Biekorf. Jaargang 85

[p. 398]

Zoeken naar landgoederen van Rubens in het Ieperse

Op de aantrekkelijke vraag van A.B.. in Biekorf 1985, Aflevering 3, blz. 312, naar eigendommen van P.P. Rubens in het Ieperse, volgt hier geen afdoend antwoord, wel een paar nieuwe vragen en vaststellingen.

Adolf Duclos heeft dus honderd jaar geleden, in 1886, de kat de bel aangebonden in Rond den Heerd, eerst met zijn artikel over de Ieperse schilder Jan van den Berghe en veertig bladzijden verder door zijn nogal afwijzende repliek op de bewering van een lezer dat voornoemd kunstenaar niet te Ieper maar te Alkmaar geboren was. De lezer steunde zich daarvoor op de Nieuwen Verlichter der Konst-schilders uit 1777. Duclos, van zijn kant, beriep zich op de navorsingen van Alfons van den Peereboom. Hij had echter ongelijk de mededeling in de Nieuwen Verlichter zo maar te weerspreken. Er zijn namelijk nog oudere bronnen die hetzelfde zeggen.

Maar laten we de betwisting of schilder Jan nu al dan niet een geboren Ieperling is geweest in het midden; de aandacht gaat hier immers naar zijn functie als rentmeester van Rubens.

In deel II van De Groote Schouburgh der Nederlantsche Konstschilders en Schilderessen, uit 1719, schrijft Arnold Houbraken over Mathys vanden Berg, geboren in 1615 en zoon van bedoelde Jan: ‘Zijn Vader Jan vanden Berg geboren tot Alkmaar, van jongs tot de Konst geneigt werd by Hend. Goltzius, om daar in op vaste gronden onderwezen te worden, bestelt; maar dezes Vader een Schoolmeester zynde, die met 'er woon naar Brabant vertrokken was, moest Jan als onderkoning met de plak het Ryk een tyd lang helpen bestieren, en het penceel voor de pen verwisselen. Egter nam hy in zyn tusschentyd de penceeloeffening naarstig waar, te meer alzoo hy gelegentheit vont om by Rubbens te verkeeren, die het Konstvuur meer en meer in hem aanstookte, en zoo veer in deszelfs gunst te dringen, dat hem die tot Rentmeester en Opzichter over zyne Lantgoederen stelde, uit welken hoofde hy zig meest tot Yperen moest onthouden, daar onze Mathys geboren is, dog heeft zyn meesten levenstyd in zyn Vaders geboortestadt gesleten’.

J.B. Descamps, in deel II van La vie des peintres Flamands, Allemands et Hollandois, uit 1754, beaamt Houbraken: ‘Ma-

[p. 399]

thieu vanden Berg nâquit à Ypres en 1615; il étoit fils de Jean vanden Berg, né à Alcmaer & Eleve d'Henry Goltzius. Jean vanden Berg étoit Maître d'Ecole; mais il avoit quitté la férule (de schoolmeestersplak!) pour la palette, & après quelques années d'étude sous Goltzius, il s'étoit fait présenter à Rubens qui l'encouragea. Rubens avoit pris confiance & lui avoit donné la direction de ses biens: Cet emploi obligea Jean vanden Berg à demeurer à Ypres pour être à portée des terres de Rubens’.

De twee auteurs gaan ongetwijfeld terug op oudere bronnen, Houbraken alleszins, want van hem is geweten dat hij opgeklommen is tot de tweede uitgave van het Schildersboek van Card van Mander, uit 1618, tot Cornelis de Bie, 1661, en Joachim von Sandrart, 1675. Men kan verder grif aanvaarden dat over Rubens en zijn fortuin niet zo lichtvaardig zou zijn bericht indien de mededeling van alle grond zou zijn ontbloot.

Het kunstenaarsleven van vader en zoon (of zonen) Van den Berghe (volgens Duclos en de Ieperse bronnen) of vanden Berg (volgens de andere) is een aparte studie waard, die goed zou kaderen in de vernieuwde belangstelling voor de emigratie tussen Zuid en Noord, of omgekeerd, in de loop van de 16de en 17de eeuw. Laten wij alvast een paar jaartallen naast elkaar plaatsen. In 1617 wordt een kontrakt gesloten tussen Louys Maseman, burgemeester van Diksmuide, en schilder Johannes van den Berghe, alsdan woonachtig te Rijsel (!) voor de levering van een drieluik in de kerk van de Recolletten te Diksmuide. In 1619 staat dezelfde schilder in voor leveringen aan de stad Ieper, waar hij blijkbaar is komen wonen. Zowel Houbraken als Descamps plaatsen de geboorte van Jan's zoon Matthijs in 1615 en te Ieper. P.P. Rubens keert uit Italië naar Vlaanderen terug in 1608. Zijn persoonlijke bindingen met de Vlaming uit Alkmaar kunnen moeilijk van vóór die tijd dateren. Maar in 1615 zou Jan reeds als rentmeester te Ieper in functie zijn. De puzzel past niet onaardig, zo te zien.

