Logo DBNL
Biekorf. Jaargang 85 (1985)

Biekorf. Jaargang 85

(1985)– [tijdschrift] Biekorf–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De Brugse drukkers Bogaert
Enkele biografische toetsen

Wie Brugse drukken uit het laatste kwart van de 18de en uit de 19de eeuw ter hand neemt - kranten, boeken, brochures, pamfletten, overheids- en gelegenheidsdrukwerk - komt de naam Bogaert voortdurend tegen.

 

Met deze bijdrage hopen wij een duidelijker overzicht te geven van de verschillende drukkers, uitgevers en boekhandelaars Bogaert, die zes in getal waren, zonder de echtgenotes of weduwen mee te rekenen, die soms de zaken leidden.

 

De eerste was Joseph Bogaert (1752-1820). Na hem kwamen zijn twee zonen: Daniel Bogaert (1777-1849), die zijn eigen zaak oprichtte, en Jan Frans Bogaert (1779-1844), die het ouderlijk bedrijf overnam. Daniel werd opgevolgd door zijn zoon Alphonse Bogaert (1821-1869) en deze op zijn beurt door zijn zoon Leon Bogaert (1845-     ). Jan Frans werd opgevolgd door zijn zoon Jules Bogaert (1827-     ).

 

De activiteiten van de opeenvolgende Bogaerts overspannen een volle eeuw: op zichzelf al een prestatie. Men vindt ze terug in de boekhandel en het boekenantiquariaat, in de drukkerij en uitgeverij van boeken en brochures en in het uitgeven van nieuwsbladen.

 

Het valt op dat zelfs accurate Brugse historici er niet altijd in geslaagd zijn het onderscheid te maken tussen de verschillende Bogaerts(1).

Nochtans is een meer preciese kennis wenselijk, teneinde een aantal ongedateerde drukwerken juister te situeren, de werkzaamheden van naast mekaar werkende drukkerijen nauwkeuriger te kunnen nagaan en een beter begrip te krijgen in de op het eerste gezicht soms wat verwarrende elementen die over de Bogaerts naar voren komen. In de ‘verzuilde’ negentiende eeuw is het belangrijk de familiale en sociale bindingen van een drukker in relatie te brengen met de produkties van zijn atelier. Hiervoor moet men de drukker als familielid en in zijn relatiekring situeren, waaruit meteen veel over zijn beroepsactiviteiten en over de maatschappelijke en politieke rol die hij gespeeld heeft, duidelijker wordt.

 

De Bogaerts zijn voor de geschiedenis van het 19de eeuwse Brugge belangrijk genoeg om ze aan zulk onderzoek te onderwerpen.

 

We zullen dit hierna doen wat betreft hun familiale en biografische gegevens.

 

Het eerste hoofdstuk behandelt Joseph Bogaert, zijn zoon Jan, Frans en zijn kleinzoon Jules.

 

Het tweede, de oudste zoon van Joseph, Daniel Bogaert-Dumortier, diens zoon Alfons en kleinzoon Leon(2).

I.
Joseph Bogaert

Joseph Emmanuel Robert Bogaert werd in Brugge geboren op 18 maart 1752 als zoon van François Bogaert en van Carolina van den Broucke(3). Hij overleed in zijn woning, Kuipersstraat (thans nr 27) op 10 november 1820.

 

Wij hebben niet teruggevonden welke familiebanden hij

kan hebben gehad met een Jacques Bogaert die, volgens Visart, in 1754 octrooi als drukker verkreeg.

 

Ook volgens Visart, die hiervoor echter geen bronnen geeft, zou Joseph Bogaert het drukkersvak geleerd hebben bij de Brugse drukker Pieter De Sloovere(4).

 

De Sloovere overleed op 8 december 1767: Joseph Bogaert was toen 15 jaar, zodat het slechts om een beginopleiding gegaan kan zijn. Hij kan natuurlijk in het atelier zijn blijven doorwerken, eerst onder leiding van de weduwe De Sloovere, en weldra onder die van de nieuwe echtgenoot Joseph De Busscher(5).

 

Op twintigjarige leeftijd, namelijk op 9 april 1772, zou hij octrooi verkregen hebben om zich als zelfstandig drukker te vestigen. Dit blijkt althans uit een rapport dat door de Franse overheid in juni 1810 werd opgesteld en dat, gelet op de juistheid van de controleerbare gegevens die er in te lezen staan over andere Brugse drukkers, betrouwbaar lijkt(6).

 

Werd dit octrooi verleend voor een drukkerij in Brugge of voor werking in een andere stad, bv. Brussel? Het is in ieder geval zeker dat Joseph Bogaert enkele jaren (wellicht vanaf 1772) in Brussel gewoond en gewerkt heeft.

 

Dat hij er heeft gewoond, wordt aangetoond door het feit dat hij er trouwde met Marie Madeleine Denies, geboren in Oudergem-Watermaal bij Brussel op 13 augustus 1748, als dochter van Daniel Denies en Marie Anne Voets(7). Zijn zoons, Daniel en Jan Frans, die we hierna als drukkers zullen ontmoeten, werden in Brussel geboren in 1777 en 1779.

 

En dat Bogaert inderdaad als drukker in Brussel had gewerkt, was men bij zijn afsterven veertig jaar later, nog niet vergeten. Dit blijkt uit één der huldezangen die bij zijn overlijden werden opgesteld:

‘...en door zijn neerstigheyd,

Met 't schoon der Boekdrukkunst zijn aerdsch geluk bereyd. Te Brussel zag men hem, door kundigheyd verheffen,

want hij, in dit beroep, wist 't keurwit recht te treffen’(8).

Vestiging in Brugge en kinderrijk gezin.

In het begin van de jaren tachtig, ten laatste in 1783, kwam Bogaert zich (opnieuw?) in Brugge vestigen. Hij was toen vooraan in de dertig. 1783 is als beginjaar waarschijnlijk, omdat we een drukwerkje van Bogaert (een pamflet door Bernardus Detert) kunnen situeren tegen het einde van dat jaar, terwijl anderzijds de eerste Brugse geboorte in het kinderrijke gezin Bogaert op 18 juni 1784 plaatsvond.

 

Bogaert woonde aanvankelijk ‘op d'oude Beurze, bij d'Academie’, begin van 1787 verhuisde hij naar de St.-Jakobstraat, in het voorjaar van 1791 vestigde hij zich op de Grote Markt en in 1795 trok hij naar de Kuipersstraat E2-59 (thans nr. 27), waar hij bleef wonen tot aan zijn dood(9).

 

Het echtpaar Bogaert-Denies had negen kinderen. Over Daniel en Jan-Frans, beiden in Brussel geboren, resp. in 1777 en 1779, zullen we het hierna nog uitgebreid hebben. We geven hier enkele gegevens over de zeven andere kinderen.

