Biekorf. Jaargang 81

[p. 101]

[Nummer 2]

Cornelis Schuute en een onlangs ontdekte almanak voor 1551

De Brugse docteur in medicinen, zoals Schuute zich meestal noemt, behoort vermoedelijk niet tot de plejade artsen uit de zestiende eeuw die ook buiten de landsgrenzen naam en faam hebben verworven. Het weinige dat over hem bekend is, valt hoofdzakelijk af te leiden uit zijn geschriften, voor zover ons deze via biografieën, bibliografieën en exemplaren zijn overgeleverd⁽¹⁾. Dit zou moeten aangevuld worden door een stelselmatig gevoerd onderzoek van het archief van het Sint-Janshospitaal te Brugge, waaraan Schuute als arts verbonden was⁽²⁾; binnen het bestek van deze korte bijdrage kon dit niet gebeuren en ik laat deze kluif gaarne aan een Brugs historicus over.

In de meeste van zijn publikaties - een vijftiental - noemt Schuute, Schute of Schuutius (Cornelis, Cornille of Cornelius) zich doctor in medicijnen, éénmaal professor medicinae. Nergens vermeldt hij zijn afkomst. De Meyer in zijn Analectes médicaux⁽³⁾ laat hem in Zeeland geboren worden en sterven in 1580; welke zijn bron is, deelt hij

(1) Het is niet de bedoeling geweest voor deze korte mededeling over Schuute, een enquête te voeren in binnen- en buitenlandse bibliotheken De lijst van de ons thans bekende titels is aan het eind van deze bijdrage te vinden.

(2) Dit blijkt uit enkele rekeningen die in recente publikaties werden aangehaald, evenwel zonder bronvermelding. Het betreft A. VAN DEN BON, Het achthonderd jaar oud Sint-Janshospitaal van de stad Brugge, Brugge, 1974 (in eigen beheer), blz. 233 en 348; en A. VAN DEN BON, De dokters en chirurgen vanaf de 16de eeuw tot heden, in: Sint-Janshospitaal Brugge 1188-1976. Tentoonstelling georganiseerd door de Commissie van Openbare Onderstand van Brugge, 5 juni-31 augustus 1976, dl. I, blz. 133.

(3) I.J. DE MEYER, Analectes médicaux ou recueil de faits qui ont rapport à l'art de guérir et qui se sont passés dans le ressort de la ville et du franc de Bruges depuis 1400 jusqu'à nos jours. Brugge, 1852, dl. II, blz. 14-15. Dit werd ongecontroleerd overgenomen door L. DE PRAETERE in haar studie Brugse almanakken 1683-1850, Antwerpen, 1979 (Nederlandse volkskundige bibliografie, 30), blz. XII.

[p. 102]

niet mee⁽⁴⁾. Of is hij afkomstig uit Amsterdam, zoals de drie Sint-Andrieskruisen op het wapen laten vermoeden (zie ill. 1)? De biografen Foppens en Eloy beweren dat hij het doctorsdiploma in 1541 te Leuven behaalde⁽⁵⁾; Bergmans is voorzichtiger en acht het waarschijnlijk dat Schuute te Leuven studeerde⁽⁶⁾. Hij staat niet ingeschreven op de rol van de Leuvense Universiteit⁽⁷⁾. Van 1542 tot in 1564-65 woont Schuute te Brugge in een huurhuis van de St.-Donaaskerk in de Wulfaertstrate⁽⁸⁾. Het enige dat we aangaande Schuute's verblijfplaats nog vernemen, is in 1553, toen hij slechts ‘pour cest heure’ in Antwerpen ‘en la rue de Chambre, prez le Schutters put’ verbleef - de tijd om de pronosticatie op de meridiaan van Antwerpen te berekenen? Evenzo verbleef hij in 1561 een uur ‘en la Haye Dhollande’. Dat hij zich inderdaad te Antwerpen en daarna te 's-Gravenhage zou gevestigd hebben, zoals De Meyer en Bergmans schrijven, is vrijwel uit te sluiten.

Van Cornelis Schuute zijn tot nog toe veertien almanakken en pronosticaties in druk bekend. In de inleiding tot de pronosticatie voor 1535 vertelt hij hoe hij door enkele goede vrienden verzocht werd een pronosticatie met almanak te berekenen op de meridiaan van Brugge en van het Vrije. Met deze uitgave zet de rij in die, weliswaar met talrijke onderbrekingen, in 1561 wordt afgesloten. Of Schuute gedurende al die tijd elk jaar een pronosticatie en een almanak op de markt heeft gebracht, weten wij natuurlijk niet met zekerheid maar is zeer wel mogelijk.

