Biekorf. Jaargang 95

[p. 339]

Een onbekende autograaf van Andreas Hoius

Het handschrift ‘Arch. 1150a’⁽¹⁾ van het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen is een artificieel convoluut; het bevat onder meer het bekende ‘uurrooster’ dat Lipsius ten behoeve van zijn contubernales heeft opgesteld⁽²⁾, maar vooral tientallen gedichten in verschillende talen, geschreven door leden van de families Plantin en Moretus, aan hen gericht, of in betrekking staande tot door hen uitgegeven werken.

Op f. 173 r/v vindt men een autograaf gedicht van Andreas Hoius⁽³⁾, dat totnogtoe onopgemerkt is gebleven. In zijn beschrijving van de handschriften van het Museum noemt Denucé de auteur immers ‘André Louis’, terwijl hij hem in zijn Index opneemt onder de letter B: ‘Brugensis, André Louis’! Het folium vermeldt nochtans duidelijk Andreas hoius Brugensis Rev. Patri P. Aegidio Schondoncho e Soc. te Jesu; de hand is ontegensprekelijk die van Hoius, zoals we ze kennen uit een aantal brieven aan Lipsius of uit geschreven opdrachten op exemplaren van zijn eigen werk. Het gaat hier om het origineel van een gedicht aan P. Gillis Schoondonck; het vers is achteraf licht herwerkt en gedrukt in een appendix bij Hoius' Latijnse tragedies in de uitgave Dowaai 1595⁽⁴⁾. We publiceren hier de autograaf en geven de varianten van de gedrukte versie aan.

(1) Eertijds hs 337 van de handschriftenverzameling: zie Museum Plantin-Moretus. Catalogus der handschriften door J. DENUCÉ (Antwerpen, 1927), pp. 215-217.

(2) Tekst in La correspondance de Juste Lipse conservée au Musée Plantin-Moretus. Introduction, correspondance et commentaire, documents, bibliographie par A. GERLO et H.D.L. VERVLIET, avec la collaboration d'I. VERTESSEN (Anvers, 1967), pp. 253-254. Zie appendix.

(3) Zie over hem D. SACRÉ, ‘Andreas Hoius en Justus Lipsius (met een onbekende brief aan Lipsius)’, Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 47 (1993), 269-292; Id, ‘Andreas Hoius’ sterfjaar (met een nota over zijn familie)’, Biekorf, 94 (1994), 387-392.

(4) Matthaeus et Machabaeus, sive Constantia: tragoediae sacrae (...) (Dowaai, B. Bellerus, 1595). Exemplaren zeer zeldzaam: één in de Bibliothèque Municipale van Rijsel, één in de Bibliothèque Municipale van Dowaai. De tragedies waren al verschenen in Dowaai, 1587; in de appendix van de editie 1595 zitten evenwel nieuwe gedichten.

[p. 340]

 

+

 

Andreas hoius Brugensis Rev. Patri⁺

 

P. Aegidio Schondoncho⁽⁵⁾ è Soc. te Jesu.

 

 

 

Cuius te desiderium, Schondonche, videndi

 

huc nuper longas egit obire vias,

 

quom tu Centronum augusta digressus ab urbe,

 

quae indigetata aliis Curia Traïani,

5

Catuacos recta peteres memorique recursans

 

rumperet occeptum pectore Moschus iter,

 

nec te Armenteriam raperet modo, at hortaretur

 

tesca etiam rupis vincere Bethuniae

 

ardua rupicolamque invisere protenus Hoium,

10

copia quo fieret auspice Jamotii,

 

hic, inquam, amplecti tibi quem nulli atque videre

 

contigit (occaso sole subire domum

 

te nostram meministi, eodem proficiscier orto:

 

ad medium a sero vespere rura diem

15

hunc vicina tenent, teque inclementia caeli

 

promissam haud reditu est solvere passa fidem),

 

Jamotius potiore sui, en, se parte videndum

 

offert, his culti dotibus ingenii;

 

quas satis intento iam lumine contemplatus

20

(iudicii haud dubitem puncta merere tui)

 

as Plantiniaden transmittere Mourentorfum,

 

cogat ut aeternis haec fugitiva typis

 

scripta pati lucem, dignabere, quo simol Hoium,

 

quo simul obstringes nomine Jamotium.

titel: Ad Aegid. Scondonchum Soc. Ies. in de druk 1 Schondonche hs: Scondonche druk 2 obire: adire in hs voor verbetering 5 Catuacas: catuacas in hs voor verbetering 8 vincere hs: ardua druk 9 ardua hs: vincere druk 18 dotibus hs: foetibus druk 19 quas hs: quos druk 20 iudicii hs: censurae druk 21 Plantiniaden hs: Plantiniadem druk Mourentorfum hs: Moerentorfum druk 23 dignabere hs: dignaberis druk quo hs: hoc druk 24 quo hs: hoc druk.

