Biekorf. Jaargang 105

[p. 366]

Zijn webbe deunt

‘Waar zit dien held'ren zanger’, het beroemde declamatiestuk uit Gezelles bundel Tijdkrans: het sijpsapte onze beminnelijke leraar dictie Antoon van der Plaetse ter kelen uit dat het van de daken relde. Ons hing die nachtegaal dan ook gauw genoeg de keel uit.

Overdonderde hoorders of lezers stellen niet gauw vragen naar zin of onzin. Ook de betekenis van onalledaagse termen laat mensen eigenlijk koud. ‘Goên drom’ bij voorbeeld. Of ‘zijn webbe deunt’. Bij dit laatste komt velen naar het schijnt een zoemend of zingend weefsel voor de geest.

Hier volgen de strofen 3 tot 6 (naar G.G. Verzameld Dichtw., III, ed. J. Boets, Antw., Amst. 1981, p. 373):

Waar zit hij? Neen, 'k en vind hem niet,
maar 'k hoore, 'k hoore, 'k hoore een lied
hem lustig weven:
het kettert in de dreven.

Zoo zit en zingt er menig man,
vroegmorgens op 't getouwe, om, van
goên drom, te maken
langlijdend lijwaadlaken.

De wever zingt, zijn' webbe deunt;
de la klabakt, 't getouwe dreunt;
en lijzig varen
de spoelen heen, in 't garen.

Zoo zit er, in den zomer zoel,
een, werpende, op den weverstoel
van groene blâren,
zijn duizendverwig garen.

Het deunen van zijn webbe

‘Zijn webbe deunt’: ‘zijn weefsel zoemt, trilt, schudt’, leest men in de genoemde uitgave op blz. 375. Zoemen of trillen doet het weefsel op een handgetouw nu juist niet. Laat staan schudden. Het wordt, naarmate het weven vordert, zonder al die poespas opgerold. Dat zoemen en dat trillen zijn waarschijnlijk afgeleid uit de bestbekende betekenis van het ww. deunen: zingen, 'n deuntje laten horen. Waar dat schudden op slaat kan ik met de beste wil van de wereld niet raden.

[p. 367]

Van zoemend textiel is het maar een kinderstap naar de grondbetekenis van het ww. deunen: ‘spannen, gespannen staan’ (vgl. het Duitse werkwoord dehnen). Wat op het getouw onder spanning staat is echter niet het weefsel. Het is de ketting (keten, schering).

De dichter heeft willen aangeven dat de man vroeg in de morgen vol frisse moed, en daarom al zingende, aan de slag gaat om de eerste inslagdraden te schieten doorheen scheringdraden die daags voordien zijn aangebracht, en die hij daarnet op de juiste spanning heeft gebracht. Die schering aanspannen doet de man overigens met de deunstok. Zie De Bo, onder Opdeunen: ‘met de deunstok de keten spannen om te weven; telkens men eene schobbe geweven heeft, slakt men de keten, om het geweven gedeelte op den onderlooper te winden; als dit gedaan is, deunt men de keten wederom op.’

Hier en daar ziet iemand allicht ook niet direct klaar in een op het eerste gezicht wat vreemde meervoudsvorm binnen het vers ‘en lijzig varen de spoelen heen in 't garen’. Men denkt misschien teveel aan die ene en altijd dezelfde schietspoel, en te weinig aan de opeenvolgende garenspoelen die in dat projectiel werden afgewonden.

Drom

En zo wordt ‘van goên drom’ het ‘langlijdend lijwaadlaken’ gemaakt: ‘uit goede draad’ komt ‘duurzaam linnen (lijnwaad)’ voort. Deze woorduitleg (Boets, 1981) is wat ‘goede draad’ betreft niet helemaal volledig. Boets' tekstuitgave zegt voor ‘goên drom’: ‘goede draad (eigenlijk: overschot van de keten; volgens De Bo: de inslag)’. De Bo zegde in werkelijkheid het tegenovergestelde van wat hem hier in de schoenen wordt geschoven: ‘Drom in den zin van Inslag, fr. trame, is bij ons volstrekt niet gekend.’

