Biekorf. Jaargang 89

[p. 360]

Bruggelingen bij Planton (1555-1589)

Inleiding

Naar aanleiding van het 400-jarig overlijden van Christoffel Plantijn (1589-1989) pakte het Antwerpse Plantijn-Moretus-museum uit met een gelegenheidstentoonstelling. Terecht merkt G. Gyselen in zijn bespreking op dat het Brugs aandeel in de tentoonstelling beperkt bleef tot enkele Plantijndrukken van Simon Stevin en vraagt hij zich af of de talrijke contacten van de Antwerpse drukker met het Brugse humanistenmilieu niet resulteerde in een brede waaier publicaties bij de ‘Officina Plantiniana,⁽¹⁾. ‘Het Boek in de Kijker’, een wisselende tentoonstelling in de leeszaal van de Brugse Biekorfbibliotheek, besteedde tijdens de zomermaanden aandacht aan deze vraag. Het exposeren van een negental Plantijndrukken uit het bibliotheekbezit illustreerde hoe Brugse humanisten en publicisten met hun studies en ‘geleerde’ tekstedities vrij vlot hun weg naar Antwerpen vonden. Dit vormt een gunstig aanknopingspunt om hier wat dieper op deze probleemstelling in te gaan; vanzelfsprekend is de onvolprezen bibliografie van Plantijn-drukken door ere-conservator L. Voet hierbij een onmisbare gids⁽²⁾.

(1) G. GYSELEN, Plantijn en de Brugse humanisten: een open vraag, Biekorf, 89(1989), blz. 148.

(2) L. VOET, The Plantin Press (1555-1589): a bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, Amsterdam, 1980, 5 dln., verder aangehaald als: PP.

Een aarzelend begin: stadspensionaris Gillis Wijts

Als stadspensionaris was Gillis Wijts vanaf 1558 nauw betrokken bij het politieke leven in Brugge. Vooral de regurelende rol die het stadsbestuur kon spelen in de armenzorg weerhield zijn aandacht. Met zijn De continendis et alendis domi pauperibus (Antwerpen: Willem Silvius, 1562) pleitte hij voor een rationele herstructurering van de armenzorg in navolging van Juan Luis Vivès. Onrechtstreeks behoorde Wijts in 1572 daarenboven tot de initiatiefnemers van de Brugse Berg van Caritate⁽³⁾.

(3) J. DE CAVELE, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen (1520-1565), Brussel, 1975, I, blz. 139-150; P. SOETAERT, De ‘Berg van Charitate’ te Brugge, een stedelijke leenbank (1573-1795), Brussel, 1974, blz. 21.

[p. 361]

Ongetwijfeld waren de jaren voor de hervormingsplannen van de armenzorg en de daaropvolgende conflicten met een behoudsgezinde katholieke fractie onder leiding van de Spaanse augustijnermonnik Lorenzo de Villavicencio rustiger voor Wijts. Zo weerhield een handschrift over de instellingen van het antieke Rome, De potestatibus Romanorum, zijn aandacht; hij had het verworven op de veiling van het boekenbezit van kanunnik Joris van Themsecke⁽⁴⁾. Dit handschrift gaf Wijts uitsluitsel over het auteurschap van de Italiaanse humanist Andreas Dominicus Floccus (†1542), daar waar vroegere edities (vanaf 1477) daaromtrent in het ongewisse bleven. De Brugse stadspensionaris verzorgde een nieuwe tekstuitgave, droeg zijn werkstuk op aan Joost de Damhouder en stapte er in 1560 mee naar de Antwerpse drukker Willem Silvius. Silvius besteedde het werk uit bij Plantijn, die er in slaagde een gedeelte van de oplage te weerhouden en op de markt te brengen, voorzien van zijn impressum⁽⁵⁾.

(4) J. DE CAVELE, op. cit., blz. 54: Joris van Themsecke († 1536), werd in 1505 kanunnik van Sint-Donaas, doorliep een carrière in de Centrale Raden en was een gewaardeerde vriend van Erasmus van Rotterdam.

(5) PP, nr. 1178. Joost de Damhouder, aan wie Wijts zijn werkstuk opdroeg, was eveneens Brugs pensionaris geweest. In 1560 evenwel trad hij op als gecommiteerde bij de Raad van Financiën: E. STRUBBE, Joost de Damhouder als criminalist, Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, 38 (1970), blz. 9-13.

De kring rond de ‘Officina Goltziana’

Dat Bruggelingen in de beginnende zestiger jaren slechts schoorvoetend hun weg vonden naar het Plantijnse huis had veel te zien met het initiatief van de Brugse humanist Mark Laurijn die in 1562 aan de Biscayerplaats een drukkersatelier oprichtte daartoe een ploeg vakmensen onder de leiding van drukker Hubert Goltz aantrok en de officina openstelde voor de Brugse humanistenkring. De ‘Officina Goltziana’ kende een relatief succes en slaagde er tijdens de eerste jaren (1562-1566) in een ruime kring auteurs aan zich te binden. Nadat de persen in 1566 evenwel voor onbepaalde tijd stilvielen, trokken enkele medewerkers van Goltzius zoals Jacobus Cruquius, Jacob Reyvaert en Adolf van Meetkerke met hun manuscripten naar het Plantijnse huis. Goltzius onderhield een opperbeste relatie met Plantijn; voor de afzet van zijn fonds was hij daarenboven vooral aangewezen op Plantijns commercieel netwerk⁽⁶⁾.

