Biekorf. Jaargang 87

[p. 150]

Het weiden van schapen in het Brugse Vrije gereglementeerd (1622)

Het landelijk leven in vele dorpen in Vlaanderen tijdens het Ancien Régime heeft zijn reële uitlopers gekend tot aan het einde van de tweede wereldoorlog. Inderdaad, in de meeste plattelandslocaliteiten werd het economisch leven grotendeels zo niet exclusief bepaald door landbouwactiviteiten, soms gekleurd en vermengd met een beperkte locale nijverheid. Eerst met de grote industrialisatiebeweging in Vlaanderen tijdens de golden sixties kwamen zeer grote mutaties, daar ook handel en dienstensector en wegennet alsdan werden uitgebouwd⁽¹⁾.

In het Brugse Vrije kende men eertijds, naast het bewerken van de landbouwgronden, uiteraard ook het fokken van allerhande vee, zoals koeien, paarden, geiten en schapen. Voor de dagelijkse voeding van die laatsten, meestal in kudden gekweekt, waren veel graslanden nodig. En hierover precies gaat de verordening van het bestuur van het Brugse Vrije van 10 juli 1622, duidelijk uitgevaardigd, zoals hierna zal blijken om bepaalde misbruiken betreffende het weiden van die schapen te weren en te verbieden⁽²⁾.

Volgens de introductie van het in het frans en in het nederlands gepubliceerde reglement werd vooral in het noord- en het westkwartier van het Vrije opgemerkt dat diversche troupen schapen toebehorende vremde personen bij bepaalde

(1) De eerste Industriele Revolutie, met bepaalde gevolgen, wordt hier buiten beschouwing gelaten. Zowel voor de steden als voor de dorpen zijn de mutaties tijdens de ‘golden sixties’ niet steeds ordentelijk verlopen, zoals men weet. Ernstig onderzoek terzake moet meestal nog gebeuren of komt nu eerst op gang. Voor de kennis van de landbouw op het platteland tijdens het Ancien Regime, zie de mooie studie van P. VAN DE WALLE, De geschiedenis van de landbouw in de Kasselrij Veurne (1550-1645). (Brussel 1986), 415 blz. De auteur vermeldt enkele gegevens over schapenkudden in de poldergebieden van de kasselrij Veurne op de blz. 236-237 en poneert overigens dat ook in de zandleemstreek de veeteelt naast de akkerbouw belangrijk was (blz. 284); geen schapenteelt aldaar echter. Een andere studie is van C. SCHELSTRAETE over het land van Nevele in de 17de en 18de eeuw, getiteld: Het einde van de onveranderlijkheid (Nevele 1986); deze auteur stelt dat de stabiliteit in de leefwereld van de gewone man doorbroken werd omstreeks het einde van de 18de eeuw, geruime tijd vóór de Industriele Revolutie.

(2) De franse en nederlandse tekst van dit reglement van 1622 werd gepubliceerd door L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, Origines et développement de la Coutume du Franc de Bruges, Brussel 1888, blz. 67-70. Vroegere meer algemene verbodsbepalingen terzake zijn van 11 januari 1548 en van 19 november 1605. Zie daarvoor vooral Placcaerten van Vlaanderen, eerste boek, tweede druk, (Gent 1639), blz. 685.

[p. 151]

pachters 's winters stallingen ende enighe fouragie verkrijgen maar, tijdens de zomer, alleen plaetse om de selve schapen te parcken; voor de rest gaan de schapers of herders in die zomerperiode met de selve hunne kudden langs de prochiën, niet alleen op de herbanen, als om haerlieder weg te passeren, maer bovendien langs de landtwegen, daer van aen de liggende bedrijvers betalen medepacht, schot ende lot; latende de selve schapen lopen in der lieden vruchten ende kantgarsen⁽³⁾; ja, (soo by experientie bevonden is) de selve by nachte daer in drijvende, tot grote ende irreparabel schade van de landtlieden, de welcke hun willende daer teghen stellen, vinden hun geslegen ende gequetst, jae ghekranckt vanden lyfve. Uit het bovenstaande blijkt dus dat schapers nogal hardhandig en agressief optraden wanneer ze door bepaalde pachters of eigenaars erop gewezen werden dat een kudde op een hun niet toebehorende grond aan het grazen was; daardoor was het ook voor de schepenen van het Brugse Vrije alsdan duidelijk dat deze schapen werden vetgemaect ten intereste van de gemeenten⁽⁴⁾.

Om deze misbruiken en ernstige desordren in de toekomst te vermijden werd door de schepenen van het Vrije dan afgekondigd dat geen enkele pachter nog schapen zou aenveerden ofte logieren, ten zy suffisantelick voorsien sijnde van garsingen ende pasturaigen, om de selve te onderhouden ende pastureren; daarom worden diezelfde pachters ook verplicht om melding te maken aen de hooftmannen van de prochiën, met declaratie van hoe vele schapen de trouppe is, wien toebehorende, den naem van den schaper, ende wat landen ende pasturagen sy daer toe hebben, om hemlieden by de voorseyde

(3) Met ‘kantgarsen’ worden natuurlijk ‘graskanten’ bedoeld.