De inhoud van het gedicht kunnen we als volgt parafraseren: Pater Schoondonck ondernam een reis van Kortrijk naar Dowaai en wenste de dichter Jamotius te bezoeken te Béthune. Onderweg besloot hij even aan te kloppen bij priesterdichter Franciscus Moschus (Leveau), pastoor van Armentiè-

+ [f. 173r]

(5) Zie over hem vooral A. PONCELET, ‘Schondonch (Gilles)’, in Biographie nationale, 21 (Bruxelles), 1911-1913).

[p. 341]

res. Deze laatste haalde de Bruggeling ertoe over in Béthune zijn stadsgenoot Hoius op te zoeken, die een intieme vriend was van Jamotius en Schoondonck zou kunnen meedelen waar Jamotius zich ophield. Schoondonck kwam laat op de avond bij Hoius aan en diende de volgende ochtend al te vertrekken; hij had Jamotius, die niet in Béthune was⁽⁶⁾, dus niet ontmoet. Overigens stond het slechte weer Schoondonck niet toe op de terugreis een omweg langs Béthune te maken. Hoius zendt Schoondonck dus maar Jamotius' dichtbundel toe: hij moet de verzen kritisch doornemen en ze desgevallend ter publikatie bezorgen aan Jan Moretus; mochten ze gepubliceerd kunnen worden, dan zou het vriendenpaar Jamotius-Hoius in de wolken zijn.

Hoius hoopte dat dit vers zou opgenomen worden in de dichtbundel van Jamotius, die Jan Moretus zou uitgeven en waarin een aardige hoeveelheid Latijnse vertalingen van Grieks werk van Jamotius zou verschijnen. Daarom profileerde hij zich hier expliciet als dichter, met name als intimus van Moschus en Jamotius, en verzuimde hij niet de lof te zwaaien van het Plantijnse huis. Stilistisch is het vers karakteristiek voor Hoius, die zich graag liet inspireren door de voor-Augusteïsche dichters, inzonderheid door Catullus: dat bewijzen in dit elegisch gedicht de drie spondeïsche hexameters (vv. 7, 19, 21) en de zinsbouw: het geheel bestaat uit één lange zin, terwijl de ‘klasieke’ dichters zin en distichon doorgaans laten samenvallen of althans niet gemakkelijk een zin over meer dan vier verzen laten uitdijen.

De drukgeschiedenis van de in 1593 uitgegeven Grieks-Latijnse dichtbundel van Jamotius of Fédéric Jamot, die in Béthune de spilfiguur was van een literaire kring, waarvan o.a. Hoius, die in de periode 1583-1593 in Béthune leraarde, Franciscus Moschus en Antonius Meierus deel uitmaakten⁽⁷⁾, kunnen we vrij goed reconstrueren aan de hand van de briefwisseling van Jan Moretus. Hij was het die de verzamelde verzen van de toen al befaamde Pindarische dichter op de Plantijnse persen legde. Het boek, op welks titelpagina het jaartal 1593 prijkt, bevatte heel wat werk van de hand van

(6) maar wellicht in Laventie of Annezin: cfr. D. SACRÉ, ‘Andreas Hoius en Justus Lipsius’, o.c., p. 274.

(7) Zie over Jaot vooral Th. SCHMITZ, ‘Les odes grecques de Frédéric Jamot († ca 1609)’, Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance, 53 (1991), 281-303. Jamot, een leerling van de grote Dorat, is in feite pas na oktober 1619 overleden: cfr. D. SACRÉ, ‘Andreas Hoius en Justus Lipsius’, o.c, p. 275.