(6) Over de ‘Officina Goltziana’, zie vooral: H. DE LA FONTAINE VERWEY, De eerste ‘private press’ in de Nederlanden: Marcus Laurinus en de ‘Officina Goltziana’, uit de wereld van het boek, I: Humanisten, dwepers en rebellen, Amsterdam, 1975, blz. 69-83, en W. LE LOUP, Hubertus Goltzius, 1526-1583: drukker-graveur, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), Leuven, 1973. Over de commerciele contacten tussen Goltzius en Plantijn: W. LE LOUP, op. cit., blz. 215-222, en B. VAN SELM, De fondscatalogus van Christoffel Plantijn, Ex Officina Plantiniana: studia in memoriam Christophori Plantini, (De Gulden Passer, 66-67 (1988-89)), Antwerpen, 1989, blz. 317-318. Een plausible verklaring voor het stopzetten van de activiteiten m 1566 wordt aangereikt door N. GEIRNAERT, Hubertus Goltzius en Marcus Laurinus in 1566: de breuk in hun samenwerking, Biekorf, 84 (1984), blz. 310-312.

[p. 362]

Wanneer Jacobus Cruquius in de loop van 1567 ongedurig navraag deed bij Plantijn naar de vorderingen van zijn nieuwste boek, betreft het waarschijnlijk een uitgave die aanvankelijk voor de persen van Goltzius bestemd was maar uiteindelijk door Plantijn diende te worden gedrukt⁽⁷⁾. Cruquius was in 1543/44 Joris Cassander opgevolgd in de leerstoel bonae litterae in de stadshallen. Hij handhaafde er zich tot aan zijn overlijden in 1584, en legde zich vooral toe op de studie van Horatius. Dat hij tot de getrouwe kring rond Goltzius en Laurijn behoorde, illustreren overigens zijn epigrammen en poëtische commentaar in de Julius Caesar (1563), het eerste boek dat Goltzius in zijn Brugs atelier drukte. De latere tekstuitgaven van Horatius door Cruquius (Epoden, 1567; Satyrarum seu potius eclogarim, 1573; en het volledig werk (Opera, 1578) kwamen vervolgens allemaal bij Plantijn uit. Met het stilvallen van de drukpersen aan de Biscayerplaats was Jacobus Cruquius dus naar Antwerpen uitgeweken met zijn Horatiusproject. Dat Goltzius in die keuze een hand had, is waarschijnlijk; in 1573 bezorgde hij Plantijn overigens een tekening van een 13de eeuws stadszegel dat als illustratie werd opgenomen in Cruquius' Horatius-editie van dat jaar⁽⁸⁾.

Eveneens een vertrouwd gezicht in de ‘Officina Goltziana’ was Jacob Reyvaert (1535-1568), die na een opleiding in de rechten in Leuven en Orleans in 1555 onverrichterzake naar Brugge terugkeerde. Tot aan zijn overlijden in 1568 was hij

(7) In zijn schrijven van 21 juni 1567 aan Cruquius verwijst Christoffel Plantijn naar die bewuste brief van 13 juni: M. ROOSES (ed.), Correspondance de Christophe Plantin, Antwerpen, 1883, I, blz. 97 (nr. 39).

(8) Over Jacobus Cruquius: J. ROULEZ, Crucque (Jacques de), Biographie Nationale, 5 (1876), kol. 48-51; A.C. DE SCHREVEL, Histoire du séminaire de Bruges, Brugge, 1895, I, blz. 265-272. Over Cruquius' Horatiuseditie: M. SABBE. Plantijnsche Horatiusdrukken: Proeve van bibliographie, Handelingen van het vierde Wetenschappelijk Vlaamsch Congres voor Boek- en Bibliotheekwezen, Gent, 1937, blz. 47-67: de uitgaven werden door tijdgenoten naar waarde geschat gezien de handschriftelijke leggers verloren gingen tijdens de beeldenstorm (1566) in de Gentse Sint-Pietersabdij; PP, nr. 1380 (Epodon liber), nr. 1381 (Satyrarum seu potius eclogarum libri II) en nr. 1384 (Opera).

[p. 363]

intensief betrokken bij het bestuur van de stad. Hier vond hij ruim de tijd voor de studie van het Romeins recht die hem internationaal aanzien gaf⁽⁹⁾. Zijn eerste publicaties werden achtereenvolgens door de weduwe van Martin Nutius (1559) en door de beginnende Christoffel Plantijn (1561) gedrukt. Maar van zodra Mark Laurijn erin slaagde Goltzius in Brugge te installeren groeit een intensieve samenwerking tussen de ‘Officina Goltziana’ en de productieve Reyvaert. In drie jaar tijd komen er aan de Biscayerplaats vier werken van Reyvaert van de pers: Ad leges (1563), Variorum (1564), Protribunalium (1565), en een heruitgave van het bij de weduwe Nutius gedrukte De praeiudiciis (1565). Daarom was hij als corrector veelvuldig te vinden in Goltzius' atelier. Het valt dan ook niet te verwonderen dat ook Reyvaert werd aangezocht om de Caesar-editie van 1563 te voorzien van enkele epigrammen van zijn hand⁽¹⁰⁾. Maar ook voor deze geleerde jurist werd het in 1566 uitkijken naar een nieuwe vakbekwame drukker zodat hij opnieuw contact zocht met Plantijn. Reeds in juni 1566 had de Antwerpse drukker de eerste katernen klaar van De auctoritate prudentum en Reyvaerts commentaar op het pandect De diversis regulis iuris antiqui rolde in november 1567 van Plantijns drukpersen (titelpagina: 1568)⁽¹¹⁾.