 

Emmanuel Antoine Bogaert werd in Brugge geboren op 18 juni 1784(10). Hij volgde de lessen aan de ‘Ecole centrale’ in Brugge, waar hij in het jaar VIII en IX de tweede prijs voor oude talen verwierf en daarbij in het jaar VIII de prijs voor figuurtekenen en in het jaar IX de eerste prijs voor tekenen behaalde. Hij vertrok in 1808 naar Parijs, ongetwijfeld om er zich in het schilderen te vervolmaken(11).

Hij trouwde er met Jeanne Itiez (oVersailles 1792). Nadien vestigde hij zich in Doornik, waar hij directeur van de Academie voor tekenkunst werd. In januari 1820 kwam hij naar Brugge wonen in de Steenstraat D22-4, waar hij met zijn vrouw een ‘magasin de modes et nouveautés’ hield en tevens een privé-school voor tekenen en schilderen opende. In 1819 was Bogaert lid geworden van de Koninklijke Maatschappij voor Schone Kunsten in Gent. Dit was misschien de aanleiding om al in augustus 1820 Brugge te verlaten en zich in Gent te gaan vestigen(12).

 

Marie Catherine Bogaert werd geboren op 1 januari 1786(13). Zij bleef ongehuwd en overleed in Brugge op 26 maart 1865.

 

Catherine Josepha Johanna Bogaert werd geboren op 6 februari 1787(14). Zij trouwde in 1818 met de negen jaar jongere François Leopold Bourguignon, fabrikant van wol. Het echtpaar woonde in de Zilverstraat, waar zij in 1822 en 1826 doodgeboren kinderen ter wereld bracht. Ze stierf op 5 januari 1827.

 

Amand Charles Bogaert werd in Brugge geboren op 19 oktober 1788(15). Hij trouwde op 24 november 1823 met Pauline Sophie Gabriels uit Gent. Hij was 35 jaar, zij was er 22. Bogaert had op de Markt een tabakszaak en werkte ook als miniatuurschilder en schilder(16). Bij zijn overlijden op 14 juni 1855 leefde hij feitelijk gescheiden van zijn echtgenote, die naar Brussel was gaan wonen. Hun zoon, Edmond Bogaert (o1828), was beambte bij de spoorweg in Brugge(17).

Colette Beatrice Isabelle Bogaert werd in Brugge geboren op 18 mei 1790(18) en huwde in 1825 met de vijftien jaar jongere drukker en boekhandelaar François De Laere (1805-1840). Ze dreven hun handel aan de Rozenhoedkaai vanaf 1830 en na het vroegtijdig overlijden van de echtgenoot zette zij de handel verder, weldra naar de Katelijnestraat verhuizend. Zij overleed in 1855 en was toen als rentenierster gehuisvest in de Smedenstraat.

 

Charles Joseph Bogaert werd te Brugge geboren op 8 december 1791(19). Toen hij 18 jaar was, werd hij gevangen genomen in Schotland(20). Was hij wellicht in het Franse leger ingelijfd? Later werd hij ‘bouwmeester’, aannemer-architect. Hij trouwde in 1816 met de in Brugge wonende Engelse Mary Hands (geboren in Oxford 22 mei 1796).

 

Aanvankelijk woonden ze in de Witte-Leertouwersstraat, maar rond 1830 verhuisden ze naar St-Pieters-op-de-Dijk. Bogaert was ondertussen handelaar en reder geworden.

 

In 1840 liet hij op de scheepswerf Van Antoine De Jaegere zijn 190 ton metend schip ‘De Nyverheyd’ grondig vernieuwen(21).

 

Nadat zijn vrouw op 16 december 1835 overleden was trad hij op 17 oktober 1838 in tweede huwelijk met de Engelse Sophie Abbott (geboren in Londen 13 maart 1813), dochter van John Abbott, die in Brugge was komen rentenieren.

 

Bij zijn overlijden in Brugge op 5 mei 1875 in zijn woning, Wulfhagestraat 56, was hij weduwnaar en werd hij door zijn zoon William Bogaert, ingenieur in Londen, aangegeven als ‘ex-officer du génie, ancien armateur et entrepreneur’(22).

 

Omstreeks 1914 - wellicht ook nog later - woonden nakomelingen van Charles Bogaert op een kasteeltje te Sint-Andries en werden gerepertorieerd als leden van de Engelse kolonie in onze stad(23).

Marie Anne Caroline Bogaert werd in Brugge geboren op 26 januari 1794(24). Zij bleef ongehuwd en overleed als rentenierster te Brugge in 1838, 44 jaar oud.

 

De vaststelling dat Joseph Bogaert een kinderrijk gezin moest opvoeden, kan wellicht enige uitleg geven voor het feit dat hij in de revolutietijd voor tegengestelde strekkingen drukte. Men moest toch leven.

 

Het is anderzijds opvallend hoeveel bekende Brugse namen onder de peters en meters van de kinderen Bogaert voorkomen.

 

Onder hen vinden we de publicisten Franciscus Van Zandycke, Patrice Beaucourt de Noortvelde en de echtgenote van Bernardus Detert. Naast hen enkele vooraanstaanden uit de rederijkerskringen: Pieter Alleweireldt, Carolus De Net en diens echtgenote Isabella Ryelandt, Emmanuel Boonaert, Franciscus Haenecaert en Carolus Van Heerswingels. Drukker Bogaert behoorde duidelijk tot een kring die verdere ontleding verdient, waarbij beroeps- en vriendschapsrelaties samen liepen.

De kunstverzamelaar

Voor een betere kennismaking met Joseph Bogaert weiden we hierna uit over de belangrijke schilderijenverzameling die hij wist aan te leggen.

 

We kennen de samenstelling van deze verzameling dank zij de catalogus die door zijn zoon werd gedrukt: ‘Catalogue d'une belle collection de tableaux receuillie en nombre d'années par feu Monsieur Joseph Bogaert, en son vivant imprimeur-libraire, à Bruges, dont la vente se fera publiquement aux plus offrans et dernier enchérisseur, dans la maison mortuaire, rue des Tonneliers no 16, en argent des Pays-Bas, par De Franco-De Brueck, agent d'affaires, payable en trois mois, avec augmentation de dix cents par florin, chez ledit De Franco-De Breuck, rue de Laine o 18, le mardi 18 septembre 1821, le

matin à dix et l'après-diné à deux heures et demie précises’(25).

