Biekorf. Jaargang 89

[p. 354]

Neogotiek en creativiteit

Jozef Van Hauwermeiren-Grossé († Lichtmis 1989) ter nagedachtenis.

‘Dat zo laat werd gereageerd tegen de exclusieve gerichtheid op de neogotiek is tragisch te noemen. Een prachtige gelegenheid werd hier uit handen gegeven om te komen tot een authentieke religieuze kunst’. Dat schrijft dr. Raoul Bauer in De 19e-eeuwse Sint-Lucasschool of de creativiteit achter gesloten deuren, het laatste van de zeven soliede bijdragen die Kadoc Leuven in 1988 gebundeld heeft onder de verzameltitel De Sint-Lucasscholen en de Neogotiek 1862-1914. Bauer en andere auteurs met hem leggen in dit nieuw basiswerk voor de studie van de neogotiek in ons land nadruk op de verlammende invloed van de ‘fundamentalisten’ in die beweging op de artistieke creativiteit. ‘Volgens de neogotici was de gotiek de énige kunst die christelijk, nationaal en rationeel was’ (Mark D'Hoker, ibid.). Daarom hebben baron J.B. Bethune en zijn medestanders met onwankelbare overtuiging teruggegrepen naar gotische voorbeelden uit de architectuur en uit de schilder- en beeldhouwkunst maar ook uit de onuitputtelijke kerkelijke schatkamers waar edelsmeedwerk, kunstborduurwerk en kant, brandglasramen en luisterrijke boeken voor het grijpen lagen. Vandaar ook hun pleidooi dat archeologische kennis van de gotische kunst onontbeerlijk was, een eis die door auteurs als E.E. Viollet-le-Duc en vader en zoon Pugin omstandig werd gestaafd.

De zoektocht naar betrouwbare modellen moet vele vormen hebben aangenomen. Historische authenticiteit was dé maatstaf. Wie van de neogotiek een volledig beeld wil reconstrueren zal bijgevolg nog veel aandacht moeten wijden aan de bronnen en hun specifieke invloedssferen voor elk van de hierboven vermelde kunstdisciplines en ook voor andere zoals de literatuur en de muziek. Het blijft bijvoorbeeld een open vraag hoe de neogotici het begrip gotiek historisch hebben omschreven. Zouden zij nuttige voorbeelden van romaanse of byzantijnse kunst hebben verworpen? Vermoedelijk niet. Het lijkt waarschijnlijk dat de neogotische zoektocht naar modellen de blik op het studieterrein gaandeweg heeft helpen verbreden. De herbronningsgedachte die de bloei van de christelijke archeologie heeft voorbereid mag derhalve niet alleen beschouwd worden als een karaktertrek van het 19de

[p. 355]

eeuws romantisme maar ook als een gunstig neveneffect van de soms zo versmade neogotiek.

Een klein voorbeeld van die ongebonden blik op het kunsthistorisch materiaal treffen wij aan in de monografie welke kanunnik J.O. Andries, de latere voorzitter van de Société d'Emulation te Brugge, in 1853 in diezelfde stad liet drukken bij Vandecasteele-Werbrouck. Hij bespreekt daarin de bekende doopvont van Zedelgem die enkele jaren voordien de vervanging van de oude door de nieuwe kerk glansrijk had doorstaan, en verwijst dankbaar naar de hulp die hij vanwege Bethune bij zijn iconografisch speurwerk had ervaren. Neogotisch ingestelde vorsers verwierpen dus zeker geen modellen, die niet tot de gotiek moesten gerekend worden. Zij konden hun blik daarop alleen maar verscherpen.