Minder productief maar evenzeer een sleutelfiguur in de humanistenkring rond de Officina Goltziana was Adolf van Meetkerke. Na een juridische opleiding ondersteunde hij achtereenvolgens als pensionaris (1555) en als ontvanger (1570) de magistraat van het Brugse Vrije. Als uitmuntend kenner van de klassieke talen was hij van meetaf aan een vast medewerker van de Officina Goltziana: in alle door Goltzius samengestelde folio-uitgaven vinden we zijn hand terug. In 1565 bezorgde Goltzius dan Meetkerkes boekje over de uitspraak van het Grieks (De veteri et recta pronuntiatione linguae Graecae commentarius). Het is precies dit studieboek dat Plantijn in 1576 opnieuw zal uitgeven; de Plantijneditie bevat daarenboven de toevoeging van een Kalendarium perpetuum, waarin van Meetkerke ook de hand had en die een jaar eerder als afzonderlijke publicatie het licht zag⁽¹²⁾. Dat

(9) G. VAN DIEVOET, Reyvaert Jakob, Nationaal Biografisch Woordenboek, 3 (1968), kol. 698-703: in 1565/66 doceerde Reyvaert wel nog even aan de jonge universiteit van Douai.

(10) W. LE LOUP, op. cit., blz. 85-94, 100-103, 114-117; PP, nr. 2117.

(11) PP, nr. 2118 en 2119; Christoffel Plantijn aan Jacob Reyvaert, 21 juni 1567: M. ROOSES (ed), op. cit., I, blz. 95 (nr. 37).

(12) R. FRANCHOO, Bijdragen tot de biografie en de politieke houding van Adolf van Meetkerke 1528-1591, Brugs Ommeland, 8 (1968), blz. 1-113; W. LE LOUP, op. cit., blz. 95-99; PP, nr. 1658.

[p. 364]

de Brugse pensionaris reeds in 1570 werd gevraagd voor een poëtische tekst op de frontispies van een uitgave van Ortelius' atlas Theatrum orbis terrarum wijst op vroegere contacten met het Antwerpse uitgeversmilieu⁽¹³⁾.

Bij het doorlichten van de doorstroming van Goltzius' medewerkers naar de officina Plantiniana dient tenslotte zeker de houding van de meester-drukker zelf te worden aangehaald. Niet alleen nam Plantijn in 1566 het lopende werk uit Goltzius' atelier over, in 1579 drukte hij zelfs een door Goltzius samengesteld repertorium van antieke inscripties⁽¹⁴⁾.

(13) PP, nr 1817

(14) PP, nr 1253.

Justius Lipsius' Brugse vrienden

Victor Giselinus en Janus Lernutius waren Brugse humanisten die na veel omzwervingen pas in de zeventiger jaren in Brugge neerstreken, op een ogenblik dat de lokale typografie helemaal niets meer te betekenen had. De sterke vriendschapsbanden met Justus Lipsius, die tot de intieme kring rond Plantijn behoorde, dreven ook deze humanisten naar Plantijn⁽¹⁵⁾.

Voor Giselinus was dit geen grote stap. Na studies in de medicijnen in Parijs (1561-1563) kon hij door zijn vertrouwdheid van de klassieke talen reeds eerder bij Plantijn als proeflezer aan de slag⁽¹⁶⁾. Niet alleen drukte Plantijn Giselinus' commentaar op het werk van Aurelius Prudentius maar Giselinus' hand treffen we eveneens aan in talrijke Plantijnprojecten zoals het volledig werk van Ovidius (1566; herdrukken in 1575, 1578, 1582/3 en 1587/88), de Sententiae veterum poëtarum van Georgius Maior (1566; herdruk 1574) en een Adagiaverzameling met teksten van o.a. Junius en Erasmus.

Na promotie in de medicijnen aan de universiteit van Dôle (1572) werkte Giselinus tot 1585 als geneesheer in Brugge. Het waren jaren van intense contacten met Janus Dousa en Justus Lipsius. Maar evenmin werd Plantijn uit het oog verloren. Omstreeks 1572 vertoeft hij in Plantijns bijhuis in Pa-

(15) A DEWITTE, Justus Lipsius en Brugge, 1564, 1606, Brugs Ommeland, 2 (1961), blz. 2-18.

(16) A. DEWITTE, Victor Ghiselin van Zandvoorde 1539-1591, Biekorf, 78 (1978), blz. 214-216; L. VOET, The Golden Compasses: a history and evaluation of the printing and publishing activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, Amsterdam, 1972, II, blz. 176, 288

[p. 365]

rijs en in 1574 heeft hij een teksteditie klaar van de werken van Sulpicius Severus dat door Plantijn wordt gedrukt. Maar ook met medische traktaten kan hij bij de Antwerpse drukker terecht. In 1579 doet zijn Brugse collega François Rapaert hem een tekst over syphilus aan de hand (Johannes Fernelius, De luis venerae curatione). Giselinus kan niet aan de verleiding weerstaan en geeft het uit bij Plantijn; een brief van Janus Dousa leidt de tekst in⁽¹⁷⁾.