 

In volle Hollandse tijd werd de verkoop van de kunstverzameling van deze voorvechter van de volkstaal en uitgever van de ‘Gazette van Brugge’ in het Frans aangekondigd, wat erop wijst dat men de belangstelliung van een ruime kring verzamelaars wilde opwekken, ook en misschien vooral buiten Brugge. De verzameling was inderdaad deze belangstelling waard.

 

In totaal bestond ze uit 83 schilderijen op doek, 52 op hout, 3 op koper en 2 op perkament.

 

Van 68 werken werd de naam van de schilder aangegeven, van 20 werken werd gemeld dat ze ‘naar’ of ‘in de trant van’ een bekende meester waren geschilderd en bij 72 werken werd geen meester gemeld. We mogen dus aannemen dat de catalogus ernstig was opgesteld, zonder bedoeling de werken door dubieuze toeschrijvingen in waarde te doen stijgen. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat alle toeschrijvingen van toen op vandaag nog de test van de historische kritiek zouden doorstaan.

 

Vanuit onze huidige waardenschaal zouden we als topwerken in deze verzameling, ongetwijfeld de volgende noteren: Maria Magdalena stervend en een Kruisafneming door A. Van Dyck - Christus te Emmaüs - door Caravaggio - Kluizenaar in Meditatie in een grot door Rembrandt - Landschap met pelgrims door H. Memlinc - Godenfestijn door Jordaens - Berglandschap met figuren door Poussin - Winterlandschap door Breughel - Bloemenkrans door Breughel (wellicht de fluwelen Breughel) - Zelfportret door Jan van Eyck.

 

Afgezien van de vraag of kunsthistorici in elk van deze werken een authentiek en aanwijsbaar werk zullen herkennen, is het niet zeker dat de tijdgenoten deze panelen of doeken hoger schatten dan de andere werken die tot de verzameling behoorden.

 

In deze zeer eclectisch samengestelde verzameling, zowel wat de onderwerpen als wat de periode en de herkomst van

de werken betreft, waren de Brugse schilders niet behoorlijk vertegenwoordigd.

 

Behalve de geciteerde werken van Memlinc en Van Eyck, bezat Bogaert van Frans Pourbus (1545-1581) een 1574 gedateerde Gekruisigde Christus tussen de twee moordenaars, van Jacob van Oost de Oude (1603-1671) een David met het hoofd van Goliath(26), een Christus en een Zoon van Oost tokkelt op de mandoline(27), van Jakob van Oost (1639-1713) een Sint-Pieter, een Walvisvangst en een Veldslag vóór Antwerpen, van Jan B. Herregodts (1640-1721) een Ongeschoeide Karmeliet in aanbidding voor het kind Jezus, van Dominique Nollet (1640-1736) een Turk met koopvrouw, van Lodewijk De Deyster (1656-1711) een Landschap en tenslotte van de Brugse eigentijdse hofschilder Jozef Ducq (1762-1829) een Koning David aan wie een slaaf wordt aangeboden en een Lot en zijn dochters. Van de werken van Ducq werd in de catalogus speciaal vermeld dat prins Eugène de Beauharnais, die in 1810 tot het gevolg van Napoleon behoorde bij zijn bezoek aan Brugge, tevergeefs had aangeboden ze te kopen.

 

Een paar opvallende Brugse namen ontbraken, zoals die van J.B. van Meuninxhoven, van Mathias de Visch, van Jan Garemyn, van Ledoulx, van Suvée, van Odevaere. Maar dit neemt niet weg dat de schilders uit eigen stad ruim aanwezig waren: dit was niet altijd het geval in Brugse privé-verzamelingen van die tijd.

 

De opheffing van vele kloosters en instellingen, zowel op het einde van de Oostenrijkse tijd als tijdens de Franse tijd, had onvermijdelijk talrijke kunstwerken op de markt gebracht en Bogaert, zoals anderen, zal hiervan geprofiteerd hebben om tegen betaalbare prijzen een verzameling op te bouwen.

 

We verwijzen naar de bijlage, waarin wij de werken volgens onderwerp hebben gecatalogeerd met opgave van de schildernamen zoals ze in de catalogus vermeld werden. Hiermee zal men een duidelijk beeld hebben van wat een Brugse kunstliefhebber in het begin van de 19de eeuw op één generatie kon verwerven.

Het onroerend bezit.

Bij het overlijden van Bogaert in 1820 werd de kunstverzameling samen met alle andere mobilaire goederen en de hele drukkerij, het bezit van de weduwe Bogaert. Er werd bij de verdeling van de nalatenschap uitdrukkelijk vermeld dat dit in tegenstrijd was met de wetten van het koninkrijk, die slechts de helft aan de weduwe toewezen, maar dat voor deze successie de oude ‘costuymen’ van Brabant werden gevolgd, aangezien het echtpaar een contract onder deze Ancien Regime-wetgeving had afgesloten.

 

Bogaert had ook een niet onaardig onroerend bezit verworven. Naast het woonhuis en de drukkerij in de Kuipersstraat bezat hij de eigendommen Grote Markt 33, Geernaartstraat 3, Eiermarkt 35 en een huis in de Mariastraat. Hij bezat eveneens een buitenverblijf met grote tuin en een hofstede te Sint-Andries(28).

Jan Frans Bogaert.

Vanaf januari 1795 verscheen op de drukwerken van Joseph Bogaert de vermelding ‘J. Bogaert en Zoon’. Wellicht ging het aanvankelijk om de oudste zoon Daniel, die in 1795 18 jaar was, maar die weldra zijn eigen zaak zou oprichten.

 

Het was de tweede zoon, Jan Frans, die de drukkerij van zijn vader zou overnemen

 

Jan Frans Bogaert werd in Brussel geboren op 8 december 1779 en overleed in Brugge op 13 augustus 1844.

 

Tot aan het overlijden van zijn vader in 1820 werkte hij met hem samen. Einde 1820 - begin 1821 werd gedrukt onder de benaming ‘Weduwe Bogaert en zoon’.

 

Vanaf mei 1821 gaf Jan Frans Bogaert op eigen naam uit, op hetzelfde adres als zijn vader, Kuipersstraat E2-59.

 

Johannes Bogaert was naast boekdrukker, boekverkoper en uitgever van de ‘Gazette van Brugge’, ook griffier van het vredegerecht. Er worde aan herinnerd dat dit toen nog een zelfstandig beroep was, waarvan het statuut vergelijkbaar was met dat van pleitbezorger en notaris.

Hij had dit ambt wellicht te danken aan zijn huwelijk in 1811 met Anna Verhaeghe (Brugge 20 maart 1784 - 4 maart 1822), dochter van griffier bij de rechtbank van eerste aanleg Franciscus Johannes Verhaeghe, en zuster van de griffier bij het vredegerecht Franciscus Thomas Verhaeghe (Brugge 21 december 1782 - 17 april 1846) die later vrederechter en gemeenteraadslid van Brugge zou worden.

