuur van West-Vlaanderen, eigenaar van het gebouw. Hijzelf woonde in de Riddersstraat 7. De Loge bleef daar tot in 1830 en notaris Charles Doudan⁽²⁾, gewezen Voorzittend Meester en laatste penningmeester, nam in februari 1831 de vereffening van de werkplaats op zich. Het tekort betaalde hij uit eigen zak. De Loge moest immers jaarlijks huurgeld aan hem betalen. Zowel in de Franse als in de Hollandse tijd was Pierre Polsenaere de conciërge. Hij trad ook op als ‘frère servant’ of ‘dienende brooder’. Het jaar 1831 betekende het feitelijke einde van deze vrijmetselaarsloge die dan ook niet meer betrokken was bij de stichting van het Grand Orient de Belgique in 1833. Eind 1837, begin 1838 werden nog vruchteloos pogingen ondernomen tot heroprichting van de kolommen⁽³⁾.

(1) A.B., ‘Ons provinciaal gouvernement in 1807’, in: Biekorf, 91 (1991), p. 107.

(2) Charles Doudan (1773-1857) was van 1826-1827 notaris in Bredene en van 1827-1830 in Oostende. Van 1830 tot 1847 oefende hij die functie uit in Brugge. Hij werd ook gemeenteraadslid en schepen van zijn stad. Zijn zoon Charles junior (1801-1848) werd in 1821 lid van La Réunion des Amis du Nord. Hij werd een bekend notaris die veel opdrachten kreeg van het bisdom Brugge.

(3) A. VAN DEN ABEELE, La Réunion des Amis du Nord à Bruges. Une résurrection manquée 1837-1838, Brugge, 1986.

Het biljart verkocht (1820)

Het biljartspel is waarschijnlijk in Frankrijk ontstaan in de

[p. 310]

15de eeuw en werd aanvankelijk buiten gespeeld. Toen het naar binnen verhuisde, werd de houten tafel bekleed met een groen kleed om het gras na te bootsen. Het woord biljart/billard is samengesteld uit de woorden bille van bal en art van kunst. Het spel werd oorspronkelijk gespeeld met twee ballen op een tafel met zes gaten, met een poortje en een rechtop geplaatst blokje, de koning, dat als doel fungeerde. In de loop van de 18de eeuw verdwenen de poortjes en de koning zodat enkel de ballen en gaten nog overbleven. Zoals zoveel van die spelen werden ze oorspronkelijk beoefend door de adel en vervolgens door imitatiegedrag overgenomen door burgers. Tot in de 19de eeuw bestonden er aparte biljartzalen in de kastelen zoals bijvoorbeeld te zien in het Kasteel van Loppem.

De keu werd ontwikkeld aan het einde van de 17de eeuw. De pomerans, het stukje leder aan het uiteinde van de keu, werd pas in 1823 uitgevonden door François Mingaud⁽⁴⁾. In 1820 besloot La Réunion des Amis du Nord haar biljart te verkopen en gaf ze aan haar lid notaris François De Jagher uit de Philipstockstraat opdracht aankondigingen in de krant te plaatsen. In de Gazette van de Provincie West-Vlaenderen verscheen de volgende aankondiging: Bekendmaekingen. Men presenteert uyt er hand te koop een schoonen Billiard, voorzien van alle zyne toebehoorten, te weten: dry verscheyde speelse billen, zes quinquets, queus, enz. Te bevragen bij de drukkers dezer (J. Bogaert en zoon, in de Kuypersstraet)⁽⁵⁾. In het Vrijmetselaarsfonds van het Archief van het Bisdom Brugge vindt men het volgend kwijtschrift terug: Ontfaen van Mr De Jagher, notaire, de somme van zes francs, over zes insertien in de Gazette der Provincie West-Vlaenderen en van de Stad Brugge, van Waerschuiwingen, Bekendmaekingen en alle slag van Verkoopingen van den 26 november, 1 en 8 december 1819; 4, 19 en 21 January 1820. Verkoopinge Billard uyt er hand. Brugge, dezen 29 february 1820. (get. Bogaert)⁽⁶⁾. De biljart werd effectief verkocht en leverde, volgens het kasboek van de loge, een ontvangst op van 425 frank, na aftrek van 10 frank, voor de advertentiekosten en de zegels.