Een trouw gezel van Victor Giselin was Jan Lernout, de zoon van een vermogend Brugse zeepzieder-ondernemer. Samen studeerden ze omstreeks 1570 in Dôle en bouwden ze een stevige vriendschap uit met Janus Dousa en Justus Lipsius. Pas in 1574 is hij opnieuw ‘thuis’ en wordt hij, overigens met weinig enthousiasme van zijn zijde, met politieke mandaten bekleed⁽¹⁸⁾. Maar hij is geen veelschrijver zoals Giselinus; pas in 1579 komt hij ertoe zijn verzameld jeugdwerk (Carmina) bij Plantijn te laten drukken⁽¹⁹⁾. De parodiërende bundel die kort daarop verschijnt, blijkt helemaal buiten Plantijn om te zijn gedrukt. Het was ontstaan in samenwerking met Giselinus en gedrukt onder een schuiladres, mogelijks in Antwerpen⁽²⁰⁾. Na een jarenlange gijzeling (Oostende en vervolgens Engeland, 1587-1592) vestigde Lernout zich opnieuw in Brugge. Intussen waren de vroegere contacten door de troebelen van de late 16de eeuw en de diaspora vervaagd en in 1606 volgde tenslotte een breuk met het Plantijnse huis na een conflict met Balthasar Moretus. In de herfst van zijn loopbaan liet hij zijn werk drukken in Leuven (Maes, 1602), Brugge (P. Soetaert, 1604)⁽²¹⁾ en Antwerpen (Verdussen, 1607). Kort voor zijn overlijden in 1619 kwam tenslotte zijn volledig werk van de drukpers: Leiden, Elsevier, 1614 en Frankfurt, 1614 in een (onvolledige) editie van Janus Gruterus.

(17) PP, nrs. 1135, 1172, 1250, 1620-21, 1849-59, 2266; L. ELAUT, Victor Giselinus, Zuid-Nederlands humanist, uitgever van Jean Fernel's tractaat over de Luis Venerae (1579), Wetenschappelijke Tijdingen, 13(1933), blz. 389-394

(18) H. VAN CROMBRUGGEN, Janus Lernutius: een biografische studie, Brussel, 1975.

(19) PP, nr. 1520.

(20) H. VAN CROMBRUGGEN, Lernutiana, Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgie, Klasse der Letteren, 21 (1959) nr. 3, blz. 3-11.

(21) A. SCHOUTEET, Documenten betreffende Brugse drukkers: Pieter Soetaert (^p15 -±1610), Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, 114 (1977), blz. 159 nr. 3: geen exemplaar vermeld (onvolledig exemplaar in Brussel, KB, VI 8556: H. VAN CROMHEECKE, Janus Lernutius, blz. 81-82).

[p. 366]

De katholieke geestelijkheid in de bres

De religieuze controversen van de 16de eeuw gaven aanleiding tot een brede stroom publicaties. Brugse geestelijken lieten zich zeker niet onbetuigd en ondersteunden met polemische geschriften, geleerde studies en kerkvaderedities de traditie van de Roomse kerk. Twee onder hen vertrouwden enkele manuscripten toe aan de Officina Plantiniana: de augustijn Jacob vande Velde en de erudiete kanunnik Jacob van Pamele.

Jacob vande Velde (1526-1580/83) was niet alleen een bekwaam theoloog en organisator maar bovenal als begenadigd predikant wierp hij zich op tot één van de toonaangevende woordvoerders van de orthodox-katholieke fractie binnen de stad. Zijn directe taal op de kansel bracht hem overigens herhaaldelijk in conflict met het Brugse stadsbestuur⁽²²⁾. Deze energieke aanpak vinden we eveneens terug in zijn publicaties die direct ingrijpen in de godsdienstige strijd van zijn tijd. Zijn vertalingen van Lindanus' boekje over de opkomst van het protestantisme en van Athanasius' aanklacht tegen de Arianen (beide: Brugge: Pieter de Clerck, 1567) kaderden binnen een verontwaardigde reactie op de beeldenstorm. Op de vooravond van de uitschakeling van het katholiek leven in Brugge tijdens het calvinistisch bewind (1578-1584) ging hij met zijn ‘Een cort betooch der warachtigheyt des Lichaem...’ (Brugge: Jacob Jansseune, 1580) een confrontatie met de calvinistische predikanten aangaande de avondsmaalopvatting niet uit de weg. Telkens nam Veldius voor zijn apologetische geschriften in de volkstaal een Brugse drukker onder de arm⁽²³⁾. Zijn eerste traktaatje in het Nederlands

(22) A.C. DE SCHREVEL, op. cit, blz 321-326; A. KEELHFOFF, Histoire de l'ancien couvent des Ermites de saint-Augustin à Bruges, Brugge, 1869, blz. 220-222. Vanaf 1568 behoorde hij tot de commissie die, na de troebelen van 1566, instond voor het onderzoek naar de rechtgelovigheid van de inwoners van het bisdom Brugge; drie jaar later werd hij daarenboven als boekencensor aangeduid Tot driemaal toe besliste de stadsmagistraat Veldius te berispen voor zijn opruiende taal op de kansel: in juni 1566 n.a.v. het opkomend protestantisme tijdens het wonderjaar, in december 1576 n.a.v. de Pacificatie van Gent en tenslotte in maart 1578 n.a.v. het aansluiten van Brugge bij de Opstand In 1580 werd hij uitgewezen.

