Biekorf. Jaargang 98

[p. 368]

Schoenmakers spelen de martelie van St.-Crispijn

Een spel over de marteling van de heilige gebroeders Crispijn en Crispiniaan heeft zijn eerste opvoering gekend door de schoenmakersgilde van Belle (Frans-Vlaanderen) in 1739. Het succesrijke stuk is op het einde van de eeuw nog herdrukt bij Jan Gimblet te Gent, met de oude kerkelijke goedkeuring door J.J. Plumioen uit Ieper: Glorieuse martelie van de twee HH. Gebroeders Crispynus en Crispynianus, onder de bloed-dorstige regeringe van Maximilianus Roomsch Keyzer. Eerst Speel-gewys vertoond door de Schoen makers van Belle⁽¹⁾.

De genoemde broers waren volgens de legende Rome ontvlucht tijdens de kerkvervolging onder Diocletianus, en waren terechtgekomen in Soissons, waar ze kosteloos schoenen maakten voor de armen. Ze werden er uiteindelijk omwille van hun geloof onthoofd. Ze zijn de patroons van de lederbewerkers.

Het Belse stuk over de marteldood van Crispijn en zijn broer had alles om bij de mensen in de smaak te vallen: het vrome tweetal krijgt schoenmakerselzen door vinger- en teennagels geboord, uit hun huid worden riemen gesneden, men werpt ze met een molensteen om de hals in het water en in een fornuis... Let wel: te zien kreeg het publiek deze handelingen niet als realistische actie. Het kreeg ze van een engel te horen, blijkbaar onder de vorm van kommentaar bij schilderijen of ‘stomme groepen’⁽²⁾.

Dat ambachtsgilden hun patroon op de toneelplanken verheerlijken is sinds de middeleeuwen niet nieuw. Ook die traditie is, zoals veel andere, tot het einde van het ancien régime blijven nawerken. En tijdens de 18de eeuw blijkt geen ambacht de schoenmakers in toneelvlijt te hebben evenaard. Op 28 augustus 1759 krijgt de rederijkerskamer

(1) Zie ook L. DETREZ, Les sociétés de rhétorique en Flandre au XVIIIme siècle, in Bulletin du Comité flamand de France, XII, 1948, blz. 22.

(2) V. CELEN, Achttiendeeuwsche gruwelspelen, in Vlaamsche Arbeid, 1929, blz. 55-56. Celen put zijn gegevens uit de oorspronkelijke druk van 1739. Vindingrijke regisseurs belette natuurlijk niets om gruwelijke handelingen op meer realistische wijze op de planken te brengen.

[p. 369]

De Goudbloem van Sint-Niklaas een brief waarin ‘eenige liefhebbers van 't schoenmakers ambacht’ te kennen geven ‘dat zy gaern het spel van Krispyn en Krispinianus zouden vertoonen, indien hun het theater verhuerd wierde tot de dagen van eere’⁽³⁾.

Het spreekt vanzelf dat ook de vele ongestructureerde jongerengezelschappen van die tijd wel eens dit zelfde stuk op de planken brachten. Bij voorbeeld in Vichte en Oostwinkel ten jare 1764⁽⁴⁾. Maar in 1779 is het te Anzegem weer raak: ‘de vereenigde Meesters-schoenmakers met hunne bywoonende Domestiquen der prochie van Ansegem’, met kenzin ‘Het voorwerp roert de Kracht’, spelen er het spel van Crispijn en Crispiniaan op het hof van de weduwe van de overleden koster⁽⁵⁾.

Welk stuk ‘de schoenmakers-knechten van Thielt’ in 1756 hebben ten beste gebracht is ons niet bekend. Zij kwamen toen, net zoals de speelzuchtige jongeren van Beveren, Markegem en Kanegem, aankloppen bij de kamer van rhetorica van Tielt om theatergerei te ontlenen⁽⁶⁾. Vijf jaar later valt ook iets uit Lier te vernemen. De Oude Schoenmakers vertonen er Urbina in de danszaal van een afspanning. ‘Waren de handen van Urbina en van de andere prinsessen al te zeer door den pikdraad aangetast, zoo verborg men ze onder zwarte filosellen handschoenen’, merkt Paul Fredericq op, niet zonder binnenpretje bij de gedachte aan schoenmakers die ook de vrouwenrollen voor hun rekening namen⁽⁷⁾.

Sporadisch duiken in die eindfaze van het ancien régime ook andere toneelspelende ambachtsgroepen op. Slagers te

(3) F.A. SNELLAERT, De Goudbloem van Sint Niklaes, hoofdkamer van 't Land van Waes, in Belgisch Museum, X, 1846, blz. 313.

(4) Stadsarchief OUDENAARDE, Verzameling argumenten E. van der Straeten.

(5) P. DE MUYNCK, Rederijkerskamers in Vlaanderen, in Annalen Oudheidkundige Kring van Audenaarde, IX, 1939, blz. 64. De datering hebben wij gecorrigeerd: 1779 i.p.v. 1785.

(6) A. DE VLAMINCK, Jaerboeken der aloude Kamer van Rhetorika, Het Roosjen, onder kenspreuk: Ghebloeyt int Wilde, te Thielt, Gent, 1862, blz. 175.

(7) O. VAN HAUWAERT, Het Nederlandsch tooneel, in: Vlaamsch België sedert 1830, IV, Gent, 1907, blz. 59-60. Hier wordt geciteerd uit P. FREDERICQ, Levensschets van Domien Sleeckx.

[p. 370]

Gent in 1752 en 1783, visverkopers te Gent in 1769, smeden te Tongeren in 1756, wevers te Etikhove rond 1785 en te Ronse in 1801⁽⁸⁾.

Een opvallende literaire cultuur legden doorheen geheel Europa schoenmakers en wevers aan de dag. Daarover heeft Peter Burke voor de periode 1500-1800 enkele inspirerende alinea's bijeengesprokkeld⁽⁹⁾. Het betreft hier twee beroepsgroepen met een voor die tijd ongewone alfabetisatiegraad. Zittende beroepen ook. Kansen bij de vleet dus om een atelier vol gezellen en leerjongens aan het beluisteren en het memoriseren van rolteksten te brengen. In die omstandigheid hoefde een gelegenheidsacteur eigenlijk niet eens te kunnen lezen.

J. Huyghebaert

(8) R(ENS) in De Eendragt, XII, nr 2, 21 juni 1857, blz. 6; J. SMEYERS in Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, VI, 1975, blz. 364; Pr. CLAEYS, Histoire du théâtre à Gand, II, Gent, 1892, blz. 141; J.B. PAQUAY, De rederijkerskamer De Witte Lelie van Tongeren, in Limburgsche Bijdragen, 1905-06, blz. 185-190; G. DE ROUCK, Bijdrage tot de toneelgeschiedenis van de 18de euw in Zuid-Vlaanderen. Lijst van argumenten, bewaard in het Museum voor Folklore en plaatselijke Geschiedenis te Ronse, in Annalen Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde, 1961, blz. 115; P. DE MUYNCK, blz. 100; Stadsarchief OUDENAARDE, Verzameling E. van der Straeten.

(9) P. BURKE, Volkscultuur in Europa. 1500-1800. Vert. uit het Engels, Amsterdam, 1990, blz. 48-50.