Een tweede vaststelling geldt wat wij bij gebrek aan een beter woord de polyvalentie van het bronnenonderzoek noemen. Vijf jaar na de Zedelgemse studie, namelijk in 1858, laat de Engelse architect Thomas Harper King (1822-1892) op zijn Brugs adres in de Freren Fonteinstraat 30, een reprint verschijnen uit zijn Etudes pratiques tirées de l'Architecture du Moyen Age en Europe en gewijd aan de doopvont in de Dom van Hildesheim, Niedersachsen, uit het eerste kwart van de 13de eeuw. De kenmerken en kwaliteiten van dit schitterend werkstuk vragen iconografisch en artistiek te worden vergeleken met de doopvont in de Luikse collegiale kerk van Sint-Bartholomeus, door bronsgieter Renier van Hoei, een hoogtepunt van Maaslandse kunst maar ruim een eeuw ouder. Dit te doen is hier niet de bedoeling, de aandacht gaat uitsluitend naar de vorm van King zijn publicatie en vooral naar de prenten en hun praktisch nut voor wie ze met neogotieke copieerintenties raadpleegde. Thomas H. King heeft het opmeten en natekenen van de Hildesheimse doopvont ter plaatse persoonlijk geleid. Hij voegt nu bij zijn nauwgezette beschrijving van het voorwerp een reeks van vier goed leesbare kopergravures op chinees papier, schaal een op vijf. Zij dragen behalve het volgnummer uit het hoofdwerk waaraan zij werden ontleend, de vermelding van hun uitgever in Londen, Bell & Daldy in Fleet Street het jaar voordien. En wat blijkt?

Wanneer King in 1858 zijn interessante bevindingen publiceert is hij voor de illustraties nog volledig aangewezen op de grafische kunst, zeg maar op vaardige ambachtslieden die

[p. 356]

Fig. 1
Hildesheim, Dom: Doopvont. Brons, h. 1,70 m, eerste kwart 13de eeuw in Reinhardt Hootz: Deutsche Kunstendenkmaler, Bremen - Niedersachsen, München 1963.

[p. 357]

Fig. 2.
Hildesheim, Dom: Doopvont, kopergravure in Thomas H. King: Fonts baptismaux de la Cathédrale de Hildesheim en Hanovre, 1858.

[p. 358]

de oorspronkelijke tekeningen naamloos op de koperen drukplaten hebben vereeuwigd. De fotografie staat op dat tijdstip nog lang niet ver genoeg om die taak van hen over te nemen. Zelfs tegen het eind van dezelfde eeuw zullen auteurs en uitgevers zich tevreden blijven betonen met lineaire weergaven in zwart en wit van 's wereld meest beroemde schilderijen. De tijd waarin men kleurreproducties voor originelen slijt ligt daar nog ver af.

Ertegenover staat dat gravures zoals bij King een in wezen driedimensioneel kunstwerk, in dit geval een doopvont, voortreffelijk tweedimensioneel weergeven. De prenten beelden de bestanddelen van het object hoe dan ook betrouwbaar af maar bovendien herleiden zij deze tot vlakke projecties. Zij vervangen bijgevolg de beeldhouwkundige functie door een tekenkundige. De reproductie van het origineel levert aldus een nieuw uitgangspunt én model op, vooral voor lezers die thuishoren in een andere branche dan de beeldhouwkunst en uitkijken naar goede voorbeelden voor hun eigen vak: schilders, illustrators, glazeniers, edelsmeden, kunstborduurders e.a. Een beginneling kan de illustraties van King naar hartelust gaan calqueren, met de bekende vierkantjes uitvergroten of reduceren, ze desnoods vervormen of opnemen in een andere compositie; laat staan een vakman op zoek naar vernieuwende inspiratie.

Wij kennen momenteel geen konkreet voorbeeld waarin zulke ontlening op de gewillige bladen uit de King-editie zou zijn gebeurd. Maar dat het gemakkelijk had gekund lijdt geen twijfel.

De specialisten van de neogotiek in West-Europa staan voor de boeiende taak de neogotieke werkstukken op dergelijke copieerkunst door te lichten. Zonder te veralgemenen zullen ze meer dan eens de onderliggende blauwdruk ontdekken van het gotiek model.

G. Gyselen