Biekorf. Jaargang 91

[p. 121]

De bouw van het pesthuis der kapucijnen in Veurne (1610-1611)

In de periode die volgde op de zestiende-eeuwse godsdiensttroebelen had er in Veurne een ware renaissance plaats. Talrijke gebouwen werden opgetrokken en het stadsbeeld van Veurne is er grondig door vernieuwd geworden.

Stad en kasselrij steunden actief deze intense bouwpolitiek. Zo werd integraal de bouw bekostigd van een pesthuis voor de paters kapucijnen, nadat de overheid reeds de bouw van hun klooster had bekostigd⁽¹⁾.

(1) Zie F. BECUWE, De stichting van een kapucijner klooster in het contrareformatorische Veurne, in: De Gidsenkring, [drukklaar].

Een kapucijner pesthuis

Eén van de voornaamste taken⁽²⁾ van de kapucijnen was het verplegen van pestlijders telkens deze besmettelijke ziekte⁽³⁾ onze streken teisterde. De grote populariteit van deze orde zowel bij het volk als bij de heersers was trouwens deels aan deze helfhaftige bedrijvigheid te danken⁽⁴⁾.

Ofschoon er in de weinige archivalia van het Veurnse kapucijnenstift van deze edelmoedige taak nauwelijks gewag gemaakt wordt, mag toch aangenomen worden dat de kapucijnen zich, telkenmale de pest uitbrak, in die zin vanuit hun Veurnse vestiging in de omliggende dorpen verdienstelijk hebben gemaakt⁽⁵⁾. Toen in 1666-67 voor de laatste maal pest uitbrak, waren de kapucijnen Landelinus van Maastricht

(2) Hun taken werden omstreeks 1743 als volgt omschreven: ‘De P.P. Capucinen sijn aenveert tot dinste van de gemeynte ende casselrije soo buyten als binnen om biechte te hooren soo in hunne kercke als in andere kercken soo binnen stadt als buyten, om de siecken bij te staen soo bij daeghe als bij nachte, ende andere funetien te bedienen daertoe versocht sijnde van de edele heeren als predickende ende soo voors etc.’ (Stadsarch. Veurne, Oud-Archief, nr. 1111).

(3) Met het uitbreken van de builenpest of zogenaamde ‘Zwarte Dood’ in West-Europa omstreeks 1348-50 werd een lange reeks pestepidemieën ingezet. Pas omstreeks 1667-69, de laatste pestepidemie, kwam daar een einde aan (zie J.N. BIRABEN, Les hommes et la peste en France et dans les pays europées et méditerranées. 1. La pest dans l'histoire. Paris, 1975).

(4) In verband met deze activiteit van de kapucijnen zie P. HILDEBRAND, De Kapucijnen in de Nederlanden en in het prinsbisdom Luik, Antwerpen, 1945-56, IX: 538-567.

(5) De kapucijnen waren in Veurne-Ambacht niet de enigen die zich met de verzorging van pestlijders onledig hielden. De alexianen of cellebroeders, die zich in de tweede helft van de 15de eeuw in Veurne vestigden, maakten zich in de stad Veurne en in de omliggende dorpen ook van meetaf aan nuttig door zieken, leprozen en pestlijders geestelijke en - in de mate van het mogelijke - medische bijstand te verlenen (zie F. BECUWE, Het klooster van de Cellebroeders te Veurne op het einde van de 18de eeuw, in: Biekorf, 88, 1988, 4: 366-377).

[p. 122]

⁽⁶⁾, Cleophas van Dendermonde⁽⁷⁾ en Silvester van Dendermonde⁽⁸⁾ er alvast als pestverplegers actief⁽⁹⁾.

In tegenstelling met de gangbare definitie van een ‘pesthuis’⁽¹⁰⁾ verpleegden de kapucijnen in hun pesthuis geen pestlijders. Dit gebouw diende enkel om de religieuzen af te zonderen die in de stad en het omliggende platteland als pestverplegers actief waren en om er de confraters die met de pest besmet waren ter verzorging op te nemen. In periodes dat onze streken van de pest of andere epidemische ziekten gevrijwaard bleven, kreeg het pesthuis wel eens tijdelijk een andere bestemming⁽¹¹⁾.