 

In de jaren 1821-24 werd als drukkersnaam J.F. Bogaert-Verhaeghe gemeld.

 

In 1825 trad Bogaert in tweede huwelijk met Theresia Selosse (Brugge 20 juli 1802 - 3 september 1842). Hij drukte voortaan onder zijn eigen naam, zonder er die van zijn tweede vrouw aan toe te voegen.

 

Over Jan Frans Bogaert is tot hiertoe nagenoeg niets gepubliceerd. Zijn activiteiten als drukker en krantenuitgever, en zijn militante werkzaamheden vooral in de Hollandse tijd, zowel in de rederijkersmiddens als in de ‘Koninklijke Maatschappij voor Vaderlandsche Taal en Letterkunde’, verdienen nochtans een betere kennismaking. Hoe hij in 1830 de delicate bocht nam van ‘Hollander’ naar ‘Belg’ is eveneens een verder onderzoek waard.

 

Jan Frans Bogaert had een dochter uit het eerste huwelijk, Hortense Bogaert (Brugge 26 september 1811 - Pervyse 1 januari 1892). Zij huwde met apotheker Désiré Duclos, en was de moeder van de Brugse historicus en publicist kanunnik Adolf Duclos (1841-1925).

 

Uit het tweede huwelijk had hij o.m. een dochter, Clementine Bogaert (Brugge 24 juli 1831 - 16 december 1896) die in 1851 huwde met de meester-uurwerkmaker Jean Storie (o Brugge 20 mei 1819).

 

Een dochter uit dit huwelijk, Marie Storie (1855-1899) huwde met de Brugse uitgever Karel Beyaert (1848-1922), zodat ook de verschillende daaropvolgende Brugse drukkers en uitgevers Beyaert van Joseph en Jan Frans Bogaert afstammen(29).

Het is interessant te noteren dat deze familietak in de 19de en 20ste eeuw evolueerde of zich bevestigde in katholieke zin en ook in Vlaamsvoelende en taalparticularistische richting.

Jules Bogaert

Vanaf 1842 vermeldden de drukwerken ‘J. Fr. Bogaert en Zoon’, wat er op wees dat de zoon van Jan Frans Bogaert en Theresia Selosse de aflossing zou verzekeren, hoewel hij toen amper 15 jaar was.

 

Na het overlijden van zijn moeder in 1842 en van zijn vader in 1844 bleef Jules Bogaert als wees achter: hij was 17 jaar en had nog drie jongere zusjes, Clementine 13 jaar (die met J. Storie zou huwen), Emma 8 jaar (die in 1866 met de Ichtegemse notaris Theodoor Toortelboom zou huwen) en Valerie 6 jaar.

 

Het is duidelijk dat het verder zetten van de drukkerij en het uitgeven van de krant niet op Jules Bogaert kon rusten, ook al verscheen het bericht in de ‘Gazette van Brugge’ van 14 augustus 1844 dat het de minderjarige kinderen waren die de zaak verder zouden zetten en ook al berichtte de krant op 11 oktober 1844 dat Jules Bogaert voortaan de drukkerij en uitgeverij voor eigen rekening verder uitbaatte.

 

Tussen augustus en oktober 1844 was de jonge man waarschijnlijk wettelijk geëmancipeerd, maar het lijkt nogal voor de hand liggend dat hij in zijn werkzaamheden gesteund werd door zijn toeziende voogden, in de eerste plaats door het echtpaar Désiré Duclos-Bogaert.

 

Vanaf begin 1844 was de toon in de krant heel wat radicaler geworden: men mag aannemen dat Jan Frans Bogaert verplicht was geweest zich voor de redactie door iemand te laten vervangen, aangezien hij in augustus van dat jaar zou sterven ‘na een langdurige en pijnlijke ziekte’.

 

Wie was die redacteur? We konden zijn naam vooralsnog niet achterhalen. Het is waarschijnlijk dat dezelfde redacteur ook voor de jonge Jules Bogaert werkte.

 

De bedoeling bestond om de zaak op peil te houden: men vroeg een bijkomende drukkersgast en een dienstmeid (GvBr. 21 aug. 1844), men verzekerde ‘de drukkerij meer

en meer uit te breiden’ (GvBr. 14 aug. 1844), en er over te waken dat ‘geen verhindering noch vertraging’ zou voorkomen, noch in het drukwerk, noch in de uitgave van het blad (GvBr. 11 okt. 1844).

 

In dezelfde lijn van inspanningen mag wellicht de verhuis naar de Grote Markt E1-95 gezien worden, die aan de boekhandel en papeterie een betere ligging gaf.

 

De goede bedoelingen bleken evenwel niet houdbaar. Misschien was Jules Bogaert zelf onvoldoende geïnteresseerd of niet bekwaam om de zaak verder te leiden, terwijl ook de verdeling van de nalatenschap voor problemen kan gezorgd hebben. Begin december 1845 was de jonge man geen eigenaar meer van de drukkerij en krantentitel: Louis Bernard Herreboudt (1803-1874) had beide aangekocht en overgebracht op het adres Eiermarkt E2-78. Begin januari 1846 verhuisde het gezin Herreboudt-Joos van de Korte Vuldersstraat C3-18 naar de Eiermarkt E2-77.

 

Een paar weken later werd aan Jules Bogaert een certificaat overhandigd door de stad, waarmee hij zich kon aanmelden voor inlijving in het le linieregiment. De militaire dienst verliep niet rimpelloos, want een kantschrift in de Brugse bevolkingsboeken op het adres Kuipersstraat E2-59 vermeldt dat hij op 12 september 1846 door de krijgsraad veroordeeld werd.

 

Ondertussen waren de laatste Bogaerts uit de Kuipersstraat verhuisd en nam apotheker Van de Vijvere begin maart 1846 zijn intrek in de eigendom waar Joseph en Jan Frans Bogaert een halve eeuw hadden gewoond en gewerkt.

 

Van Jules Bogaert vonden we in Brugge geen spoor meer. Met hem verdween de eerste Bogaert-lijn uit de Brugse drukkers- en krantenwereld.

II
Daniel-Joseph Bogaert-Dumortier

De oudste zoon van Joseph Bogaert, Daniel Joseph Bogaert werd in Brussel geboren op 6 september 1777. Hij overleed in Brugge op 17 september 1849 in zijn woning St-Jansplaats A2-48.

Na waarschijnlijk eerst bij zijn vader te hebben gewerkt, richtte hij in mei 1806 zijn eigen drukkerij en boekhandel op, aanvankelijk in de Vlamingstraat F1-3, daarna in de Philipstockstraat B1-67.