[p. 342]

Hoius, lofdichten en vertalingen van Jamotius' Grieks⁽⁸⁾. De tussenpersoon tussen Jamotius-Hoius en Moretus was, zo suggereert ons gedicht, de jezuïet Gillis Schoondonck (Brugge, 1556 - Saint-Omer, 1617), directeur van het jezüietencollege van Kortrijk. De correspondentie van Moretus en Schoondonck, bewaard in het Plantijns archief, kan dit staven⁽⁹⁾. Schoondonck onderhield zeker sind 1591 contacten met Jan Moretus⁽¹⁰⁾. In de loop der jaren hebben de Moretussen Pater Schoondonck meer dan eens ontmoet en zijn ze erg bevriend geworden⁽¹¹⁾. Schoondonck en Moretus waren allebei bewonderaars van Lipsius en schreven elkaar regelmatig over hem⁽¹²⁾; later, toen Schoondonck en Lipsius met elkaar correspondeerden - er zijn brieven bewaard vanaf 1599⁽¹³⁾ -, dienden Balthasar en Jan Moretus de epistels vaak aan de bestemmeling te bezorgen⁽¹⁴⁾. Terloops weze aangestipt dat de Bruggeling Schoondonck, die bijzonder weinig heeft gepu-

(8) Federici Iamotu medici Bethunien sis Varia poemata Graeca et Latina (...) (Antverpiae, 1593). Approbatie: 19 juni 1952, privilege: 29 juli 1592.

(9) Vooral Arch. 93, pp. 167-222 (de stukken van Schoondonck zitten niet in chronologische volgorde!). Deze brieven werden evenwel niet te nutte gemaakt door Th Schmitz, o.c.

(10) Arch. 11 f. 7r: brief van Jan Moretus aan Schoondonck, tussen medio april en medio mei 1591. De brief suggereert voorgaande contacten

(11) Zie b.v. Arch. 93, pp. 215-218 (Schoondock te Saint-Omer aan Jan Moretus, 14 september 1593): ‘Vale, mi intime Moreti, quem cum universa familia unice diligit anima mea.’ Pp. 219-222 (Schoondonck te Saint-Omer aan Balthasar Moretus, 29 april 1616 - de laatste brief in de collectie; Schoondonck is erg ziek -): ‘A meo a vobis discessu nullas ad vos vel alios litteras dedi’.

(12) B.v. Arch. 93, p. 193 (Schoondonck aan Jan Moretus, 5 augustus 1592): ‘Scribit magnus Lipsius Lovanium se meditari, ut audio.’; Arch. 11, f. 43v (Jan Moretus aan Schoondonck, 3 december 1592): ‘De Domino Lipsio litteris Kalendis Decembris Lovanio scriptis sic habeo, ipsum incepisse docere (faxit Deus ut ad salutem sit Reipublicae admodum). Libros de Cruce brevi remittere cogitat.’; Arch. 93, p. 173 (Schoondonck aan Jan Moretus, 9 december 1592): ‘Gaudeo florentissimum virum Dominum Lipsium denuo in flore floriturum’.

(13) Maar al op 10 juni 1593 schrijft Lipsius aan de jezuiet Petrus Buzelinus te Saint-Omer: ‘Schoondunckum nostrum (nostrum, inquam, nam virum certe amo) numquid in transitu vidisti?’ (cfr. Iusti Lipsi epistolae, VI: 1593, ed. J. DE LANDTSHEER (Brussel, 1994), p. 201).

(14) Zie b.v. Balthasar Moretus aan Lipsius, 7 juli 1600 (in La correspondance de Juste Lipse conservée au Musée Plantin-Moretus, o c., pp. 112-113): ‘Inclusas Pater Schondonchus ad te mittendas dedit’; Balthasar Moretus aan Schoondonck, 2 september 1604 (Arch. 12, p. 266): ‘Litteras a clarissimo Lipsio his adiungo, quae forte diutius penes nos haeserunt dum libelli simul mittendi occasionem exspectarunt.’ Nog in 1599 deelt Lipsius Schoondonck nieuws via Moretus: ‘Ambigere te video etiam in grandi illo itinere nostro, de quo ego quidem iam decreveram et decretum nostrum significari tibi iusseram per Moretum: non imus, mi Pater, non imus.’ (cfr. L. GALESLOOT, ‘Particularités sur la vie de Lipse’, Annales de la Société d'émulation pour l'étude de l'histoire et des antiquités de Flandre, s. IV, 1 (1876-1877) (p. 345)

[p. 343]

bliceerd, de Latijnse pen soms elegant weet te hanteren⁽¹⁵⁾ en in zijn brieven ook blijk geeft van een degelijke kennis van het Grieks.