(6) Zijn wereldlijke naam was Lucas Brocken (1626-1705) (P. HILDEBRAND 1945-56, VII: 425). In 1666 verzorgde en begroef deze kapucijn pestlijders in de stad Veurne en in Wulpen (P. HILDEBRAND 1945-56, IX: 561).

(7) Werd ook Cleophas van Baasrode genoemd. Zijn wereldlijke naam is niet gekend. Hij werd geboren omstreeks 1624 en overleed te Dendermonde op 30 november 1687 (P. HILDEBRAND 1945-56, VII: 188).

(8) Deze kapucijn, wiens wereldlijke naam ongekend is, werd geboren omstreeks 1619 en overleed te Aalst op 19 februari 1680 (P. HILDEBRAND 1945-56, VII: 582).

(9) P. HILDEBRAND 1945-56, IX: 560 & 560 n. 4.

(10) Onder een ‘pesthuis’ verstaat men doorgaans een ziekenhuis voor pestlijders (E.J. HASLINGHUIS, Bouwkundige termen. Verklarend woordenboek der westerse architectuurgeschiedenis. Utrecht-Antwerpen, 1986: 277). In Veurne werden er in 1596 twee dergelijke ziekenhuizen gebouwd.

(11) Op het einde van de 17de eeuw werd het pesthuis van de kapucijnen te Oudenaarde gebruikt als bergplaats voor hout, tonnen en dergelijke (P. HILDEBRAND 1945-56, V: 241).

Het bouwterrein

Ieder kapucijnenklooster had destijds zijn pesthuis. Een algemene regel voor de inplanting was dat het pesthuis in de kloostertuin en steeds zo ver mogelijk van de eigenlijke kloostergebouwen opgetrokken werd. Daarenboven werd er ook steeds voor een afzonderlijke toegang gezorgd, zodat men het kloostererf niet nodeloos moest betreden. De begraafplaats van hen die aan de pest bezweken, bevond zich doorgaans in de onmiddellijke omgeving⁽¹²⁾.

Te Veurne werd het pesthuis opgericht in het oosten van de grote kloostertuin, zodat het via het Handboogstraatje, de oostelijke begrenzing van het kloosterdomein, toeganke-

(12) P. HILDEBRAND 1945-56, IX: 547-548.

[p. 123]

lijk was. Daartoe heeft men evenwel de kloostertuin in oostelijke richting moeten uitbreiden⁽¹³⁾. In 1610 werd door de kasselrij 185,6 m²⁽¹⁴⁾ van het erf van het molenhuis van de Oostmolen⁽¹⁵⁾ onteigend. De helft van deze grond behoorde toe aan de molenaar Pieter Verbeke⁽¹⁶⁾, die voor dit grondverlies 148 lb. 12 s. pars. ontving⁽¹⁷⁾. De andere helft was eigendom van de weduwnaar Beergnaert⁽¹⁸⁾ en diens minderjarige dochter Cathelyncken. Voor deze grond werd 147 lb. pars. betaald⁽¹⁹⁾. De koop werd afgesloten in de herberg ‘De Valcke’ op de Grote Markt⁽²⁰⁾. als lijfkoop werd aan Jan Baert, de waard van ‘De Valcke’, 6 lb. pars. betaald⁽²¹⁾. Van seker prijsie ghedaen thebben van deze grond ont-

(13) Voor de eerste uitbreidingen zie F. BECUWE, De stichting van een kapucijner klooster...

(14) D.i. ‘twaelf roeden ende een vierendeel roede’. Eén vierkante roede = 15,15 m², één vierendeel van een vierkante roede = 3,78 m² (P. VANDEWALLE, Oude maten, gewichten en muntstelsels in Vlaanderen, Brabant en Limburg, Oostende, 1984: 52).