 

Op 30 april 1806 huwde hij met Caroline Dumortier (Oostende 18 september 1783 - Brugge 20 februari 1859), dochter van aannemer en architect Hubert Dumortier († Brugge 14 november 1821), vermogend en succesvol zakenman, wiens naam vaak voorkomt in de kronieken van de tijd.

De aangehuwde familie.

Daniel Bogaert deed door dit huwelijk zijn intrede in een familie die duidelijk verschillend was van zijn eigen milieu: de Dumortiers waren hoofdzakelijk zoniet uitsluitend franstalig en thuis in de kringen van het liberalisme en de vrijmetselarij.

 

Een andere dochter, Anna Catharina Dumortier was gehuwd met Charles Doudan. Charles Doudan was een Franse onderhorige, geboren te Buires of Baires-sous-Coroie (Somme) op 13 april 1768, die in het jaar VIII (jaar van zijn huwelijk) bureauchef was geworden bij de centrale administratie van het Leie-departement. Waarschijnlijk zijn het de huwelijksbanden die hem er na Waterloo toe aanzetten te Brugge te blijven en zeer vlug (K.B. van 15 april 1815) de naturalisatie te bekomen. Hij bleef als afdelingshoofd werken bij het provinciaal bestuur van West-Vlaanderen en verkreeg de Belgische naturalisatie in 1831(30).

 

Op rijpere leeftijd oefende Charles Doudan ook electieve functies uit: hij werd gemeenteraadslid en schepen van de stad Brugge.

 

Van Charles Antoine Doudan is gekend dat hij een vooraanstaand personage was in de Brugse vrijmetselarijsloge ‘La réunion des amis du Nord’ waarvan hij redenaar en achtbare meester werd en voor wie hij in zijn eigendom aan de Steenhouwersdijk een tempel inrichtte.

 

Hij was het die in 1832 deze loge ‘in verstrooiing’ deed gaan. In 1838 - hij was toen 66 jaar - zou men tevergeefs

op hem een beroep doen om deze werkplaats nieuw leven in te blazen. We noteren dat Daniel Bogaert bij herhaling drukwerk uitvoerde voor de Brugse loge(31).

 

Meteen was Daniel Bogaert de oom van Charles Antoine Doudan jr. (1801-1848) die een belangrijke notaris was in Brugge.

 

Hij werd ook de oom van Vincent François Deljoutte, die op 5 april 1842 huwde met Sylvie Doudan (1815-1881). Deljoutte (1814-1862) was pas 28 jaar en reeds stadssecretaris van Brugge. Hij was de zoon van de wijnhandelaar Georges Deljoutte en van Charlotte Custis. Bij de huwelijksplechtigheid fungeerde Daniel Bogaert als getuige, terwijl ook het voltallige schepencollege aanwezig was: schepen Philippe Verhulst als ambtenaar van de burgerlijke stand, schepen Doudan als gelukkige vader en burgemeester J. de Pelichy en eerste schepen Jacques Dujardin als getuigen!

 

Daniel Bogaert was niet alleen drukker-uitgever en expert voor boekenveilingen, maar was ook reder: hij had het kleine vrachtschip, de Clio in eigendom.

 

Ook was hij beheerder in de kortstondige suikerraffinaderij die door William Chantrell in 1836 te Ruiselede werd opgericht. Een andere medevennoot hierin was Adolpohe de Vrière. Onnodig te zeggen dat de oprichtingsakte - ook de liquidatieakten trouwens - door het ambt van notaris Doudan werden opgemaakt(32).

 

Aan de hand van deze professionele en familiale inlichtingen is Daniel Bogaert-Dumortier duidelijk in de hiërarchische structuur van de 19de eeuw te situeren. Hij behoorde tot wat men de ‘goede burgerij’ (la bonne bourgeoise) noemde, die zich bevond tussen de hogere burgerij (la haute bourgeoisie - les familles patriciennes) en de ‘kleine burgerij’ of middenstand. Niet de topklasse, maar juist eronder.

 

Hij behoorde professioneel tot het traditioneel ondernemerstype van de tijd: niet één enkel beroep, maar verschillende uiteenlopende activiteiten. Politiek en ideologisch

kwam hij terecht in de liberale, eerder vrijzinnige kringen, ook al wijst niets erop dat hij een voorvechter was. Zelfs indien hij vrijmetselaar werd (wat niet zeker is) dan was dit in de rustige periode vóór 1837 en in ieder geval bleven hij en zijn familie pratikerende katholieken. Cultureel was hij duidelijk, in tegenstelling tot zijn broer, geëvolueerd in franstalige en fransvoelende richting.

Het gezin.

Het echtpaar Bogaert-Dumortier had één zoon en vijf dochters. Het is niet oninteressant na te gaan met wie deze dochters huwden, omdat het aantoont dat de vader er tenvolle in geslaagd was zijn Brugse relaties heel wijd - zij het dan in een duidelijk homogene levenskring - open te zetten.

 

Werden aldus zijn schoonzoons: Jan Torreborre (1799-1870) uitbater van de nachtbarge naar Gent, François Mabesoone (1800-1868) bekend brouwer, Jacques Cockelaere (1810-1857) uitbater van het belangrijk café-restaurant ‘In de Beurs’ op de Theaterplaats, Constantin Pierre Crommelinck (Kortrijk 20 october 1814 - Brussel vóór 1895) die zowel in Brugge als in Brussel naam zou maken als oogarts, en tenslotte Joseph De Jaegher (1818-1888), aanvankelijk opzichter bij Bruggen en Wegen, daarna stichter van een smidse in 1851 en van de ijzergieterij De Jaegher in 1854, die zouden uitgroeien tot de werkhuizen La Brugeoise in Sint-Michiels en de ijzerhandel De Jaegher op de Burg(33).

Joseph Bogaert.

Alphonse Bogaert werd in Brugge geboren op 11 februari 1821 als enige zoon in het kinderrijk gezin van Daniel Bogaert-Dumortier. Hij overleed in Brugge op 28 mei 1869.

 

Op 10 september 1844 huwde hij met Clementine Maignien, (Brugge 12 september 1822 - 13 januari 1869), de dochter van het Frans echtpaar Maignien-Vasseur.

 

Gabriel Maignien was leraar aan het atheneum van Brugge en Agnes Vasseur leidde een privéschool voor meisjes uit de

burgerij(34). Een oom van de bruid, Armand Maignien was collegedirectuer te Rijsel en haar broer, Victor Maignien was leraar aan het college te Douai(35): een onderwijsfamilie.