(4) Dit laatste gedeelte luidt in het frans als volgt: que les bergers vont au surplus avec leurs troupeaux dans les paroisses, non seulement sur les grands chemins comme poursuivre leur route, mais encore le long des chemins de terre, dont les tenanciers payent les censives et les impôts, laissant courir leurs moutons dans les grains et dans les fossés; même les y conduisant pendant la nuit, ainsi que l'expérience l'a fait voir, au grand et irréparable dommage des fermiers; puisqu'en voulant s'y opposer, ceux-ci ont reçu des coups et blessures qui ont mis leur vie en danger. Verder wordt gezegd dat zowel pachters als eigenaars van kudden uit de omliggende steden onvoldoende graslanden hebben en aldus de kudden laten grazen op andermans gebied; dit luidt dan in het frans als volgt: attendu que des désordres proviennent de ce que les tenanciers et autres qui entreprennent de loger ces sortes de troupeaux, ne sont point pourvu de pâturages ou d'autres prés suffisants pour les nourir; que pareille chose arrive à l'égard des troupeaux qui viennent des villes circonvoisines, que les uns et les autres sont chassés et butinent sur les terres et les récoltes d'autrui, et sont engraissés aux dépens du public.

[p. 152]

hooftmannen daer toe te verlenen consent. Ook voor de kudden, uit de steden komende, zullen de proprietarissen ghehouden wesen te bethoonen aen de hooftmannen by behoorlick bescheed, de weeden ende ander bedryf die zy hebben om deselve kudden te pastureren. Samengevat, zowel kudden afkomstig van het platteland als afkomstig van de steden moeten geregistreerd worden waarbij telkens vooral de daarbij voorziene graslanden moeten worden gemeld. Voor beide vermelde groepen werden sancties voorzien, namelijk een boete van 60 pond parisis en afdryvinghe van de in overtreding bevonden kudden door den beryder ende syn officieren, waarbij pachter of eigenaar voor de daarmee gepaard gaande onkosten zou moeten opdraaien. Verder wordt gepreciseerd dat in cas van resistentie, de schapers mogen worden gevangen genomen ende in vangenisse te leveren, om 't haerlieder laste geprocedeert te worden naer behoren; overigens zullen de berijders en officieren de hun opgelegde contoletaak naar behoren moeten uitvoeren want anders sullen ze dadelick gedestitueert worden van haerlieder officiën.

Niettegenstaande deze laatste bepaling kan men, bij een nuchtere evaluatie, toch een paar vraagtekens plaatsen achter de exacte uitvoerbaarheid van dit reglement van het jaar 1622. Bracht de verplichte meldingsplicht van het aantal schapen en de beschikbare graslanden niet een administratieve rompslomp en last mede, afgezien nog van het feit dat er nooit genoeg beschikbare graslanden konden worden aangeduid? En hebben plaatselijke toezichters of officieren zich terzake wel echt actief opgesteld? Op 22 oogst 1671 werd de bovenvermelde regeling overigens meer toegespitst op de eventuele schutplaatsen van dergelijke kudden. Alsdan werd het principe aangehouden dat enkel oude schapenhoeven voor dergelijke kudden mochten worden gebruikt; daarbij moest men rekening houden met de grootte van de parochies en de beschikbare oppervlakte van de weiden⁽⁵⁾.

Tot slot, en aansluitend bij het hierboven meegedeelde, kan wellicht nog gewezen worden op sommige seizoengebonden verplaatsingen van bepaalde kudden. Tot aan de tweede

(5) Zie L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, op cit., blz. 70-72. Verdere toepassingsbesluiten, o.m. met afbakening per parochie, vindt men eveneens aldaar, met verwijzing naar de jaren 1676 en 1760. ter vergelijking en verdere informatie, zie o.m. PIERRE HANNICK, Le domaine seigneurial dans la terre de Neufchateau au XVIIIe siècle, in Album Carlos Wyffels (Brussel 1987), vooral blz. 226.

[p. 153]

wereldoorlog, vooral na de winter, werden kudden allerhande naar de weidegronden geleid en in de herfsttijd kende men de terugtocht naar de schutplaatsen of de slachthuizen; vaak gebeurde dit tijdens de nacht of in de vroege ochtenduren⁽⁶⁾. Zijn er nog oudere lezers die deze transhumance-tochten in Vlaanderen vroeger hebben gade geslagen?

M. Baelde

(6) Een voorbeeld buiten Vlaanderen van echte transhumance-tochten biedt b.v. Italië; gedurende bepaalde nachten werd de stad Rome doorkruist door zeer grote kudden schapen en geiten, en dit tot aan de jaren dertig van deze twintigste eeuw. Zie daarvoor, Spiegel Historiael, jaargang 18 (1983), blz. 128 tot 138. De auteur A.H. LUYDJENS schreef aldaar een bijdrage getiteld: ‘Rome vijftig jaar geleden: een ooggetuigeverslag’, waarin vooral de veranderingen en ingrepen in het aloude stadsbeeld van Rome worden beschreven tijdens het Mussolini-tijdperk.