(4) Schuute staat niet in de werken over Zeelands geleerden, van P. de la Rue, Lantsheer & Nagtglas, Meertens.

(5) F. FOPPENS, Bibliotheca Belgica, dl. I, Brussel, 1739, blz. 219; N.F.J. ELOY, Dictionnaire historique de la médecine ancienne et moderne, dl. IV, Mons, 1778, blz. 238.

(6) P. BERGMANS, s.v. Schuyt, Corneille, in Biographie nationale, dl. XXII, Brussel, 1914-1920, kol. 76-77.

(7) A. SCHILLINGS, Matricule de l'Université de Louvain, dln. III-IV, Brussel, 1958-1966.

(8) Nog genoemd de corte wulfhagestrate, nu Wulfhagestraat, een zijstraat van de Noordzandstraat. Voor 1534-35 is er geen bewijs dat hij in de Wulfaertstraat woonde. Hij komt nominatim als huurder op dit adres voor vanaf 1557 (zie ABB, Fonds St.-Donaas, Reken. Kerkfabriek fol. 5v) tot 1564 (Ibid. fol. 4v), informatie die ik aan de h. A. Dewitte te danken heb. In 1571 blijkt hetzelfde huis verhuurd aan Guillibertus Schuute. In J. BETHUNE, Méreaux des familles brugeoises, dl. I, Brugge 1890, blz. 276, 355-356, komt zijn dochter Jaqueline (+ 1638) echtg. P. vande Voorde voor.

[p. 103]

Als drukker van Schuute's almanakken en pronosticaties⁽⁹⁾ ontmoeten wij achtereenvolgens Willem Vorsterman, Hendrik Peetersen van Middelburch en diens weduwe⁽¹⁰⁾. Peetersen heeft ongetwijfeld onmiddellijk na de dood van Vorsterman dezes taak voor de Brugse arts overgenomen. Dat er vóór 1549 - datum van de eerst bekende uitgave van Schuute's pronosticaties door Peetersen - al relaties tussen de auteur en zijn nieuwe drukker bestonden, blijkt immers uit twee werkjes bij Peetersen van de pers gekomen. Het eerste is de tekst van een lezing die Schuute te Brugge gehouden had over de therapie van glaukoom bij Galenos, verschenen in 1546. De titel, Dissertatio de medicina, door Bergmans uit oudere biografieën overgenomen en die hij blijkbaar niet heeft kunnen controleren, is vermoedelijk de in 1546 gedrukte Oratio (zie in de lijst achteraan, nr. 16). Een jaar later is er bij dezelfde drukker een werk verschenen dat bij Sweertius⁽¹¹⁾ voor het eerst vermeld wordt; de titel luidt daar ongeveer als volgt: Disputatio astrologica contra Diarium Almanachum Petri Bruhesii à Rithoven... (lijst nr. 15). De auteur richt er zich in het Grieks tot Franciscus Craneveldius en in het Latijn tot Dominus Halainus. Andreas⁽¹²⁾ voegt hier nog iets aan toe. Ongetwijfeld bedoelt Van den Bon⁽¹³⁾ dit geschrift waar hij het heeft over Schuute als auteur van een Grieks-Latijns werk ter bestrijding van astrologie en andere magische praktijken en kwakzalverij in de geneeskunde, in casu gericht tegen Petrus Bruhesius⁽¹⁴⁾. Noch van de Oratio noch van de Disputatio

(9) Bij de bespreking die volgt, is de Engelse pronosticatie buiten beschouwing gelaten omdat wij er geen inzage van hadden; uit de aard der zaak ook de nog niet teruggevonden Franstalige uitgave.

(10) A. ROUZET, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle, Nieuwkoop, 1975.

(11) F. SWEERTIUS, Athenae Belgicae, Antwerpen, 1628, blz. 197.

(12) V. ANDREAS, Bibliotheca Belgica, Ed. renovata, Leuven, 1643, blz. 165.

(13) A. VAN DEN BON, De dokters en chirurgen..., dl. I, blz. 133; hij noemt Schuute arts en wiskundige.