 

Toen Alphonse Bogaert zich in 1840 bij zijn vader in de drukkerij en boekhandel kwam vervoegen, werd besloten een krant uit te geven, aanvankelijk de ‘Annonce de Bruges et de la Province’, hoofdzakelijk een publiciteitsblad, die in 1844 omgedoopt werd tot ‘l'Impartial de Bruges’ en de spreekbuis werd van de radicale vleugel van de liberalen in Brugge.

 

Nog meer dan zijn vader bevond Alphonse Bogaert zich opgenomen in een goed identificeerbaar milieu, dat van Paul en Charles Devaux en van Jean Goddyn, van de Chantrells en van Isidore Jullien, van de Dujardins en de Boyavals, van Deljoutte en de Doudans, die sedert 1830 een invloedrijke plaats in Brugge bekleedden en gedurende meer dan veertig jaar (tot circa 1875) een belangrijk deel van de politieke, administratieve en commerciële macht in de stad en de streek monopoliseerden en tevens een belangrijke invloedssfeer in de hoofdstad van het jonge koninkrijk verwierven(36).

 

Niet alleen de ‘Impartial’, maar ook veel afzonderlijke boeken en drukwerken die van de persen van Alphons Bogaert rolden, gaven aan zijn drukkerij een duidelijk profiel: francofoon (en tevens, omwille van de Chantrells anglofiel), vrijdenkend, hevig antiklerikaal, propagandist van het rijksonderwijs en tegenstander van het katholiek onderwijs, in één woord: promotor van het radicaal liberalisme dat regelmatig in botsing kwam met de gematigde liberalen die in de ‘Journal de Bruges’ van P.C. Popp hun spreekbuis hadden. Alphonse Bogaert was vrijmetselaar in de Brugse loge ‘Les Vrais Amis Réunis’(37).

Het hoogtepunt van de activiteiten en van het politiek belang van Alphonse Bogaert ligt tussen 1844 en 1860. Na die datum ging het bergaf. De reden was van familiale aard. Tussen Bogaert, over wie ‘De Hoop van Brugge’ destijds geschreven had dat hij een drankprobleem had en een ‘vrouwenloper’ was(38) en Clementine Maignien kwam het in 1859 tot een breuk, die leidde tot een feitelijke scheiding(39).

 

Bogaert verliet Brugge en ging zich in Kortrijk vestigen, op het tijdstip (midden 1860) dat Clementine Maignien een doodgeboren kind ter wereld bracht. Op de overlijdensaangifte werd Alphonse Bogaert als ‘particulier’ aangegeven en zijn vrouw als ‘boekdrukker’(40).

 

Ook in 1858 en 1859 had het echtpaar pasgeboren kinderen verloren.

Alphonse Bogaert in Kortrijk.

In Kortrijk nam Alphonse Bogaert de drukkerij van F.J. Botte, gelegen in de Frankrijkstraat 10 over, en meer in het bijzonder het liberaal nieuwsblad ‘Le Memorial de Courtrai et de l'Arrondissement’, dat in 1851 gesticht was. Drukker Bogaert verhuisde nogal wat: van de Frankrijkstraat ging het naar de Doornikstraat 53 (januari 1861), de Peterseliestraat 10 (november 1862), de Rijselstraat 18 (juni 1865)(41) en tenslotte de Markt 12 (april 1869)(42).

 

Dit nomadenleven wijst zeker niet op een welvarend en goed georganiseerd bedrijf.

 

De verhoudingen binnen de liberale partij van Kortrijk

waren ook al niet zonder problemen. Weldra kwam er een scheuring en in 1863 het Bogaert weten dat het blad voortaan zijn uitsluitende eigendom was en niet meer het orgaan van de liberale partij(43). Korts daarop werd ‘L'Organe de Courtrai’ het liberaal partijblad, maar in 1864 liep de onenigheid verder op en had ieder kamp voortaan zijn spreekbuis: de ‘Memorial’ van Bogaert voor de radicale en de ‘Organe’ voor de gematigde liberalen(44).

De drukkerij van C. Maignien, echtgenote Bogaert.

Na het vertrek van Alphonse Bogaert uit de echtelijke woning, bleef de echtgenote achter met vier kinderen ten laste, respectievelijk 14, 12, 10 en 7 jaar oud. Ze bleef de ‘Impartial’ uitgeven en de drukkerij, boek- en papierhandel uitbaten, eerst in de Philipstockstraat en weldra in de Ezelstraat 1.

 

Zij werd hierbij geholpen door haar ongehuwde broer Edouard Maignien (Brugge 14 april 1821 - 15 mei 1868), afdelingshoofd bij het provinciaal bestuur, die bij haar kwam inwonen(45).

 

De drukkerij verloor echter veel van zijn dynamisme en de ‘Impartial de Bruges’ veel van zijn snedigheid.

 

Edouard Maignien overleed in 1868 en Clementine Maignien op 10 januari 1869: ze was 46 jaar. Alphonse Bogaert kwam terug naar Brugge, maar op 28 mei 1869 stierf hij eveneens: hij was 48 jaar geworden.

Leon Bogaert (1845-

Leon Bogaert was de oudste van de vier in leven gebleven kinderen in het gezin Bogaert-Maignien. Hij had zeker geen aanleg voor het ouderlijk bedrijf: hij beoefende de twee wel erg verschillende beroepen van toondichter en van handelaar in kurken(46).

Voor hem was de korte periode tijdens dewelke hij de leiding van de Kortrijkse en de Brugse drukkerij op zich nam, er vooral één van zoeken naar overnemers.

 

Te Kortrijk raakte hij er tamelijk vlug van af. Eerst werd de zaak overgenomen door Constant Jaspin en zijn zusters, maar dit hield slechts een paar weken stand - wellicht hielden ze zich niet aan de gesloten overeenkomst? - en vanaf augustus 1869 werden drukkerij en krant in handen genomen door F. Vergote, die enkele dagen later ‘Le Memorial de Courtrai’ omdoopte tot ‘La Lys’.

 

Te Brugge bleef Leon Bogaert iets langer de zaak leiden en men krijgt zelfs de indruk dat hij er nieuw dynamisme poogde in te steken. In 1869 drukte hij gedurende een drietal maanden het kortstondig Blankenbergs krantje ‘L'Echo de la Plage’(47). In 1870 drukte hij gedurende 6 maanden het radicaal-liberale ‘La Réforme’, waarvan de doelstellingen en de initiatiefnemers niet erg duidelijk bleken(48).

 

En van september 1872 tot maart 1873 gaf hij ‘La Nouvelle Plume’ uit, het kunstblad dat in opvolging van ‘La Plume’ verscheen(49).

 

Het blijft nog een mysterie hoe het komt dat de liberale ‘Impartial’ in die periode plots een ommezwaai naar de katholieken maakte en een tijd Guido Gezelle als redacteur had(50). Speelde de verwantschap tussen Leon Bogaert en kanunnik Duclos hierin wellicht een rol?