(4) F. MINGAUD, Noble Jeu de Billard. Coups extraordinaires et surprenants. Executés par M. Mingaud, Ancien Capitaine d' Infanterie au Service de France, Parijs, 1827.

(5) De Gazette van de Provincie van West-Vlaenderen en der Stad Brugge, 10 januari 1820, p. 4 en 17 januari 1820, p. 4.

(6) BRUGGE, Bischoppelijk Archief, C 536.

[p. 311]

De speelse billen (billes) zijn natuurlijk de biljartballen en de zes quinquets zijn de olielampen die rond het biljart stonden of hingen om bij te lichten⁽⁷⁾. Ook nu hangt er boven een biljart nog altijd een (inmiddels elektrische) lamp. Een biljart in een loge was geen uitzondering. In de loge L'Astre de L'Orient in Vlissingen beschikte men in 1800 over een biljartkamer. Er bestonden aparte instructies voor de Frères Servants of Dienende Broeders. Die werden ingewijd als leerling en door de afgelegde eed kon men rekenen op de discretieplicht. Dat was ook zo het geval in Brugge voor Pierre Polsenaere en zijn collega's N. Bagolle en de geboren Bruggelingen Bernard en Ferdinand Cassier. Het Vlissingse reglement stipuleerde in artikel 5: Hij (de dienende broeder) zal zig doorgaans in de Societeitskamer moeten onthouden zoo lang er geen Leeden zig in de Billardzaal bevinden maar zal gehouden zijn derzelve aldaar ten dienste te staan, en tevens als marqueur te fungeren. En artikel 6 voegt daar nog aan toe: Hij zal het Billardgeld van ieder speelder moeten invorderen, en in hunne presentie in de besloten bussche doen; op peene (straf) van zulks te moeten vergoeden. Ook zal hij het geld voor al het geen aldaar gebruikt word moeten incasseren en aan de Casteleyn verantwoorden op gelijke peene⁽⁸⁾. Als marqueur moest hij toezien op het goede verloop van het spel. Bij arbitrage kon hij geconsulteerd worden als toezichter en getuige.

De Brugse biljarttafel moeten wij ons ook heel anders voorstellen dan heden ten dage. De eerste rubberen stootbanden werden pas in 1845 toegepast maar het Brugse model had nog platte verticale randen. De aanwezigheid van een biljart in de loge wijst ook op het aspect gezelligheidsvereniging. Er is een hemelsbreed verschil tussen de vrijmetselarij voor en na de oprichting van het Grootoosten van België. In december 1837 vond door de Belgische bisschoppen de publieke veroordeling plaats van de Belgische vrijmetselarij. De brief werd de eerste zondag van januari 1838 op alle preekstoelen van het land voorgelezen. Volgens de bisschoppen waren de vrijmetselaars onwaardig de heilige absolutie te ontvangen. De samenwerking tussen liberale en katholieke unionisten

(7) W.P. DEZUTTER, Stedelijk Museum voor Volkskunde. Gids voor de bezoeker, Brugge, 1992, p. 17. Dit soort lamp, gevoed met plantaardige olie, werd genoemd naar zijn uitvinder, de Franse apotheker Antoine Quinquet (1745-1803). Nog tot ver in de 20ste eeuw sprak men in Brugge over de kinkee wanneer men een petroleumlamp bedoelde. Ook in Zeeland was dit het geval. Zie F. DEBRANBANDERE, Zeeuws etymologisch woordenboek De herkomst van de Zeeuwse woorden, Amsterdam-Antwerpen, 2007, p. 168.

(8) J.C. LAGENDIJK, Vrijmetselarij in Zeeland, Hulst, 1992, p. 124-126.

[p. 312]

werd er zwaar door bemoeilijkt. Januari 1838 betekende ook het einde van het publiceren van gedrukte logeledenlijsten, de zogenaamde tableaux. De bisschoppelijke oorlogsverklaring wijzigde de oriëntering van de Belgische maçonnerie die steeds meer evolueerde in de richting van het antiklerikalisme. De biljartkeu werd definitief opgeborgen.

Willy P. Dezutter