(23) A. SCHOUTEET, Documenten betreffende de Brugse drukkers uit de 16de eeuw; V: Pieter de Clerck, Handelingen van het Historisch Genootschap, 86 (1949), blz. 151-214: in 1574 gaf Pieter de Clerck nog een derde boekje van Veldius uit: Een corte uutleghynghe op den hondert en(de) twyntichsten psalm en de op den hondert ende neghenentwyntichsten Psalm van David, A. VANDEWALLE, Brugse drukkers in de reformatietijd (ca. 1520 - ca 1585), in W. LE LOUP, Hubertus Gultzius en Brugge 1583-1983, (tentoonstellingscatalogus), Brugge, 1983, blz 34-35.

[p. 367]

zag in 1566 evenwel het licht bij Plantijn: ‘Een handboecxken...’⁽²⁴⁾. Dat Veldius hiervoor in eigen naam een privilegie had aangevraagd, kan erop wijzen dat hij aanvankelijk van plan was het voor eigen rekening uit te geven. Hoedanook, meteen lag de weg open voor een verdere samenwerking voor de uitgave van zijn groter werk, met name zijn commentaren op het Passieverhaal en op de vastenlezingen: de Paraphrastica. Deze commentaren vormden een uitbreiding van zijn Tubulae die reeds in 1565 en 1566 respectievelijk in Leuven en Venetië het licht hadden gezien; in dat laatste jaar stond Egidius Topiarius voor een herwerking in die door de Parijse drukker M. Sonnius werd uitgegeven. Toen reeds had Plantijn dit manuscript willen binnenhalen maar diende hij voor de lieve vrede deze eer aan zijn Parijse collega te laten⁽²⁵⁾. In 1568 kwam dan toch een Plantijneditie van Topiarius bewerking op de markt. Twee jaar later volgde dan uiteindelijk de Plantijneditie van Veldius Paraphrastica. In zijn opdracht aan Gilbert d'Ognyes bisschop van Doornik, gaat de Brugse augustijnermonnik opnieuw in op de aantasting van de Roomse kerk en looft hij de bezieling van bisschoppen als Gilbert d'Ognyes die in de geest van het Concilie van Trente werk maken van een krachtig katholiek herstel. Het is weinig waarschijnlijk dat deze uitgave voor Plantijn een winstgevende zaak werd want na twee delen hield hij het voor bekeken⁽²⁶⁾. Het derde en laatste deel, de commentaren op de vastenepistels, zagen pas drie jaar later het licht bij de Leuvense drukker Johannes Bogaert⁽²⁷⁾.

Eerder dan een heftig apologeet was Jacob van Pamele een geleerd theoloog. Na een brede academische opleiding verwierf hij in 1561 een prebende aan het Brugse Sint-Donaas-

(24) PP, nr. 2424: Een handtboecken betoonende hoe de crancheyt inden mensche ghecomen is door de sonde, ende verlossinge van dien door de verdienste Iesu Christi.

(25) M ROOSES (ed.), op. cit., I, nr. 98 (blz 216-219): Plantijn aan Gilles Beys in Parijs, (ca. 1567).

(26) PP, nrs. 2425-2426; in 1642 had het Plantijnse huis nog steeds een kleine honderd exemplaren van Veldius' werk in voorraad!

(27) Over Joannes Bogaert en zijn betekenis voor het drukken en verkopen van het katholieke boek: A. ROUZET, Dictionnaire des imprimeurs, libraires er éditeurs des XVe et XVIe siècles..., Nieuwkoop, 1975, blz. 20-21; A. LABARRE, Les imprimeurs et libraires de Douai au 16e et 17e siècles, de Gulden Passer, 61/63 (1983-85), blz. 246.247.

[p. 368]

kapittel⁽²⁸⁾. Twee grote projecten hielden hem vooral bezig: het opsporen en uitgeven van liturgische teksten en de studie van kerkvaders en vroegmiddeleeuwse auteurs. In zijn tekstuitgave van het tractaat Micrologus de ecclesiasticus observationibus bij Christoffel Plantijn in 1565 treffen we beide aandachtspunten aan. Pamelius had het handschrift ontdekt in de abdijbibliotheek van Sept-Fons (Allier) op zoek naar teksten van Hrabanus Maurus⁽²⁹⁾. Hoewel hij al vlug tot de bevinding kwam dat H. Maurus geenszins in aanmerking kwam als auteur, opteerde hij toch voor een tekstuitgave. Dit tractaatje over de Roomse liturgie had immers zijn belang in het licht van de Trentse besluiten om de liturgie te vernieuwen en op een zelfde leest te schoeien. Aangemoedigd door de Keulse kanunnik Melchior Hittorp werkte hij vervolgens verder op dat domein. Het is dan ook in Keulen dat in 1571 de Liturgica Latinorum Jacobi Pamelii (2 dl., Keulen, Gervin Calenis en de erven van Quentell) verschijnen.