Op 12 maart 1592 kondigt Schoondonck aan dat hij zeer spoedig een manuscript van Jamot zal bezorgen⁽¹⁶⁾ (er is dus wellicht in vroegere, niet bewaarde brieven al sprake geweest van een boek van Jamot dat door de Officina Plantiniana zou worden bezorgd). Op 14 april herhaalt hij dit bericht; hij hoopt het werk, aan een deel waarvan nog de laatste hand wordt gelegd, eerstdaags te kunnen opsturen⁽¹⁷⁾. Op 5 augustus beschikt Moretus al een tijdje over het manuscript; Schoondonck vraagt hoever de druk staat⁽¹⁸⁾. Op 18 augustus heeft Moretus nog steeds niet van zich laten horen. Schoondonck tracht Moretus wat onder druk te zetten: ‘De heer Hoius, wiens werk in het boek van Jamot steekt, wordt van verschillende zijden naar voren geschoven als de geknipte kandidaat voor de leerstoel Grieks van de Kon. Universiteit van Dowaai; hij beheerst die taal tot in de puntjes. Als de Grieks-Latijnse Jamot nu gepubliceerd zou zijn (wat helaas onmogelijk is), dan zou die publikatie een belangrijke aanbeveling geweest zijn voor de heer Hoius. Ik vertrouw er hoe dan ook op dat u terwille van uw vriend Schoondonck een ernstige inspanning zult leveren.’⁽¹⁹⁾ Op 1 september 1592⁽²⁰⁾ heeft Schoondonck inzage gehad in de ge-

(15) In zijn briefwisseling met Jan en Balthasar Moretus en met Justus Lipsius. De briefwisseling met Lipsius telt 13 bescheiden (waaronder vier brieven van Schoondonck aan Lipsius): cfr A. GERLO - HD.L. VERVLIET, Inventaire de la Correspondance de Juste Lipse 1564-1606 (Anvers, 1968), Indexalphabétique, s.v. Schoondonck Aegidius

(16) Archief 93, pp 177-180: ‘Proximo comitatu mittam Jamotium (...) Metuo enim Domini Jamotii sudoribus a vributeris.’ Voor het woord vributerus, zie R. HOVEN, Lexique de la prose latine de la Renaissance (Leiden, 1994), p. 384. Schoondonck vreest voor overvallen en wil het manuscript niet aan de eerste de beste persoon meegeven voor Moretus.

(17) Archief 93, pp. 181-184: ‘Adscribitur adhuc anagramma opusculo Jamotiano, quod alioqui iam misissem. Proxime es accepturus (..)’. Het laatste gedeelte van Jamotius' bundel (pp. 114 en volgg.) bevat inderdaad poetische anagrammen. Een anagram op Schoondonck mocht hierin niet ontbreken (p. 129).

(18) Archief 93, pp. 193-196.

(19) Pp. 197-200. ‘Dominus Andr. Hoius, cuius sudor in Iamotio, multorum votis optatur Professor Regius Duaci, linguae Graecae, cuius est callentissimus. Si hoc tempore lucem aspexisset Graecolatinus Iamotius (quod fieri non potest), magnopere D. Hoium commendasset. Confido tamen V.D. seriam amicamque Schondoncho suo operam esse navaturam.’ Dit is de enige bron waaruit we kunnen opmaken dat Hoius al in augustus 1592 kandidaat was voor een hoogleraarschap in Dowaai. De benoeming volgde in de herfst van 1593.

(20) Archief 93, pp. 201-204.