(15) Deze molen staat als enige molen binnen de stadsvesten - meer bepaald op de plaats waar de Smissestraat en de Handboogstraat samenkomen - afgebeeld op het 16de-eeuwse plan van Jacob Roelofs van Deventer. Het toponiem ‘Molenstraatje’ verwijst nog naar deze molen. F. DE POTTER, E. RONSE & P. BORRE hebben het in hun Geschiedenis der stad en kastelnij van Veurne (Gent, 1873-75, I: 122 & 128) in verband met deze molen, in tegenstelling met onze bronnen, over de Noordmolen. Op het einde van de 16de eeuw stonden binnen de Veurnse stadsmuren tegen de vesten nog drie andere molens, namelijk aan de zuidzijde van de Vuldersstraat, aan de noordzijde van de Pottemarktstraat en aan de westzijde van de Noordstraat (G. DALLE, Veurne op het einde van de zestiende eeuw, in: De gidsenkring, 12, 1974, 3: 4). Deze staakmolens zijn op het stadsplan van Vedastus du Plouich, dat in A. SANDERUS' ‘Flandria Illustrata’ (midden 17de eeuw) werd afgedrukt, te zien.

(16) Omstreeks 1580 was Pieter de Schachtere molenaar op de Oostmolen (G. DALLE, Veurne op het einde van de zestiende eeuw, in: De Gidsenkring, 11, 1973, 2: 7).

(17) R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 50 f^o 27r^o (1610-1611).

(18) Deze was gehuwd geweest met Maycken, de weduwe van Maerten Weerbrouck. Daar zijn dochter op het ogenblik van de onteigening nog minderjarig was, trad behalve de vader Jaecques Beergnaert, ook nog een zekere Pieter de Ceuninck als voogd op.

(19) R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 50 f^o 27 r^o (1610-1611).

(20) Deze herberg bevond zich aan de westzijde van de Grote Markt, ten zuiden van de conciergerie van het Landhuis (G. DALLE 1973: 3; zie ook idem, Een klein hoekje Veurne, in: De Gidsenkring, 16, 1978, 3: 23-25). Omstreeks 1624 werd deze herberg volledig verbouwd en kreeg ze haar huidig uitzicht. Thans doet dit gebouw dienst als hotel en is het gekend onder de benaming ‘Het Belfort’. Het topstuk dat een valk weergeeft, verwijst nog naar de oude benaming (zie A.M. DELEPIERE & M. LION m.m.v. M. HUYS, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Provincie West-Vlaanderen. Arrondissement Veurne, Rijksdienst voor Monumenten- en Landschapszorg, Gent, 1982: 435-436).

(21) R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 50 f^o 28r^o (1610-1611). Onder de verouderde term ‘lijfkoop’ verstaat men het geld dat bij het sluiten van een koop door de koper betaald wordt om op de koop te drinken.

[p. 124]

vingen de landmeters Pieter Heynderycx en Pieter Van Wynsberghe 6 lb. pars.⁽²²⁾.

(22) R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 50 f^o 27r^o (1610-1611).

De bouw van het Veurnse pesthuis

In Veurne werd onmiddellijk nà de bouw van het klooster en de kerk, op het onteigende stuk van het molenerf met de bouw van het pesthuis begonnen⁽²³⁾. Dit was evenwel niet overal het geval. In Ieper, waar de kapucijnen in 1609 hun intrek namen in het augistinessenklooster Sint-Catharina, wachtte men tot 1628 vooraleer daartoe over te gaan⁽²⁴⁾. De kapucijnen vestigde zich in 1622 in Broekburg (Fr.), maar bouwden er pas in 1636 een pesthuis⁽²⁵⁾. De reden dat in Veurne de bouw van het pesthuis onmiddellijk op de kloosterbouw volgde, moet ongetwijfeld gezocht worden in de bereidheid van het kasselrijbestuur om als mecenas op te treden. Elders, zoals in Ieper of Broekburg, verkeerden de kapucijnen niet in zo'n bevoorrechte positie. Een termijnplanning, teneinde de nodige fondsen bijeen te garen, drong er zich dan ook op.

