Biekorf. Jaargang 86

[p. 410]

Duur van loterij te Rijsel, door geheime raad vastgelegd (1560)

Het is bij velen welbekend dat allerhande octrooien, heffingen, taksen en belastingen tijdens het Ancien Régime vooraf moesten worden onderworpen aan bepaalde procedures teneinde de rechten van de vorst te vrijwaren. Bij de totstandkoming en de opbouw van de centrale monarchale staat in de zestiende eeuw werd er, meer nog dan vroeger, op gelet dat voor vele regionale en lokale financiële innovaties of transacties de toelating van Karel V of van Filips II voorhanden was. Die toestemming van de vorst - of van de centrale instellingen te Brussel - was ook vereist bij het inrichten van de vele zestiende eeuwse loterijen. De Geheime Raad speelde daarbij vaak een regulerende rol. Dit blijkt ook uit het hiernavolgend voorbeeld betreffende een loterij in Rijsel, de grootste franstalige stad van het toenmalige Vlaanderen. De Rijselse ‘vraag’ werd gecontesteerd door het stadsbestuur van het Henegouwse stadje Binche⁽¹⁾.

De vraag tot bevestiging van het houden van een loterij ging uit van de directie van een weeshuis bij Rijsel; in het rekwest, ingediend bij de Brusselse Geheime Raad door les maistres et gouverneurs de la maison des enffans orphelins que l'on dit de la Grange lez la ville de Lille wordt vermeld dat op 28 november 1553 door wijlen Keizer Karel een octrooi werd verleend de povoir ériger une lotterye pour subvenir à l'érection des chapelle, maison et mansion nouvelle pour lesdits enffans, à la faire et ériger ung an après l'expiration de toutes autres semblables lotteryes⁽²⁾. De weesmeesters hadden dus in 1553 een octrooi verkregen waarvan de opbrengst moest dienen voor de bouw van kapel en weeshuisinrichting op voorwaarde nochtans dat alle gelijkaardige loterijen gedurende een jaar al zouden zijn afgelopen, uiteraard om concurrentie in de verkoop van loten tegen te gaan.

(1) Over het ontstaan van de loterij kan men nog steeds met vrucht de studie raadplegen van S. BIGWOOD, Une loterie patriotique au XVIe siêcle, in: Annales de la Société Archéologique de Bruxelles, dl. XXI (1907), blz. 255-291. Over de Geheime Raad vindt men vele inlichtingen bij M. BAELDE, De Geheime Raad, coördinator van de centralisering in de zestiende-eeuwse Nederlanden, in: Liber Amicorum J. Andriessen, A. Keersmakers, P. Lenders, (Leuven, Amersfoort, 1986), blz. 59-70.

(2) De originele tekst vindt men te Brussel, Algemeen Rijksarchief, Oostenrijkse Geheime Raad, register nr. 673, f^o 102.

[p. 411]

Blijkbaar knelde het schoentje bij dit laatste aspect want in Brussel was tegen het aan Rijsel toegekende octrooi verzet aangetekend door les jurez et conseil de la ville de Byns. De nieuwe uitspraak van de Brusselse Geheime Raad op 18 december 1560 was echter positief voor het Rijselse weeshuis. Koning Filips II - in feite de raadsheren van de Geheime Raad - besliste toen immers dat de Rijselse weesmeesters hun loterij mochten houden, niettegenstaande dus de protesten van het stadsbestuur van Binche. Als bijkomende voorwaarde echter werd gestipuleerd dat de trekking van de loterij moest beëindigd zijn vóór 1 oktober 1561⁽³⁾.

Door deze laatste regeling kreeg het weeshuis dus nog een klein jaar de tijd om de eigen loterij een normaal en hopelijk succesvol verloop te verzekeren⁽⁴⁾. In ieder geval werd Rijsel in de volgende decennia gespaard van de meeste opstandsperikelen. Rijsel werd de belangrijkste Contra-reformatorisch uitgebouwde franstalige stad in Vlaanderen, althans tot aan de verovering door Lodewijk XIV, in de tweede helft van de zeventiende eeuw⁽⁵⁾. En wie kon toen al voorzien dat loterijen allerhande tot in onze huidige tijd zo'n attractieve geschiedenis zouden doorlopen?

M. Baelde

Spit hebben op iets
Geh. Poperinge 1935: ‘heb je er spit op?’, d.i. heb je er moed op, heb je er trek naar?
In tranzea
De Bo geeft als betekenis aan: het is in twijfel, het is niet klaar of het lukken zal. Hij heeft het ondernomen, maar of het lukken zal, kan niemand voorzeggen. Hij is in tranzea.
Te Poperinge hoorde ik de uitdrukking met de betekenis: ondertussen, als voorlopige oplossing.
'k Zal een garage voor mijn auto bouwen, in tranzea steek ik hem in mijn wagenkot. Geh. Poperinge 1984.

(3) Steeds volgens hetzelfde document, zie noot 2.

(4) Andere voorbeelden van loterijoctrooien, o.m. voor Brugge, vindt men in het Stadsarchief aldaar, nr. 273. Verder is zeer lezenswaard de studie van L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, La loterie à Bruges, in: La Flandre, dl. 1 (1867-1868), dl. 2 (1869) en dl. 3 (1870), respectievelijk blz. 5-26, 80-92, 160-195, 408-473 en 5-110. Tenslotte is er voor Brugge een lijst afgebeeld van uitgelote nummers van de loterij uit 1753 in J.A. VAN HOUTE, De Geschiedenis van Brugge, Tielt, 1982, blz. 341.

(5) Zie ALAIN LOTTIN, Lille, citadelle de la Contre-Réforme, Westhoek- Editions, 1984, met suggestieve bespreking door A. Dewitte in Biekorf, 85 (1985), blz. 200-201.