[p. 344]

drukte titelpagina en een aantal katernen: voortreffelijk vakwerk, dat hij met de groeten van Moretus meteen heeft bezorgd aan Jamot en Hoius. Hier en daar vertoont het Grieks nog een foutje: hij, Jamotius en Hoius zullen, als het geheel gedrukt is, een lijstje met corrigenda aan Moretus bezorgen. Op 23 september 1592⁽²¹⁾ heeft Schoondonck vernomen dat Moretus' medewerker - wellicht Balthasar Moretus! -⁽²²⁾ zo weinig mogelijk zal ingrijpen in de tekst. Schoondonck juicht dit toe, al vindt hij zelf in het Grieks zowel als in het Latijn enkele dingen die voor verbetering vatbaar zij. Schoondonck is overigens blij dat Jan Lievens (Livineius)⁽²³⁾, naar verluidt een eminent hellenist en latinist, zich bereid heeft verklaard om de drukproeven kritisch door te lezen. Schoondonck heeft een drietal katernen proeven in zijn bezit, wijst op een klein aantal zetfouten in het Grieks en het Latijn - hij signaleert b.v. dat er in een bepaald vers van Hoius genens moet staan in plaats van gerens; genens is een archaïsme voor gignens en Hoius, zo heeft hij gemerkt, houdt van soortgelijke oude vormen⁽²⁴⁾. Even later heeft Jamot een Pindarische ode ter ere van Moretus overgemaakt; op 30 september 1592⁽²⁵⁾ schrijft Schoondonck aan Jan Moretus dat hij verbaasd is over het feit dat die ode nog niet is gedrukt, want het stuk verdient het zeker gepubliceerd te worden; wellicht spaart

(21) Archief 93, pp 189-192.

(22) Cfr. La correspondance de Juste Lipse conservée au Musée Plantin-Moretus, o.c., p 291, rr. 21-23 (Balthasar Moretus aan Jan Moretus, Leuven, eind november 1592): ‘Nihil tu mihi de spongia erratorum, quae in libellum Jamotti irrepsere: non miror, qui tam variis negotiis intricatus, vix tuus es.’ M a.w. Jan Moretus heeft verzuimd de verbeteringen welke o.a. Schoondonck hem had bezorgd door te spelen aan Balthasar Moretus. Dit verklaart waarom de fouten die Schoondonck al op 23 september aan Jan Moretus had gesignaleerd niet meer verbeterd zijn geworden; ze zijn samengebracht in een lijstje met corrigenda op de laatste bladzijde, één enkele keer met letterlijk dezelfde toelichting die Schoondonck in zijn brief aan Jan Moretus had gegeven.

(23) Het gaat om een neefje van Laevinus Torrentius, bisschop van Antwerpen. Jan Lievens (Dendermonde, 1546-7 - Antwerpen, 1599), toen cantor en kanunnik van de kathedraal van Antwerpen, genoot reeds aanzien als Latijns vertaler van Griekse teksten, vooral van de Kerkvaders. Hij was een correspondent en vriend van lange jaren van Lipsius. Schoondonck, in 1599 rector van het Antwerpse jezuitencollege, werd een goede vriend van Lievens, wiens dood hij in een brief aan Lipsius beschreef (brief van 13 januari 1599). Over Lievens: M J. MARINUS, Laevinus Torretius als tweede bisschop van Antwerpen (1587-1595). Verhandelingen van de Kon. Academie voor Wet., Lett. en Sch. K. van Belgie, Klasse der Lett., jaargang 51, nr. 131 (Brussel, 1989), pp. 14-16.

(24) ‘His enim priscis subinde gaudet, suboles pro soboles, fronde, gravescenteis, congrege, volgo (...)’ Schoondonck stipt overigens aan dat de drukproeven blijk geven van goede verbeteringen ten opzichte van de autograaf: Liveneius heeft schitterend werk geleverd!

(25) Archief 93, pp. 205-208.

[p. 345]

Moretus het op voor het laatste katern⁽²⁶⁾. Schoondonck bezorgt Moretus tevens een bescheiden gedichtje van Hoius: Jamot en de dichter hadden dit graag helemaal achteraan in het boek geplaatst gezien; Moretus moet zelf beslissen of hij het wil opnemen - ongetwijfeld betreft het ‘ons’ gedicht van Hoius⁽²⁷⁾. Schoondonck zendt alles wat hij heeft naar Jamot, die een lijstje met corrigenda zal aanleggen. Moretus kan misschien wachten met het drukken van het laatste katern tot hij die lijst in handen heeft. Eind november is het werk volledig klaar⁽²⁸⁾. Op 9 december 1592⁽²⁹⁾ heeft Schoondonck reeds enkele exemplaren van Jamotius' boek in zijn bezit. Hoius van zijn kant beschikt dan over een publikatie waarmee hij zijn academisch dossier kan stofferen; in de herfst van 1593 wordt hij tot hooglereer Grieks te Dowaai benoemd⁽³⁰⁾.