(14) a) Op 3 jan. 1547 had C. Schuute Pieter van Bruhezen gedagvaard voor schepenen te Brugge om de spreiding van diens almanakken te voorkomen, gezien Van Beurzen hem niet en verstaet inde conste van astrologie... ende medecinne... ende dat hy zyne Galend ghelesen heeft alleenlic met eender ooghe. Hiertoe dient Schuute twee quayeren in griecscher talen in, als weerlegging. Zie L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, Essais d'Archéologie Brugeoise, dl. III. Mémoriaux de Bruges, Brugge 1913, blz. 420-422.
b) I. v.m. Bruhesius en de astrologie leze men ook A. V(IAENE), Wijsheid van chirurgijns en astrologijnen 1550-1565, in Biekorf LX (1959), blz. 250-251.

[p. 104]

heb ik een exemplaar kunnen inzien, maar beide drukken zijn recent bibliografisch vastgelegd (zie lijst nr. 15 en 16).

Hoewel pronosticeren niet direct een medische aangelegenheid was, hebben zich toch heel wat artsen aan het opstellen van prognosen bezondigd. Maar om het naar behoren te doen, zo meent Schuute, moet de arts ook de wetenschap van de astrologie beheersen (lijst nr. 13). Bovendien is het volstrekt noodzakelijk dat hij goed Grieks kent (lijst nr. 10).

Kennen wij niet zoveel met zekerheid over de levensloop van Cornelis Schuute, wel weten wij hoe hij er uitzag. De arts verzorgde zijn publiciteit: op elke uitgaaf prijkt zijn wapenschild, op zes daarenboven zijn portret. Het wapen is van goud met een dwarsbalk van keel, beslagen met drie Andrieskruisen van zilver, in het schildhoofd twee jachthoorns van sabel, in de schildvoet een schuit van sabel, het geheel getopt met een helm met eenhoornkop en afhangende acantbladeren. Het is niet moeilijk in dit sprekend wapen de naam van de arts te zien: de jachthoorn (cor in het Frans) en de schuit. De drie Sint-Andrieskruisen zijn misschien het Amsterdamse stadswapen, horizontaal! Willem Vorsterman heeft dit wapen de eerste maal afgedrukt: een houtsnede (a), ca. 30 × ca. 30 mm. Hendrik Peetersen van Middelburch heeft daarenboven voor een groot portret gezorgd. Deze houtsnede (140 × 120 mm) stelt Schuute voor met een lange volle baard, halflijfs, gezeten aan een tafel. Hij is gehuld in een met pels geboorde wijde toga en getooid met de baret. De rechter voorarm en de linkerhand rusten op de tafel; in de rechterhand houdt hij een lang opgevouwen papier (zijn doctorsdiploma?); beide wijsvingers zijn geringd. Hij kijkt ons aan met een zelfbewuste blik. In de vrije linker bovenhoek van het door een lijn omlijste portret het wapen (b), gesneden in hetzelfde blok, dat ook de weduwe Peetersen gebruikt. Een derde versie van het wapen (c), ca. 29 × 29 mm, komt alleen voor op de planodrukken - en dus enkel bij de weduwe Peetersen (ill. 1). Thans zijn er twee bekend: een Franse almanak voor 1555 en de onlangs ontdekte Nederlandse voor 1551.

Zoals gebruikelijk zijn de almanakken in rood en zwart gedrukt en met kleine houtsneden verlucht. De titel wijst er op dat, hoewel afzonderlijk gedrukt, almanak en pronosticatie samengaan. Het formaat van de eerste - meestal een heel vel in plano - is moeilijk te verenigen met het quarto-

[p. 105]

Ill. 1. Fragment van de Almanach van 1551, rechter benedenhoek, met het wapen van C. Schuute.

formaat van de tweede. Soms wordt deze moeilijkheid omzeild door op de laatste bladzijde van de quarto-uitgaaf een ‘verkorte’ almanak dwars af te drukken. Dit biedt het voordeel dat de almanak minder vlug geschonden en verloren geraakt zal zijn. De plakalmanak in plano daarentegen is overzichtelijk opgebouwd en laat toe het jaar dag voor dag te volgen. Ongeacht het formaat echter zijn zowel pronosticatie als almanak efemere publikaties die na verloop van een jaar uitgediend hadden en weggeworpen of als oud papier verzameld werden. Van dit ‘oud papier’ kwam er een gedeelte bij de boekbinder terecht die het bij het binden kon gebruiken.