Met de bouw van het pesthuis werd begonnen in het najaar van 1610. Het metselwerk werd aangenomen door de meester-metselaars Colaert Vanden Almeye en Alaert Lucas, die uit de openbare aanbesteding als de goedkoopste geselecteerd werden. Hun werk bestond uit het metsen van 116,5 roeden van thyen voeten viercant (d.i. 900,5 m²), waarvoor ze 524 lb. 5 s. pars. of 4 lb. 10 s. pars. per roede ontvingen⁽²⁶⁾. Door Colaert Vanden Almeye werden achteraf nog enkele bijkomende werkjes uitgevoerd tegen een vergoeding van 54 lb. 15 s. pars.

Het resterende deel van de kloostertuinmuur bouwden zij tegen de prijs van 2 lb. 18 s. pars. per roede⁽²⁷⁾. Het totale

(23) ‘...den hooghen huuse ende muer ghestelt op de bovenschreven gront...’ (R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 50 f^o 27r^o (1610-1611).

(24) P. HILDEBRAND, Ieperen en de Kapucijnen, in: Franciscana, 1924: 22.

(25) P. HILDEBRAND 1945-56, V: 340.

(26) Alle vermeldingen in R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen' nr. 50 f^o 27-28 (1610-1611).

(27) In verband met de kloostermuur, zie F. BECUWE, De bouw van het Veurnse kapucijnerklooster... Dat de eenheidsprijs van het metselwerk van de kloostertuinmuur ruim lager lag dan die van het pesthuis is ongetwijfeld te wijten aan het feit dat het metsen van een blinde (kloostertuin-)muur veel minder tijd vergt.

[p. 125]

muuroppervlak dat door hen werd gemetst, bedroeg 217 1/2 roeden (d.i. 1681,3 m²). Hiervoor ontvingen ze 630 lb. 15 s. pars.

De stadstimmerman Victor Patfoort stond samen met zijn werklieden in voor het timmerwerk int maecken vanden selven nieuwen pesthuuse. Hoeveel hij voor dit werk ontving, is niet te achterhalen⁽²⁸⁾. Aan houtleveringen en timmerwerk tesamen kostte het pesthuis de kasselrij ongeveer 1950 lb. 15 s. 3 d. pars., voorwaar een belangrijk bedrag.

Net als voor het stift werden de werken aan de dakbedekking van het pesthuis aan de schaliedekker Servaes Boudrain toegewezen. Voor het dekken van dit gebouw met daktegels ontving hij 54 lb. 12 s. pars. Aan de landmeter Sebastiaen de Wieu, die daartoe tvoorseyde nieuwe huus met teghels ghedect bij de roede opmat, werd 3 lb. pars. betaald.

Voor tanslaenen van diversche anckers ende ander jserwerck deed men beroep op de stadssmid Guillaume Van Eede. Voor deze karwei en de levering van dit ijzer en een hoeveelheid nagels ontving hij 275 lb. 12 s. 6 d. pars.

In het voorjaar van 1611 was den pesthuusse voltooid⁽²⁹⁾. Naar de schets van het pesthuis op de caerte figuratyf van tclooster vande E.H. Paters Capussynen in Vuerne, die dateert van december 1661, bestond dit huis, dat tegen de zuidgevel van het molenhuis werd gebouwd, uit een hoofdgebouw met in het zuiden een minder hoog annex⁽³⁰⁾. Zowel het hoofdgebouw als het annex, waarin mogelijk een kapel was ondergebracht⁽³¹⁾, telden twee bouwlagen⁽³²⁾. In het dak van

(28) De bronnen maken geen onderscheid tussen de kostprijs van het hout dat hij leverde, en zijn prestatievergoedingen. In één van zijn vergoedingen was zelfs nog een karwei die hij in het klooster had uitgevoerd, begrepen (‘...metghaders jnt voornomde clooster ghewrocht datter van noode was’) (R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 50 f^o 27v^o (1610-1611).