In ieder geval dacht de dichter van de nachtegaal bij ‘drom’ net niet aan inslag, maar aan schering, ketting, keten. Dat bewijst een gedicht van hem in de bundel Rijmsnoer, waaruit hier een strofe volgt, naar de uitgave J. Boets, dl. IV, blz. 212, waar ‘drom’ wordt verklaard als keten. Terecht.

Den inslag en

den drom van 't leven
van goed heeft God,
en kwaad gespin,
van zijde en wolle
en werk gegeven,
met hier en daar
een blomken in.

[p. 368]

‘Goed gespin’ betekent garen uit zijde of wol, ‘slecht gespin’ betekent ‘werk’ (alias stoppe, uit vlasafval gesponnen, d.w.z. uit de kortste vezels). Wie er de voorgaande strofen bijleest legt automatisch zinsklemtonen op ‘goed’, ‘kwaad’ en ‘daar’.

Drom is dus schering en schering drom, geen twijfel mogelijk. Maar waarom ‘goên’ drom, kettinggaren van eerste kwaliteit? Om het linnen ‘langlijdend’ te laten zijn, spreekt vanzelf. Voor ketting werd garen met langere vezel verkozen, voor inslag mocht het garen van iets lagere prijsklasse zijn. Goede drom en minder goed inslaggaren, dat behoorde tot de aloude vaktraditie. Een reden was dat tijdens het weven de kettingdraden slijtage ondervonden van het voortdurend heen- en weerbewegen van de schietspoel (met dank aan Dr. J. Vermaut).

In de zopas geciteerde strofe beantwoordt aan de volgorde ‘inslag - drom’ niet de volgorde ‘goed gespin - kwaad gespin’. Trouwens evenmin de volgorde ‘zijde en wol - werk’. Het weze herhaald: het beste gespin werd normaal voor de ketting (hier: drom) gebruikt, het minst goede spinsel voor de inslag. Maar dit gedicht wil zijn lezer natuurlijk niet opleiden tot wever. Het zegt alleen dat onze Schepper ons aangename en minder aangename levensdagen vergunt.

Deun, gadje, kodde en spoke

Er deunt meer dan webben in de wereld. In de zin van strak zitten, spannen dan. Een man heeft er normaal zijn deun in, zijn gadje, zijn kodde, zijn spoke. Die deun behoeft nu hopelijk geen uitleg meer.

Gadje waarschijnlijk wel. Ik ken de term uit De Bo en uit Gezelles Woordentas (Verzameling in handschrift, Stadsbibliotheek Brugge). De naar Gezelle gestuurde mededeling is in Beveren bij Roeselare gehoord, en genoteerd op 1 juni 1883: ‘Hy heeft daar gedie, gedje in dat hy alzoo vaart: zynen deun.’ Een tweede briefje uit Beveren zegt: gädje=gadinge. Kiliaan (1599) geeft Gheddeken. De Bo spelt om tot Gaadje en verklaart eveneens als gading. Hij verwijst naar een Kiliaan die er geen doekjes om windt: lubentia, voluptas (genot, lust). Ik heb de indruk dat de schrijfwijze gedie, gedje op gadje slaat zoals b.v. het oerroeselaarse ‘betjie’ op batje. De gelijkenis met het Eng. gadget, dingetje, is opvallend.

Die kodde van daarnet is in de hedendaagse spreektrant in en om Roeselare een kot geworden, zodat niemand nog weet wat hij zegt, integendeel, zelve 't vrovvoolk heedt 'er zijn kot in. Zie o.a. De Bo (Kodde), met een citaat uit N. Despars over ‘de codde van een wildemannekin’.

[p. 369]

En zo ook is de spoke een onschuldig spook geworden. In Het Betooverd Hof van de Hoogledenaar Edward Vermeulen, 1ste druk, blz. 145, leest men: ‘Ze werden hard op den hekel gezet. Toch waren ze de-n aap van het spel niet, want ze schoten pijl tegen pijl en hadden hun spook in dat beduiveld zijn’. De Bo leert ons de spoke kennen als het kort afgesneden uiteinde van een wis. De beeldspraak is voldoende duidelijk.

J. Huyghebaert