De almanak voor 1551, die nu bijna twee jaar geleden door een Brugs antiquaar aan de h. M. Goetinck uit Brugge werd verkocht, is inderdaad uit een boekband afkomstig (ill. 2). Het vel bedrukt papier zat opgevouwen ter versteviging van de platten van een band. Wèlke, kan de verkoper zich helaas niet meer herinneren; evenmin weet hij nog welke

[p. 106]

Ill. 2 Almanach ende pronosticatie vanden jare M.CCCCC. ende Li. Verz. M. Goetinck

[p. 107]

de inhoud was van die band. Het bruinachtig geworden papier is geschonden: talrijke gaten en scheuren met tekstverlies, één lange snee zonder tekstverlies, aan de rechterzijde. Talrijke sporen van lijm.

De tekst is uit een gotiek gezet en in rood en zwart gedrukt. Het hele vel meet ca. 330 bij ca. 460 mm, de zetspiegel 300 bij 370 mm. De tekst is over zeven kolommen verdeeld. De zes eerste zijn horizontaal in twee verdeeld en zijn voorbehouden aan de twaalf maanden. In de zevende kolom staan, onder elkaar, de verklaring van deze almanak, een houtsnede met het aderlaatmannetje en de bijhorende legende, twee houtsneetjes die maans- en zonsverduistering uitbeelden met verklaring, de colofon met het wapen van de auteur. Boven elke maand een langwerpige houtsnede (20 × 42 mm), in twee vakjes verdeeld: links de uitbeelding van de typische maandarbeid van boeren en andere lui, rechts het dierenriemteken (met uitzondering van de maand juli waar het dierenriemteken links staat). De titel, in een groot corps, over de hele breedte van het blad, tussen twee lovertjes in, luidt als volgt: Almanach ende Pronosticatie vanden Iare ons Heeren .M.CCCCC. ende Li. Onderaan het impressum: Gheprent Thantwerpen binnen die Camerpoorte inden Mol by die Weduwe van Henrick Peetersen van Middelburch. In het onderste gedeelte van de zevende kolom rechts van het wapen: Meester // Cornelis // Schuute do//cteur in me//dicinen woe//nende te // Brugge in // de Wulfaertstrate. // By consente vanden Houe // den.x.Octobris, ende gheteekent byden Secretaris M. // Philips de Lens. De langwerpige houtsneetjes zijn voor de almanak voor 1555 opnieuw gebruikt; ongetwijfeld hebben zij in nog andere drukken dienst gedaan. Wie de blokjes voor het eerst gebruikt heeft en tot wanneer ze voorkomen, is een vraag die hier buiten beschouwing moet blijven.

Het enige wat ik met deze korte mededeling wilde doen. is de aandacht vestigen op een onbekende druk en bij deze gelegenheid ook op de auteur ervan. Het bekende materiaal is grotendeels samengebracht wat een aansporing mag wezen om het onderzoek, bibliografisch zowel als biografisch, verder te zetten.

[p. 108]

Verkorte titellijst met verwijzing naar de bestaande al of niet uitvoerige bibliografische beschrijvingen⁽¹⁵⁾ en naar de bekende exemplaren⁽¹⁶⁾.

1	Prognosticatie vanden jare M.CCCCC. ende XXXV. Tantwerpen, Willem Vorsterman, [1534], 4^o, [4] bll. L.D. Petit, Bibliotheek van Nederlandse pamfletten. Verzameling van de bibliotheek van Joannes Thysius en de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden, I, 's-Gravenhage, 1882, 49 - Zech du Biez 50. Bibliotheca Belgica S-387. Nijhoff-Kronenberg 1880 Ex. Leiden, UB, B. Thys. 51
2	Praesagium astrologicum anno M.D.XXXV. Antverpiae, Guilielmus Vorstermannus, 1535, 4^o, [6] bll. Nijhoff-Kronenberg 3870 Ex. Brussel, KB, II 59.231 A LP
3	Prognosticon astrologicon... M.D.XXXVI. Hantverpiae, Guilielmus Vorstermannus, [1535], 4^o, [4] bll. Zech du Biez 54. Bibliotheca Belgica S-380. Nijhoff-Kronenberg 3871. Machiels S-223 Ex. Gent, UB, Res. 686
4	Pronosticatie vanden jare M.CCCCC. ende XLIII. Tantwerpen, Willem Vorsterman, [1542], 4^o, 8 p. W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamflettenverzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, I. 's-Gravenhage, 1889, 91 Ex. 's-Gravenhage, KB, Pflt 91