 

Leon Bogaert huwde op 25 mei 1871 met de zeven jaar oudere Louise Hoozeman. Op 30 december 1873 verhuisde het echtpaar naar Antwerpen.

 

De tweede zoon van het gezin Bogaert-Maignien, Alphonse Bogaert werd verificateur bij de Registratie en Domeinen. Hij vertrok naar Westerloo in augustus 1872 om een paar jaar later te Ieper benoemd te worden.

 

De twee dochters bleven in het huis Ezelstraat achter.

Adèle Bogaert huwde op 22 met 1876 met Florimond Van Hove die kantoorbediende was. Ze gingen wonen in de Langestraat nr. 54 waar zij winkel hield, maar zij stierf al het jaar daarop, de 4 maart 1877. Emilie Bogaert verliet Brugge voor Ieper op 20 november 1878, waarschijnlijk om bij haar broer te gaan wonen.

 

Hiermee waren de afstammelingen van Alphonse Bogaert-Maignien definitief uit Brugge verdwenen. De sociale status van deze nakomelingen had duidelijk onder de huiselijke problemen geleden.

 

De drukkerij en de ‘Impartial’ vonden geen overnemers: in de loop van het jaar 1873 verdwenen ze geruisloos uit de Brugse drukkers- en uitgeverswereld, aldus een eindpunt plaatsend achter honderd jaar Brugse drukkersactiviteiten door de familie Bogaert.

 

a. van den abeele

Bijlage 1.
Beknopte inventaris van gebruikte namen.

I. Joseph Bogaert en opvolgers.

vanaf 1783: Joseph Bogaert
  ook: Bogaert
  J. of Jos Bogaert
één maal in 1787: Patriotycksche Drukkerij
één maal in 1792: Drukkerij van Vriendschap en Liberteyt
vanaf januari 1795: J[oseph] Bogaert en Zoon
in 1798: J. Bogaert et fils, imprimeurs de
  l'administration centrale du département de la Lys
in 1807: J. Bogaert et fils, imprimeurs des mairies des communes rurales
einde 1820; weduwe J. Bogaert en Zoon
vanaf mei 1821: J. Fr. Bogaert-Verhaeghe
vanaf 1825; J.F. Bogaert
vanaf 1842: J.F. Bogaert en Zoon
vanaf October 1844: Julius Bogaert

II. Daniel Bogaert-Dumortier en opvolgers.

Vanaf 1806: Bogaert-Dumortier
  ook: Daniel Bogaert-Dumortier D.J. Bogaert-Dumortier

in 1814: Bogaert-Dumortier, stadsdrukker
vanaf 1840: D. Bogaert-Dumortier en zoon
vanaf 1844: A[lphonse] Bogaert
vanaf 1859: 1) A. Bogaert, Kortrijk
  2) C. Maignien, vrouw Bogaert, Brugge ook: C. Bogaert-Maignien
vanaf 1870: Leon Bogaert

Bijlage 2.
Inventaris van nieuwsbladen en periodieken door de opeenvolgende brugse drukkers Bogaert uitgegeven of gedrukt.

De stichter 1783-1820

Joseph Emmanuel Bogaert (1752-1820)  
- Uitgever en drukker van:  
Vaderlandsch Nieuwsblad 21/12/1792 tot 22/03/1793
Brugsch Nieuwsblad 26/03/1793 tot 02/04/1793
Brugsche Gazette 23/06/1795 tot 17/05/1811
(met medewerking van Daniel en/of Jan Frans Bogaert) Journal du Département de la Lys 20/05/1811 tot 31/01/1814
(in associatie met G. De Busscher-Marlier en met medewerking van Jan Frans Bogaert)
Feuille d'affiches, d'annonces et
avis divers de bruges - Blad van
Waarschuwingen, Bekendmakingen
en van alle slag van Berigt en der
stad Brugge.		 aug/sept. 1811 tot januari 1814
(met medewerking van Jan Frans Bogaert)
Brugsche Gazette - Gazette van  
Brugge en van het Departement der Leie 28/02/1814 tot 06/10/1815
(met medewerking van Jan Frans Bogaert)
Gazette van Brugge en van de  
Provincie West Vlaanderen 06/10/1815 tot 31/12/1816
(met medewerking van Jan Frans Bogaert)
Gazette van de Provincie van West-Vlaanderen en der stad Brugge 01/01/1817 tot 20/11/1820
(met medewerking van Jan Frans Bogaert)
- Drukker van:  
De Rapsodisten 10/07/1784 tot 25/06/1785
Bulletin de l'armée belgique begin mei tot einde oktober 1790

De opvolgende tak 1820-1845

Madeleine Denies, weduwe Joseph Bogaert (1748-1832)
- uitgever en drukker van:  
Gazette van de provincie van West-Vlaanderen en der stad Brugge 23/11/1820 tot 23/05/1821
(in samenwerking mat Jan Frans Bogaert)

Jan Frans Bogaert (1779-1844)  
- uitgever en drukker van:  
Gazette van de provincie van West-Vlaanderen en der stad Brugge 24/05/1821 tot 10/10/1844
Jules Bogaert (1827-)  
- uitgever en drukker van:  
Gazette van de provincie van West-Vlaanderen en der stad Brugge 11/10/1844 tot 05/12/1845
(na 5/12/1845: overgenomen door L.B. Herreboudt)

De afzonderlijke tak 1806-1873

Daniel Bogaert-Dumortier (1777-1849)  
- uitgever en drukker van:  
l'Annonce de Bruges et de la Province ± 01/10/1840 tot 14/08/1844
(met medewerking van Alphonse Bogaert)
Alphonse Bogaert (1821-1869)  
- uitgever en drukker van:  
l'Impartial de Bruges 15/08/1844 tot 03/08/1859
Polichinelle februari 1849 tot mei 1849
Le Memorial de Courtrai 03/10/1860 tot 28/05/1869
- drukker van:  
Het Brugsche Vrije 13/05/1848 tot 11/05/1849
Nieuwe bijdragen voor  
onderwijs en opvoeding  
ten dienste der onderwijzers 1852 tot 1857
Clementine Maignien, echtgenote A. Bogaert (1822-1869)
- uitgever en drukker van:  
l'Impartial de Bruges 03/08/1859 tot 10/01/1869
- drukker van:  
Nieuw Tijdschrift voor  
opvoeding en onderwijs  
ten dienste der lagere  
scholen 1858 en 1859
Leon Bogaert (1845- )  
- uitgever en drukker van:  
l'Impartial de Bruges 03/01/1870 tot begin 1873
Le memorial de Courtrai 28/05/1869 tot juli 1869
La Nouvelle Plume 15/09/1872 tot 09/03/1873
- drukker van:  
l'Echo de la Plage juni 1869 - september 1869
La Réforme 05/02/1870 tot in 1872