Natuurlijk blijft integraal de vraag bestaan of Rubens inderdaad in het Ieperse eigendommen in zijn bezit heeft gehad. Aanvaardt men de mogelijkheid op grond van de hardnekkige traditie rond het rentmeesterschap van Jan van den Berghe alias vanden Berg, dan rijzen onmiddellijk andere vragen: hoe heeft P.P. Rubens die goederen verworven; waar

[p. 400]

waren zij gelegen; heeft hij ze nog bij leven van de hand gedaan en hun opbrengst elders belegd of besteed; of wat is ermee gebeurd na zijn dood in 1640? Met dergelijke zakelijke aspecten komt men haast onvermijdelijk terecht in de familiegeschiedenis. Uit het belangrijk Rubens-nummer van Vlaamse Stam, uit 1977, zal wel iedereen onthouden hebben hoe ingewikkeld de materie dan pas wordt.

Dat de kunstenaar Ieperse hoeven of landerijen zou geërfd hebben van zijn moeder, Maria Pypelinckx, bij haar dood in 1608, lijkt ons weinig waarschijnlijk. Haar testament zou zulk belangrijk bestanddeel van de nalatenschap waarschijnlijk niet onvermeld hebben gelaten. De akte maakt immers wel gewag van een ander onroerend goed, nl. dat van Moerendael bij Nispen in Noord-Brabant, niet zo ver af van Antwerpen. Zou de moedige vrouw nog ander goed in bezit hebben gehad in het verre Westland, met een zieke man in Oranjes gevangenis en een kroost dat haar de haren van het hoofd kostte? Of had zij het al vroeger van haar vader geërfd?

Een andere mogelijkheid is dat het goed zou voortspruiten uit vroeger bezit van de vader van de kunstenaar, en ooit behoord hebben tot het patrimonium van de familie Rubens toen die nog te Brugge verblijf hield. De studie van Erik Houtman in bovenbedoelde Vlaamse Stam lijkt die kans niet uit te sluiten. Het Ieperse was van Brugge uit in elk geval gemakkelijker bereikbaar en te volgen dan vanuit Antwerpen.

De meest waarschijnlijke onderstelling blijft, denken wij, een verwerving in betere tijden door P.P. Rubens zelf of langs zijn eerste of zijn tweede vrouw via bruidschat of erfenis. Het jaartal 1615 - ongeveer het tijdstip waarop het rentmeesterschap van Jan van den Berghe of vanden Berg een aanvang kan hebben genomen - lijkt in die samenhang niet uitgesloten, hoewel tamelijk vroeg.

De testamentaire beschikkingen van P.P. Rubens hebben ons tot nu toe niet veel wijzer gemaakt. Hoe het geheim ontraadselen zolang men niet over duidelijke akten beschikt?

Wij kunnen tenslotte moeilijk aannemen dat de bewering van de 18de-eeuwse historici en van hun oudere zegslieden uitsluitend gesteund zijn op de tekening van P.P. Rubens in het Prentenkabinet van het Louvre-museum met daarop de vermelding, helaas door een 18de-eeuwse hand: ‘het Huys

[p. 401]

Bekelaar in de Bosseleny van Yperen A^o 1609’. Wolfgang Adler, in zijn studie over de landschappen van Rubens, Corpus Rubenianum Ludwig Burchard, deel XVIII 1982, heeft de topografische verwijzing naar Beselare inmiddels ondergraven. Het kasteel van Beselare is herbouwd geworden vóór 1641, maar deze gebeurtenis kan de verschillen in de inplanting niet verklaren die zijn blijven bestaan tussen wat op de tekening te zien is en op de kopergravure in de Flandria illustrata van Antonius Sanderus. P.P. Rubens, heer van Beselare, het ware anderszins een bekoorlijke gedachte geweest! Adler citeert trouwens een ander Rubensspecialist: Fritz Lugt zag ook geen brood in het woord Bosseleny dat hij meent te moeten lezen als een verschrijving van het woord kasselrij. Maar daarmee blijft hij tenminste in de onmiddelijke buurt van Ieper, en aanvaardt hij de mogelijkheid dat iemand uit de 18e eeuw een oudere, dan wel authentieker tekst verkeerd zou hebben gelezen.

Zoveel vragen dus, en nog geen antwoord.

G. GYSELEN