(29) Nà 15 mei 1611 waren er geen bouwkosten meer (zie R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 51 f^o 25r^o (1611-1612).

(30) Een algemene regel voor het uitzicht van een kapucijnenpesthuis kan niet vooropgesteld worden. Zowel qua afmetingen, ruimte-indeling, als qua bouwmaterialen valt een grote verscheidenheid op. Het feit dat dikwijls reeds bestaande gebouwen als pesthuis werden heringericht, is daar niet vreemd aan. Afbeeldingen van pesthuizen vinden we bij P. HILDEBRAND 1945-56, V: 17 (Velp), 260 (Kortrijk) & 420 (Maaseik).

(31) Gewoonlijk bevond de kapel zich echter tussen de twee kleine ruimtes die het gelijkvloers meestal telde (zie P. HILDEBRAND 1945-56, II: 93 (Doornik). De verdieping bestond meestal ook maar uit twee kamers. dit was echter geen algemene regel (zie daaromtrent P. HILDEBRAND 1945-56, V: 72 n. 2 (Leuven), 87 n 4 (Mechelen), 121-122 (Tervuren) & 149 (Tienen).

(32) Veurne vormt aldus een uitzondering op de stelling van P. HILDEBRAND (1945-56, IX: 548) dat pesthuizen met een bovenverdieping (doorgaans) in oorsprong niet met dit doel gebouwd werden.

[p. 126]

het hoofdgebouw, dat conceptueel een poorthuis was, staken aan de westzijde twee dakkapellen⁽³³⁾. Dat het werkelijk om hoogbouw ging, blijkt uit de tegemoetkoming vanwege het kasselrijbestuur aan de requeste van molenaar Pieter Verbeke. Deur terigieren vanden hooghen huuse ende muer ondervond deze voor zijn molen schaede vande windt. Als schadeloosstelling werd hem uit de kasselrijkas 64 lb. pars. betaald.

F. Becuwe

‘De caerte figuratif van 't clooster van de E.E. Paters Capucinnen in Veurne met hunnen hof ende de vague erfve bij hun lieden ghepretendeert liggende nordt aen t' selve clooster’ (Arch. de Spot, Brussel, doc. eind 18de eeuw; Bibl. PP. kapucijnen Antwerpen, 8515).

Legende:

‘A:	Plein voor de kercke ende den inganck van het closter.
B:	De kercke ende t' convent van t'selve clooster, groodt met den naerseyden ganck LXXIJ R[oeden].
C:	Een ganck ende capelle van Onse L[ieve] Vrauwe.
D:	Den hof met t' sieckhuis, ende inrijdende poorte ten noordt-oosteijnde, groodt een gemet XXV R[oeden].
E:	T' stratken, commende van d' handboghen hof loopende noordtwaert tot den oostmeulen, ende in t' smissestratken.
F:	Smissestratken loopende van den oostmeulen westwaert naer de noordtstraete.
G:	De noordtstraete'
H:	Ghepretendeerde platse van diversche vague erfven an anderen daer het meulenhuis ten oosteijnde opstaet, groodt JC XXXVIIJ R[oeden].
I:	Platse betimmert met diversche huisen, die niet gepretendeert en woorden.
K:	Den oostmeulen staende neffens de vesten.
L:	Den meur van de stede vesten.
M:	Het meulenhuis.
N:	T' sieckhuis met de poorte.

Noteert dat de blynde linien de meuren sullen wesen die de paters soude nieuwe moeten doen maecken’.

(33) De fanelen voor deze dakkapellen werden geleverd door Jan de Vey (R.A.B., Veurne - Kasselrijrekeningen, nr. 50 f^o 27v^o (1610-11).

[p. 127]

Pesthuis der kapucijnen in Veurne (zie uitleg op blz. 126).