Intussen had Pamelius de Institutiones divinarum lectionum van Cassiodorus persklaar gemaakt; ze werden bij Plantijn gedrukt in 1567⁽³⁰⁾. Het volgende jaar zette hij een punt achter zijn uitgave van de opera van Cyprianus, een werk van lange adem waaraan hij minstens sinds 1560 aan het werk was en waarvan intussen andere edities (Rome, 1563 en Parijs, 1564) het licht hadden gezien. Weerhield dit overaanbod Plantijn ervan om Pamelius werkstuk uit te geven? Ofschoon de weduwe en de erven van Jan Steelsius deze taak wel op zich namen⁽³¹⁾, bleef Pamelius voor zijn boekbestellingen

(28) A.C. DE SCHREVEL, op. cit., passim., A.C DE SCHREVEL, Pamele (Jacques de Joigny de), Biographe nationale, 16 (1901), kol. 528-542; L VANDAMME, Sint-Donaas tijdens de tweede helft van de zestiende eeuw van dissidente geluiden naar een volledige diaspora, Sint-Donaas en de voormalige Brugse katedraal, deel 2, Brugge, 1988, blz. 68. Pamelius bouwde een aanzienlijke privé-bibliotheek uit; als bibliofiel liet hij zijn boeken speciaal inbinden met zijn wapenschild op de platten: A. ROUZET, Une lettre médite de Jacques de Pamele à l'imprimeur Jean Bogard, Liber Amicorum Leon Voet, Antwerpen, 1985, blz. 455 die de vindplaatsen van deze bijzonder ingebonden boeken vermeldt.

(29) PP, nr. 1672. Pamelius zou er tijdens zijn leven niet meer in slagen om de volledige Opera van Hrabanus Maurus uit te geven. Het manuscript werd na zijn overlijden (1587) door zijn erfgenamen bezorgd aan de Ieperse bisschop Antoon de Hennin, die president Joris Colveneere van het seminarie van Douai met de definitieve uitgave belaste (Keulen, 1621).

(30) PP, nr. 928; A. D(E)W(ITTE), Schatten uit de Biekorfbibliotheek. incunabels, Brugge, 1988, blz. 64-65

(31) Over de weduwe en de erven van Joannes Steelsius: A ROUZET, op. cit., blz. 209. In de beginnende zestiger jaren was Pamelius daarenboven bezig met het werk van Prosper van Aquitanie. Daartoe bracht hij correcties aan in zijn exemplaar van de Lyonese uitgave (Seb. Gryphium, 1539) en nam contact op met de Leuvense drukker Joannes Bogard In 1565 gaf Bogardus inderdaad Prospers werk uit in een editie van Jean Soteaux. A ROUZET, art cit., blz. 447-459

[p. 369]

en voor zijn nieuw project contact houden met de ‘Officina Plantiniana’. Dit nieuw project was de uitgave van het volledig werk van Tertullianus. Plantijn contacteerde daartoe wetenschappers uit zijn ruime vriendenkring in ruil waarvoor Pamelius het manuscript toezegde aan de Plantijnse drukkerij. Maar ook dit werk sleepte lang aan en in 1578 had de geleerde kanunnik intussen Brugge moeten verlaten en had hij in Douai onderdak gevonden. Hij maakte er zijn Tertullianustekst persklaar, droeg het op aan Koning Filips II en nam contact op met de Parijse drukker Michel Sonnius. Plantijn was er de man niet naar om lijdzaam toe te zien, protesteerde heftig bij Pamelius en formuleerde tussenoplossingen. Uiteindelijk verwierf Plantijn 300 exemplaren die hij van zijn impressum voorzag⁽³²⁾. Meteen betekende dit incident het einde van de samenwerking tussen de aartsdrukker en Pamelius⁽³³⁾.

(32) PP, nr. 2299, met uitvoerige citaten uit de correspondentie Plantijn-Pamelius en Plantijn-Sonnius.

(33) Na Pamelius' overlijden drukte Plantijn nog wel zijn ‘De relioginibus diversis non admittendis’ (1589) De Brugse kanunnik was dit betoog begonnen op vraag van de bisschoppen van Brugge (Remigius Driutius) en Ieper (Martinus Rythovius) die zich niet konden verzoenen met de bepaling in de Pacificatie van Gent die voorzag in de geloofsvrijheid in de opstandige gewesten De politieke en religieuze situatie in Vlaanderen na 1576 evolueerde evenwel zo snel dat Pamelius er slechts in 1585, met de renconciliatie van Vlaanderen met Spanje, toe kwam dit werkstukje af te maken. Hij zou het echter zelf niet meer laten drukken Het is daarentegen zijn broer Willem van Pamele, voorzitter van de Geheime Raad, die bemiddelde met Plantijn om het manuscript aldaar in 1589 te laten uitgeven.

Het Brugse boekbedrijf in de 16de eeuw

Dat Christoffel Plantijn nogal wat Bruggelingen over de vloer kreeg⁽³⁴⁾, pleit zeker voor zijn vakmanschap en commercieel talent maar is evenzeer een vingerwijzing voor de geringe uitstraling van het Brugse boekbedrijf. Na het stilvallen van de boekdrukpersen van Hubert de Croock (1544; overleden in 1554) die o.a. werk van Juan Luis Vivès, Cornelis van Baersdorp en Jacob de Meyere op zijn pers legde, bleef het Brugs typografisch landschap bijzonder schraal ach-

(34) Hier lieten we dan nog de ‘Bruggelingen’ buiten beschouwing die door werk-, studie-, en leeropdrachten in binnen- en buitenland nauwelijks contact hadden met de geboortestad: Adriaan van den Burch, Ludovicus Carrio, Lucas Fruterius, Simon Stevin, Bonaventura Vulcanius,..