Bijlage 3.
De schilderijenverzameling van Joseph Bogaert
catalogus naar onderwerp

Onze nummering materiaal (p=paneel) (d=doek) onderwerp schilder
 
Oud testament  
1. P Tobias en de engel in berglandschap  
2. P Een tempelinterieur  
3. D Palestijns landschap met karavaan-halte Rycks
4. D David met het hoofd van Goliath Van Oost de Oude
5. D De nederlaag der Filistijnen  
6. D Het vertrek van Ezaü  
7. D De val der engelen Italiaanse meester
8. D Jacob en Ezaü  
9. D Koning David aan wie een slaaf wordt aangeboden J. Ducq
10. D Lot en zijn dochters J. Ducq
 
Nieuw testament  
11. D St.-Pieter Van Oost
12. D Gekruisigde Christus tussen de 2 moordenaars Italiaans meester
13. D Maria en kind Jezus Segers
14. D Maria Magdalena stervend, met engelen A. Van Dyck
15. D Landschap met Maria Magdalena Salvator Rosa
16. D Christus te Emmaüs Caravagio
17. D Gekruisigse Christus tussen de 2 moordenaars Frans Pourbus
18. D Piëta Annibal Varrache
19. D Aanbidding der drie koningen  
20. D De besnijdenis  
21. D Kruisafneming (grisaille) A. Van Dyck
22. D Gekruisigde Christus en H. Familie Le Bassau
23. D Maria en kind Jezus Van Houk
24. D Maria en kind Jezus Schut
25. D Christus Van Oost de Oude
26. D Kruisafneming Victor Boucquet

27. D Maria en kind Jezus Franck
28. P Jezus voedt de massa in de woestijn naar Franck
29. D Laatste avondmaal (grote compositie)  
 
Christelijke taferelen  
30. D Een kluizenaar in meditatie in een grot Rembrandt
31. P Landschap met pelgrims Memlinc
32. K Carolus Borromeus Franck
33. D Ongeschoeide Karmeliet in aanbidding voor het kind Jezus Herregodts
 
Genrestukken  
34. P Walvisvangst Van Oost
35. P Alchimist in zijn lab naar Teniers
36. D Bandieten beroven reizigers Meulener
37. D Tijgergevecht Grief
38. D Beren en honden Grief
39. D Zoon van Oost bespeelt de mandoline Van Oost de Oude
40. D Alchimist in zijn lab Van Helmont
41. D Bolders vóór een cabaret Teniers
42. D Bandieten vallen een karavaan aan Van Blommen
43. P Oude man laat zich het been verzorgen door een jonge man Ryckaert
44. P Oude man slaat de trommel, jonge man begeleidt hem op de fijfer Ryckaert
45 D Turk en koopvrouw Nollet
46. P Man die ham eet  
47. P Een ‘tabagie’ naar Brouwer
48. D Putti te midden van fruit  
49. D Dorpskermis De Vos
50. P Conversatiestuk naar Palamedes
51. D Interieur naar Van Ostade
52. D Interieur naar Van Ostade
53. D Interieur met rustende jagers Hollandse meester
54. D Jachtscène Sneyers
55. D Keukeninterieur Hollandse meester
56. P Interieur naar Brouwer
57. D Een architectuur  
58. D Een vanitas  

Mythologische scènes  
59. D Een sybilla Van Thulden
60. D Venus en de Liefde slapend onder een laken dat door een sater wordt opgetild Albane
61. D Feest van de Zeegod  
62. D Feestmaal Mare Antonius bij Cleopatra Le Brun
63. D Godenfestijn Jordaens
64. P Het gevecht der amazonen ‘waardig van Rubens’
65. D Feest van Pan Van Hal
 
Oorlogsscènes  
66. P Veldslag vóór Antwerpen Van Oost
67. P Cavaleriegevecht op een brug Stafle
68. D Veldslag vóór Belgrado: prins Eugeen verslaat de Turken Vichtenburg
69. D Een zeeslag  
70. D De vernietiging van de Engelse vloot door de Hollandse vloot onder het bevel van admiraals De Ruyter en Tromp naar De Dunes
 
Landschappen  
71. Koper Landschap  
72. Perkament Landschap  
73. Perkament Landschap  
74. D Landschap  
75. P Landschap Van Goyen
76. P Storm naar Willart
77. D Landschap met figuren Teniers de Oude
78. D Landschap De Deyster
79. P Zicht op Vlissingen  
80. P Landschap  
81. P Landschap  
82. P Landschap  
83. D Storm naar Le Poussin
84. P Landschap met veel figuren  
85. P Landschap met veel figuren  
86. D Landschap naar Wouwermans
87. P Winterlandschap Molenaer
88. D Landschap met figuren Huysmans
89. P Landschap Nijs
90. D Waterval  

91. D Winterlandschap Artois
92. D Landschap Achtschelling
93. D Een brand Van Heil
94. P Landschap met ruïnes Muller
95. D Landschap met figuren naar Paelenburg
96. D Landschap  
97. D Landschap  
98. P Landschap  
99. P Landschap  
100. P Landschap  
101. P Landschap met paarden Van Blommen
102. P Landschap  
103. Koper Landschap met vogels en dieren  
104. D Berglandschap met figuren Le Poussin
105. D Landschap L. Arthois
106. D Landschap  
107. P Landschap bij maanlicht Houper
108. D Winterlandschap Breughel
109. D Landschap  
110. D Landschap met schapen  
111. P Landschap naar Teniers
112. P Landschap  
113. D Landschap  
114. D Landschap  
115. D Landschap  
116. D Landschap Huysmans
117. P Landschap bij maanlicht  
118. D Landschap met dieren  
119. D Landschap met dieren  
 
Stillevens  
120. D Fruit Morero
121. D Fruit Morero
122. P Fruit en dode vogels naar David de Heem
123. P Mosselen  
124. P Een ham Van Sou
125. P Bloemenkrans en juwelen Breughel
126. D Fruit Gilemans
127. D Bloementuil Verbruggen
128. D Geschoten wild  
129. P Tulpen en insekten  
 
Marines  
130. D Stormachtige zee naar Bakhuyzen
131. P Marine  
132. D Een zeehaven  

Portretten  
133. D Portret Verhelst
134. D Portret Verhelst
135. P Portret naar Otto Venius
136. P Zelfportret J. Van Eyck
137. D Karikaturen  
138. D Portret van een koning van Engeland  
139. D Een engelenkop (studie)  
140. D Een kop (studie)  


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs