Biekorf. Jaargang 83

[p. 19]

Rond de heksenstoet van Beselare

De Heksenstoet van Beselare zal dit jaar op de laatste zondag van juli voor de 25ste maal zijn ommegang houden. De gebeurtenis gaat terug op een wijkkermis in de vroegere Zonnebekestraat, sinds de fusie omgedoopt tot Beselarestraat, wat ook geen vondst is. Te Beselare, een dorp met toen nog veel seizoenarbeiders, waren reeds tevoren enkele sprekende gebruiken uit het volkse vaatje getapt, zoals de begrafenis van het hespebeen en de begrafenis van de portemonnee. Men vindt ze ook elders. Optochtjes zochten daarbij alle bevriende oorden van lafenis op. Toen in 1958 aan de heksenstoet werd begonnen, en een plaatselijke studentenclub manschappen hielp leveren, zaten daar aanvankelijk nogal wat oneigen, zeg maar carnavaleske elementen in. Nochtans is het maskeren zoals elders in West-Vlaanderen, te Beselare géén traditie. Als in de stoet gemaskerd werd en nog wordt opgetreden door figuranten die dat net zo goed gegrimeerd zouden kunnen, wil dit middel de identiteit helpen verbergen. Het is des te begrijpelijker omdat vooral de rol van de vliegende heksen die door lenige jonge mannen wordt vervuld, met die schrikwekkende maskers aan nog wat echter lijkt. Ze boeien niet alleen de toeschouwers maar zetten ook kleur bij de acrobatische toeren waarmee de vertolkers elkaar pogen te overbluffen. Eén ervan klom zelfs ooit in een telefoonpaal!

In tegenstelling met sommige andere optochten die nogal kunstmatig op het papier ontstaan, gaat het feest te Beselare terug op een hardnekkige volkse traditie. Hoelang het dorp aangeschreven staat als de toveresseparochie weten wij niet. De romancier Edward Vermeulen, alias Warden Oom, die van Beselare afkomstig was, betitelt zijn geboortedorp met die naam in zijn Levensschets uit 1925. Veel Beselaarse herinneringen hebben in zijn oeuvre hun neerslag gevonden. Maar de benaming is stellig ouder en in de streek mondgemeen. Een spotdicht uit 1715 somt er al de gronden van op. De eerste wereldoorlog die Beselare met de grond heeft gelijk gemaakt en alle materiële getuigen deed verdwijnen, heeft daar blijkbaar weinig aan veranderd.

Op Heksenstoet-zondag staat op het dorpsplein te Beselare de Heksenwaag opgesteld. Men kan er zich mee laten wegen en ontvangt daarna een certifikaat. De gebeurtenis is

[p. 20]

minder komisch dan zij er bij momenten uitziet. Heksen werden tot in de 17de eeuw gruwelijk vervolgd. Wie onder verdenking viel, en er nog de tijd voor had zocht een goed heenkomen. Het Noordnederlands stadje Oudewater in de provincie Zuid-Holland, heeft daarbij een rol van betekenis vervuld. Heksen en heksenmeesters hadden volgens het heersend bijgeloof geen gewicht; zij waren immers als mensen vermomde duivelse geesten. Te Oudewater kon men zich op de plaatselijke heksenwaag van die beschuldiging laten vrijspreken. Later is het meetinstrument bij het wegen van kaas in gebruik gebleven; vandaag is het een museumstuk. De Beselaarse organisatoren hebben er goed aan gedaan het gebruik op hun feest te demonstreren. Zij roepen daarmee ook de historische achtergronden op waar het in hun stoet grotendeels om te doen is.

Het zal de verdienste blijven van de heemkundige Jozef Maes (Geluwe 1899 - Beselare 1980) zijn navorsingen niet te hebben beperkt tot het Markiezaat Beselare en tot het molenpatrimonium van zijn streek, maar daarnaast de volkse verhalen aangaande de plaatselijke heksen te hebben opgetekend en opgefrist. Hijzelf heeft de stoet van jaar tot jaar zien groeien en de inrichters met raad en daad bijgestaan. Een draaiboek in de professionele zin van het woord heeft hij niet geschreven, maar veel sprekende elementen gaan op zijn wenken terug. De jongere generatie bouwt verder op zijn bevindingen en kan de studie van de verschijnselen door eigen geschriften nog meer diepgang en kritisch inzicht verschaffen. Mogelijk komt dat ook de stoet zelf verder ten goede.