[p. 370]

ter⁽³⁵⁾. Wellicht overdreven Cornelis Wouters en Erasmus vander Eecken in dat zelfde jaar 1544 niet wanneer zij stelden dat Brugge ‘qualicke gestoffeert es van bybliopolen, bouckvercoopers ende prenters’. Op dat ogenblik maakten zij zich op om samen in Brugge een drukkersatelier op te starten. Lang hield deze veelbelovende onderneming het niet vol: na enkele jaren weken beide vennoten naar Gent uit waar Wouters de onderneming de rug toekeerde. Vanaf 1547 opnieuw in Brugge ging het Erasmus vander Eecke allesbehalve voor de wind⁽³⁶⁾.

We wezen reeds op de nieuwe impulsen die van de Officina Goltziana uitgingen in de jaren 1562-1566. Goltzius' atelier slaagde er even in het tij te doen keren maar het was toch steeds in eerste instantie een privé-initiatief die wat toelevering van o.a. papier en verkoop betreft nogal sterk afhankelijk was van de Officina Plantiniana. Daarenboven bleef het slechts een kortstondige verademing. Zowel vóór het starten van Goltzius' atelier in Brugge als na het stilvallen van de persen in 1566 blijkt dat auteurs met hun manuscripten niet bij Brugse drukkers terecht kunnen, en o.a. bij Plantijn in Antwerpen en in andere internationale typografische centra een onderdak vinden. Vanzelfsprekend bleven er tijdens de tweede helft van de zestiende eeuw in Brugge drukkerijen actief maar veel meer dan boekjes in de volkstaal, overheidsopdrachten en gelegenheidsdrukwerk kwam er niet van de persen⁽³⁷⁾. Illustratief in dit verband is Jacob vande Velde die zijn volksboekjes in gotische letter uitbesteedde aan Brugse drukkers terwijl hij voor het grote werk de voorkeur aan Plantijn gaf.

Zet de aantrekkingskracht van de Officina Plantiniana op Brugse publicisten de geringe slagkracht van het Brugse typo-

(35) A. SCHOUTEET, Documenten betreffende de Brugse drukkers uit de 16de eeuw, IV: Hubert de Croock, Handelingen van het Historisch Genootschap te Brugge, 85 (1948), blz. 118-164; A. ROUZET, Dictionnaire des imprimeurs, blz 52. Voor zijn relatie met Vivès, zie o.a. H. DE VOCHT (ed.), Literae virorum eruditorum ad Franciscum Craneveldium 1522-1528, Leuven, 1928, p. 352, 493, 495 en 566.

(36) J. DE CAVELE, op. cit., blz. 337-338; A. SCHOUTEET, Documenten betreffende de Brugsche drukkers uit de 16de eeuw, II: Erasmus vander Eecke, Handelingen van het Historisch Genootschap te Brugge, 84 (1947), blz. 161 (doc. 2).

(37) Een globaal overzicht van de 16de eeuwse boekdrukkunst in Brugge in: A. VISART DE BOCARME, Recherches sur les imprimeurs Brugeois, Brugge, 1928 en W. LE LOUP, Hubertus Goltzius en Brugge 1583-1983, (tentoonstellingscatalogus), Brugge, 1983.

[p. 371]

grafisch bedrijf in de verf, elementen voor een verklaring aanreiken kan slechts door een grondige doorlichting van het Brugse boekbedrijf en dit binnen een sociaal-economische en culturele context⁽³⁸⁾. Dat hier nog veel werk voor handen is, is evident. Alleen al voor een globale behandeling van het Brugse boekbedrijf dienen nog heel wat bouwstenen te worden aangebracht. Tot op heden zijn enkel de drukkers vrij grondig bestudeerd⁽³⁹⁾. Over papiermakers en handelaars, boekbindateliers en vooral boekhandelaars en hun onderlinge verhoudingen zijn de gegevens bijzonder schaars. We kennen heel wat namen en wat de boekbinders betreft zijn een aantal banden vanuit kunsthistorisch perspectief behandeld⁽⁴⁰⁾.

(38) Voor een integrale aanpak werd reeds gepleit door L. Febvre en J -J. Martin, L'apparition du livre, Parijs, 1958. Een recent en geslaagd voorbeeld. C J A VAN DEN OORD, Twee eeuwen Bosch' boekenbedrijf 1450-1650: een onderzoek naar de betekenis van Bossche boekdrukkers, uitgevers en librariers voor het regionale, socio-culturele leven, Tilburg, 1984. De vernieuwde belangstelling voor de geschiedenis van het boekbedrijf blijkt uit: H. VAN GOINGA en P N G PESCH, Literatuursignalering; boek-, druk- en bibliotheekgeschiedenis, Open, 21 (1989), blz. 234-240