Dirk Sacré

(26) Het gaat om In chalcotypen carmen Pindaricum, ad Ioannem Moretum typographum - in Griekse verzen met een vertaling in Latijns proza-, pp. 132-141 in het boek van Jamot.

(27) Moretus heeft dit gedicht niet laten drukken. Het gedichtje van Hoius aan Schoondonck, dat we hier gepubliceerd hebben, dateert dus naar alle waarschijnlijkheid van september 1592.

(28) Antwerpen, MPM, archief 11, f. 43v, Jan Moretus aan Schoondonck, 3 december 1592: ‘Gaudeo Reverentiae Tuae et domino Jamotio satisfactum in absolutione poematum’. Maretus vraagt of hij agfgezien van de exemplaren die hij al aan Jamot heeft gestuurd nog vijftig extra volumes naar Dowaai moet zenden. En wil Schoondonck Jamot Moretus' groeten overbrengen?

(29) Archief 93, pp. 173-176: ‘Accept utrumque fasiculum, Psalterium scilicet et cetera, coniunctosque Jamotios’. Schoondonck bleef na de publikatie van diens boek nog lang in contact met Jamotius: in een brief van 9 oktober 1601 aan Lipsius schrijft hij naar aanleiding van zijn benoeming tot rector van het Engels College te Saint-Omer dat hij nu verder verwijderd is van Lipsius, maar zich minder ver van Jamotius en andere hellenisten bevindt.

(30) Schoondonck bleef ook na de publicatie van Jamotius' bundel in contact met Hoius: op 17 juli 1599 bracht Schoondonck vanuit Antwerpen Hoius' groeten aan Lipsius over: ‘Ego R.P. Delrio, Dominus Hoius etiam tibi multam salutem’ (Burmannus las hier ten onrechte ‘Dominus Hoins’).

[p. 346]

Bijlage

Appendix: ‘uurrooster’ van Lipsius' contubernales

(Arch. 1150a, f. 22-22v; autograaf van Lipsius, bedoeld voor Balthasar Moretus.
Wij geven in het apparaat enkel de varianten aan met de editie Gerlo-Vervliet-Vertessen, La correspondance, o.c., pp. 253-254)⁽³¹⁾.

Mane circa VI. surgito. orato, lavato, ad studia se conferto.

Ciceroni unam horam dato, Orationibus aut Phi[losophi]cis eius legendis, et ex ijs seligito.

Tum stilum exerceto. epistolam, aut Carmen interdum pangito. Haec singula, singulis septimanis praestato. Interdum Oratiunculam interponito.

Sub tempus prandij, Suetonium aut alium historicum legito itemq[ue] seligoto.

[In de marge bij bovenstaande regels: Hic nihil de Ambulatione: quia ibit ad sacrum, et ad lectionem et item ientabitur. Ita satis saepe se commovebit].

Post prandium paulisper inambulato: tum ad studia redito. Graecae lectioni hora una dator, et maxime soluta or[ation]e qui scripsere. Phrases etiam rariores excerpito. Tum surgito et leviter iterum ambulato et Homerum aut poetam alium legito.

Ante caenam Epistolas ad Atticum capito, ex ijs seligito, et tempus aliquod stilo iterum dato.

Post caenam Ciceronis Oratorem ad Brutum legito, postea alium quem praescripsero.

Deum veneratus ad lectum se sub Nonam conferto.

[f. 22v in de hand van Balthasar Moretus: Ratio studioru[m] sub Cl[arissimo] Lipsio p[iae] m[emoriae]]

interponito: interposito ed.

commovebit: commovebat ed.

excerpito: exerpito ed.

se: te ed.

ibit: ibat ed.

dator: datur ed.

leviter: breviter ed.

ientabitur: ientabatur ed.

rariores: variores ed.

Oratorem: orationem ed.

(31) Integraal overgenomen door M. MORFORD, Stoics and Neostoics. Rubens and the Circle of Lipsius (Princeton, 1991), pp. 31-32, die wel variores in rariores verbeterde en in de Engelse vertaling terecht Orator, niet oratio tte.