Jozef Maes heeft de samenstelling van wat wij zijn ‘heksenkroniek’ durven noemen, verantwoord als volgt: Vroegere Beselaarse zoekers en vorsers als Lodewijk Callewaert, Carol Nuitten, Warden Oom, Victor Hollevoet, Jozef Casier, Lodewijk De Wolf, tekenden reeds in hun tijd alles op wat zij door vertellers hoorden over toverij en heksen. (Mijn) schetsen zijn een bewerking van hun nagelaten notities, alsmede van eigen aantekeningen. Alhoewel niet uit te maken is in hoever deze sagen op historische grond berusten, geven zij ons toch de zekerheid dat zij, eeuwen geleden, ofwel voorgevallen ofwel ontstaan zijn onder het oud en echt Beselaars volk. Zij zijn dus eigen aan de toveresseprochie Beselare.

Ofwel voorgevallen, ofwel ontstaan, schrijft Jozef Maes. Het is zoveel als Wahrheit und Dichtung eens te meer van elkaar onderscheiden maar, omdat er geen rook is zonder

[p. 21]

vuur, tegelijk zinspelen op de kansen die de volkse verbeelding altijd gekregen heeft om rond geheimzinnige en onverklaarbare gebeurtenissen naar hartelust te fantaseren.

Naast enkele verhalen die meer in algemene zin met hekserij te maken hebben, heeft de auteur een tiental gevallen opgetekend of overgenomen waarin een bij naam genoemde vrouw als heks figureert. De vertellingen staan uitvoerig bij Jozef Maes te lezen; wij lichten daaruit alleen en zeer summier volgende persoonlijke gegevens aangaande de betrokken vrouwen:

Katrien Belettere, genoemd Kalle Bleters dochter van Pieter, smid, gevestigd in de Wervikstraat, gestorven in 1747, bezat toverboek dat zij vóór haar dood zelf verbrand heeft; voermanspaarden door haar aangeraakt moesten belezen worden.

Jozefa Coleta Bubbels, genoemd Sefa Bubbels enig kind van Judocus, molenaar van de markies van Beselare, en van Joanna Belettere. Sefa is alzo nicht van Kalle Bleters, geboren in 1667, meid op het Moerhof, huwde ca. 1693 met Pieter Jacobus Bierboom, een vondeling en paardeknecht op dezelfde hoeve. Hun gezin telde zeven kinderen. Vijf ervan en ook de vader stierven aan de pestepidemie die bij de aanvang van de 18de eeuw de streek teisterde. De overgebleven twee kinderen weken uit, zodat Sefa alleen achterbleef. Haar optreden en dat van de uil die zij als huisdier bezat werden in verband gebracht met allerlei tegenslag in landbouw en veeteelt. gestorven in 1750.

Belle Fakke geen jaartallen bekend, leurde met kruiden, o.a. alruinwortel (‘galgejongen’), waarbij zij met een bel haar komst aankondigde.

Leeme Kaduul zonder jaartallen, de naam staat vermeld in een bezweringsgebed afkomstig van de toverij-belezer Carolus Nuitten (Beselare 1689-1763).

Fiete Kwik vestigde zich te Beselare in 1699 en verdween vandaar om-

[p. 22]

streeks 1740, stond bekend als waarzegster, kweekte waarschijnlijk ook kruiden.

Dokke van der Beke (mogelijk dezelfde als Dokke van Deulebeke) rond 1700, stond bekend als handlezer en waarzegster. Toen zij stierf stond een zwarte geit bij haar bed. Zij werd in haar bed gewurgd. Na haar dood gingen huis en lijk in de vlammen op.

Coleta Vandendijcke, genoemd Clette Aandegat vondelinge (op 4 oktober 1703), bedelares, bezat zg. toverdrank, gestorven 1756.

Barbara van Suyt, genoemd Babbe van de Eierpanders geen jaartallen bekend, werd geschuwd vanwege kinderziekten en kindersterfte waarin ze, zo vertelde men, de kwade hand had.

Tanneken Vanhulle bewoonde in 1686 haar eigendom men zag in haar een giftmaakster die met slangen omging.

Mele Wancourt, genoemd Mele Krotte dochter van Paulus, uit Artesië afkomstig en koetsier van de Markies Maximiliaan van der Woestine († 1794), portierster op het kasteel, waar zij de bedelaars moest wegsturen, vandaar haar scheldnaam, woonde later alleen en kwakzalverde met planten en kruiden, gestorven 13 december 1751.

Tot hier deze ‘heksen’-biografie!