(39) Een status-quaestionis van het historisch onderzoek met betrekking tot de Brugse boekdrukkunst werd in 1970 verzorgd door A SCHOUTEET, Typografie, Panorama van de Brugse geschiedschrijving sedert Duclos, Brugge, 1972, blz. 241-262 Het is trouwens dezelfde auteur die met zijn reeks ‘Documenten betreffende de Brugse drukkers uit de 16de eeuw’ onuitgegeven materiaal uit de Brugse archieven en een eerste bibliografie publiceerde. Marginale figuren komen aan bod in: A SCHOUTEET, Jan van Hilten en andere onbekende Brugse drukkers uit de 15de en de eerste helft van de 16de eeuw, De Gulden Passer, 50 (1972), blz. 11-25 en A. SCHOUTEET, Weinig of niet bekende drukkers van Brugge uit de 16de en het eerste kwart van de 17de eeuw, De Gulden Passer, 65 (1987), blz. 5-41. Een volledige doorlichting waarin zowel historische, kunsthistorisch, typografische en bibliografische aspecten worden uitgediept, werd enkel voor Hubertus Goltzius gerealiseerd: zie de hoger vermelde studies. Alhoewel er reeds basismateriaal voor handen is, blijft het wachten op een volledige en kritische Brugse bibliografie: W. LE LOUP, Brugse bibliografie vóór 1600, Biekorf, 80 (1980), blz. 179.

(40) Een vrij volledige prosopografie van Brugse drukkers, boekbinders, uitgevers en boekhandelaars die de oudere literatuur verwerkt: A. ROUZET, op. cit. voor Brugse boekbinders: zie verder nog: E.P. GOLDSCHMIDT, Gothic and Renaissance bookbindings, Londen, 1928, met een uitvoerige index die talrijke literatuurverwijzingen bevat, A. DEWITTE, Boek- en bibliotheekwezen in de Brugse Sint-Donaaskerk XIIIe-XIVe eeuw, Sint-Donaas en de voormalige Brugse kathedraal, Brugge, 1978, blz. 83 (16de eeuw), M M. FOOT, Monasteries and dragons: a selection of Dutch and Flemish bindings of the late fifteenth and early sixteenth centuries..., Hellinga: Feestbundel, Amsterdam, 1980, blz 1193-204, W. LE LOUP, Boekbanden uit de bibliotheek van het Grootseminarie te Brugge, De Duinenabdij en het Grootseminarie te Brugge, Brugge, Tielt, 1984, blz. 215-229, en verder de publicaties van L. INDESTEGE en P. VERHEYDEN. M. LEFEVRE, Libraires beiges en relations commerciales avec Christophe Plantin et Jean Moretus, De Gulden Passer, 41 (1963), blz. 15-17, geeft een overzicht van Brugse boekhandelaars die voorkomen in de grootboeken van de Officina Plantiniana (1555-1609).

[p. 372]

Maar een samenhangend beeld van het boekbedrijf waarin het netwerk van opdrachtgevers, geldschieters, papierlevering, drukkers, binders enz., de werkverdeling, de afzetmogelijkheden en de commerciële contacten, de types van boekondernemers, het functioneren van uitgevers, de verhouding met en de betekenis van scriptoria en ateliers voor boekverluchting, en de situering binnen een regionaal en internationaal kader aan de orde zijn blijft een grote uitdaging.

Hoe complex talrijke factoren inwerken is al duidelijk geworden bij de kortstondige bloeiperiode van de incunabelboekdrukkunst in Brugge. Onlangs beklemtoonde Martin Lowry immers hoe de internationale diplomatieke en commerciële uitwisseling in Brugge boekhandel en boekdrukkunst in de stad gangmaakten⁽⁴¹⁾ terwijl Severin Corsten bijna 20 jaar geleden feitenmateriaal aanbracht om zijn stelling te onderbouwen dat de late doorbraak van de boekdrukkunst in de steden van de Nederlanden veel te maken had met de capaciteit van de papiermolens en de distributie en commercialisatie van papier⁽⁴²⁾. En dat heel vroeg exemplaren van het eerste gedrukte boek (de 40-regelige Bijbel van Gutenberg) in Brugge circuleerden, had dan weer te zien met de sterke traditie van de Brugse boekverluchting⁽⁴³⁾.

Evenzeer dient dus het onderzoek naar het 16de eeuwse boekbedrijf vanuit verschillende invalshoeken te worden aangepakt; de aantrekkingskracht van Plantijns grootschalige onderneming op Brugse publicisten vormt daarvan slechts een onderdeel.

L. Vandamme

(41) M. LOWRY, The arrival of continental printed books in yorkist England, Le Livre dans l'Europe de la Renaissance: actes du XXVIIIe colloque international d'Etudes humanistes de Tours, Parijs, 1988, blz. 450-451.

(42) S. CORSTEN, Koln und die Ausbreitung der Buchdruckerkunst in den Niederlanden, Quarendo, 1 (1971), blz. 5-17 en 179-190. Over de invloed van de handelswegen (met name de invoer van papier) op de localisatie van de eerste drukkersateliers werd verder benadrukt door M.A. ARNOUL, Quand sont apparus les premiers moulins à papier dans les anciens Pays-Bas?, Drukkerijen en papiermolens in stad en land van de 14de tot de 16de eeuw: economische en sociale aspecten:..., Brussel, 1976, blz. 283.

(43) L. HELLINGA-QUERIDO, Drukkers en geleerden: overleveringen over de uitvinding van de boekdrukkunst, Laurens Janszoon Coster was zijn naam, Haarlem, 1988, blz. 56.