Wanneer wij uitgaan van de onderstelling dat bovenstaande gegevens ook maar enigszins historisch betrouwbaar zijn, onthouden wij daaruit alvast het volgende:

1^o

Het betreft, op Kalle Bleters na, alleenstaande vrouwen; geen schoonheden, maar marginale figuren die eenzaam en vereenzaamd ergens te lande hokken en zich met bitter weinig moeten tevreden stellen. De sukkels proberen te overleven met het beoefenen van wat dubieuze geneeskunde of met waarzeggerij die voor de lichtgelovige zielen in een bar slechte tijd het geestelijk alternatief ervan vormt.

[p. 23]

2^o	Het is niet uit te maken of de betrokken vrouwen individueel over al hun geestesvermogens beschikken of integendeel méér intelligentie bezitten dan de dorpsgenoten die hen afstoten. In één geval, opnieuw dat van Kalle Bleters, is er spraak van een boek. De vrouw heeft het echter op het eind van haar leven verbrand en het geheim ervan meegenomen in haar graf. Analfabeten wantrouwen lectuur. Zij zien er iets in dat niet behoort tot de gewone gedragingen en bezigheden van de mens. Een boek met ‘rare tekens’ is een verdacht voorwerp. Men vergelijke de verhalen over Duitse schaapherders die zich op geregelde tijdstippen terugtrokken om in zo'n boek te lezen. Dat zo'n herder protestant kan zijn geweest en dus best kan hebben beschikt over een bijbel in gotisch schrift en verlucht met houtsneden, kwam niet in de gedachten op.
3^o	De ‘heksen’ van Beselare leven in een periode die ten einde loopt tegen de tweede helft van de 18de eeuw. Dat tijdstip valt samen met de bedrijvigheid van de toverij-belezer Carolus Nuitten van wie Jozef Maes het bezweringsgebed heeft gepubliceerd. Nuitten was ongetwijfeld grondig met Beselaarse toestanden vertrouwd. Hij was van het dorp afkomstig en heeft het gekend tot aan zijn dood. Ook noemt hij in zijn ℈gebed’ negen van de tien hierboven genoemde vrouwen bij hun naam om ze als heksen te kunnen bezweren. De tiende, Barbara van Suyt, genoemd Babbe van de Eierpanders, komt niet in zijn litanie voor; zij is trouwens vooral door Warden Oom blijven voortleven. Nuitten kende echter niet alleen het heksenregiment waartegen hij te velde trok, hij kende evengoed de dorpelingen, hun agrarische situatie én hun bijgeloof. Zij waren zijn klandizie. Als ze zijn hulp inriepen, zal hij dat toch ook niet gratis hebben gedaan! Hij had er dus alle belang bij het geloof-in-de-heks levendig te houden, en door insinuaties en geroddel zijn winkel te doen draaien. Zou deze Nuitten daarom niet als de sleutelfiguur van de 18de eeuwse heksenhistories van Beselare kunnen beschouwd worden?
4^o	Voor zover de traditie daarover inlichtingen verschaft, zijn al de betrokken vrouwen, op één na (de gewurgde Dokke van der Beke) een natuurlijke dood gestorven. Historisch gesproken hebben zij in deze zin geluk gehad dat ze te laat geboren zijn. Een eeuw vroeger walmden de brandstapels nog na.

[p. 24]

5^o

In de Beselaarse heksenverhalen komen duidelijke associaties voor van heks-attributen. Het is moeilijk om deze binnen het 18de-eeuwse tijdsbeeld uit elkaar te houden. Zijn er geen vertekeningen sindsdien ingetreden, vooral in verband met het uitzicht en het voorkomen van de zogenaamde heks? Wij betrappen er toch ook onszelf op dat Sneeuwwitje en de Zeven Dwergen van Walt Disney onze verbeelding terzake heeft beïnvloed. Wat opvalt is bijvoorbeeld de relatie heks-kruiden. De alruinwortels van Belle Fakke blijken berucht. De geschiedenis haakt daarmee in op een eeuwenoude traditie omtrent de bedwelmende kracht van die plant, geliefkoosde grondstof voor het uitoefenen van ongewone, zeg maar toverachtige vermogens. Vandaag zou men van drugs spreken. Wij gaan daar niet verder op in, hoewel het interessant zou zijn de door Jozef Maes verzamelde verhalen door te lichten en na te gaan of en in welke mate de ingrediënten passen in het algemeen vocabularium van de heksologie. Men kan daarmee zeer ver in de tijd opklimmen.

Ondertussen blijft een belangrijke vraag grotendeels onbeantwoord: waarom zoveel heksen tegelijk te Beselare terwijl andere gemeenten zonder zaten of zich mogelijk met ééntje moesten tevreden stellen? Betrof het een uitbarsting van collectieve vrouwenhaat of staan wij voor het produkt van de drijverijen van één man? Maar zelfs in dat geval moesten er toch een voedingsbodem en een gewillige bevolking aanwezig zijn bij wie het allemaal kon aanslaan en ingang vinden. Was Beselare anders dan het omliggende: Geluveld, Dadizele, Zonnebeke? Kan er, ruim anderhalve eeuw na de feiten, nog nawerking zijn geweest van het optreden van de geuzen te Beselare en inzonderheid van de uitgetreden priester Roger van Robais, een tijdlang bedienaar van de plaatselijke protestantse gemeenschap? Of tekent het bulderend Jansenisme verantwoordelijk voor de gevoeligheid van de dorpelingen die hun afkeer voor de duivel en zijn pomperijen hebben verhaald op vermeende heksen? Welke rol hebben de markiezen van Beselare, allicht even volksvreemd als hun kastegenoten elders, in dat bijgelovig klimaat gespeeld bij zoverre dat zij in de persoon van alvast één van hun onderhorigen werden belaagd? Al deze vragen leiden terug naar de persoonlijkheid van Carolus Nuitten die wel eens als de katalysator van de beweging kan hebben gefungeerd.

[p. 25]

Tenslotte nog dit. De regie van de Heksenstoet programmeert daarin ook de terechtstelling van een heks op de brandstapel. De dramatische gebeurtenis wordt 's avonds op het dorpsplein nog overgedaan. De reden van de uitbeelding ligt historisch voor de hand Terecht is zij echter opgenomen in een apart gedeelte van de stoet, want zij heeft duidelijk niets te maken met het relaas betreffende de autochtone heksen van Beselare die, zoals aangestipt en gelukkig voor haar, reeds in een andere tijd hebben geleefd.

G. GYSELEN

Bibliografische noot

Jozef Maes heeft inzonderheid in delen twee en vier van zijn Beselaarse Gedenkboeken (De Windmolens, Brouwerijen, Herbergen en de Toveresse Parochie, 1958, en Het Markiezaat van Beselare, met een aanhangsel over Folklore en Heksen, 1965) het materiaal gepubliceerd waarnaar wij verwijzen. Het aangehaald verhaal van Warden Oom is opgenomen in Grepen uit aardig Mensenleven. Een bijdrage van Lodewijk De Wolf, een tijdlang ook onderpastoor te Beselare, is opgenomen in Biekorf. 27ste jaargang, (1921), blz. 273-278.

Voor de lotgevallen van Roger van Robais zij verwezen naar de studie van A.C. De Schrevel: Le Protestantisme à Y pres et dans les environs de 1578 à 1584 d'après des comptes contemporains in Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique, derde reeks, IX, 1913.

Voor het algemeen klimaat rond hekserij in onze gewesten is het werk van Hervé Stalpaert: Toverije in het Brugse Vrije, 1950, nog altijd bruikbaar. Het boek bevat tevens een goede bibliografie, uiteraard enigszins verouderd, en gericht op de volkskunde. Recent is Heksenprocessen in de Nederlanden door dr. Fernand Vanhemelryck, 1982, waarin het verschijnsel in al zijn gruwelijkheid wordt behandeld.

De jongste jaren publiceerde J. Monballyu enkele studies over heksenprocessen, voornamelijk in Brugge en de kasselrij Kortrijk (Volkskunde, jg. 1980-81, De Leiegouw, jg. 1982, enz.), meestal vanuit rechtshistorisch standpunt. Voor Heestert bijvoorbeeld behandelt hij verscheidene 17de eeuwse processen. Ook hier dus heeft de volkszeg ‘Heestert en Moen, waar de toveressen broên’ (J. Cornelissen, Ned. Volkshumor op stad en dorp, II, 227), net zoals te Beselare, een historische achtergrond van waargebeurde feiten.

Wij danken van harte de heer Oswald Maes, zoon van de bovengenoemde auteur én regisseur van de Heksenstoet, die ons omstandig over het ontstaan van de stoet heeft ingelicht en ook de gegevens uit Oudewater aanbracht, daarbij verwijzend naar de studie van Rika Muchez: De Heksenwaag, 1965.