(15) G. ZECH DU BIEZ, Les almanachs belges; étude bibliographique, Braine-le-Comte, s.d.
Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas fondée par Ferdinand van der Haeghen, rééditée sous la direction de Marie-Thérèse Lenger. Aves Supplément. Avec Index général par Joseph de Reuck, Brussel, 1964-1975, 7 dln.
W. NIJHOFF & M.E. KRONENBERG, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, 's-Gravenhage, 1923-1971, 3 t./8 dln.
J. MACHIELS, Catalogus van de boeken gedrukt vóór 1600 aanwezig op de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Gent, Gent, 1979, 2 dln.
De supplementen die WARZEE en HELBIG in de Bulletin du bibliophile belge hebben laten verschijnen van 1852 tot 1858 hebben niets meer opgeleverd. Evenmin BIERENS DE HAAN, Bibliographie néerlandaise historique-scientifique..., Rome, 1883.

(16) Er zijn opvallend veel exemplaren in de UB Gent; zij zijn alle door Ferdinand van der Haeghen geschonken, nadat ze door Duquesne te Gent gebonden waren, met uitzondering van de planodruk (lijst nr. 11).

[p. 109]

5	A pronostication for the yere M.CCCCC.xliiii. London, Rychard Lant for Rychard Grafton, to be sold by Wyllyam Telotson, [1543], 12^o, [24] bll. E.F. Bosanquet, English printed almanacks and prognostications; a bibliographical history to the year 1600, London, 1917, XXXI; p. 26-27, 30, n. 1 Ex. Londen, BL, C.20.a.35
6	Pronostication de lan M.CCCCC. cinquante. Anvers, Henry filz de Pierre, [1549], 4^o, [4] bll. A. Warzée. Recherches bibliographiques sur les almanachs belges, in: Bulletin du bibliophile belge, 8, 1851, p. 1-18, 6. Zech du Biez 66. Bibliotheca Belgica S-381. Machiels S-224 Ex. Gent, UB, Res. 687
7	Almanach ende pronosticatie vanden jare M.CCCCC. ende Li. Thantwerpen, weduwe Henrick Peetersen van Middelburch, [1550], pl^o. Ex. Brugge, verz. M. Goetinck
8	Pronostication de lan M.CCCCC. cinquante & ung, Anvers, vefve de Henri Pierre de Middelbourg, [1550], 4^o, [4] bll. Zech du Biez 67. Bibliotheca Belgica S-386. Machiels S-225 Ex. Gent, UB, Res. 668
9	Pronostication de l'an M.CCCCC. et LIII. Anvers, vefve de Henri Pierre, [1552], 4^o. Zech du Biez 75 Geen ex. bekend
10	Pronostication de lan M.CCCCC. & Liiii. Anvers, vefve de Henry Pierre, [1553], 4^o, [4] bll. Zech du Biez 81. Bibliotheca Belgica S-382. Machiels S-226 Ex. Gent, UB, Res. 689
11	Almanach et pronostication de lan M.CCCCC.Lv. Anvers, vefve de feu Henri Peetersen, [1554], pl^o. Zech du Biez 83. Bibliotheca Belgica S-394. Machiels S-227 Ex. Gent, UB, Res. 1386
12	Pronostication sur lan M.CCCCC.&.LV. Anvers, vefve de Henry Pierre, [1554], 4^o, [4] bll. Zech du Biez 82. Bibliotheca Belgica S-383. Machiels S-228 Ex. Gent. UB. Res. 690
13.	Pronostication de lan M.CCCCC. et Lvi. Anvers, vefve de Henry Pierre de Middelbourg, [1555], 4^o, [4] bll. Zech du Biez 91. Bibliotheca Belgica S-384 Machiels S-229 Ex. Gent. UB. Res. 691

[p. 110]

14	Pronostication de lan M.CCCCC & Lxj. Anvers, vefve de Henry Pierre, 1561, 4^o, [4] bll. Zech du Biez 112. Bibliotheca Belgica S-385. Machiels S-230 Ex. Gent. UB, Res. 692
15	Disputatio astrologica et medica contra Petrum Bruhezium a Rythoven. Antverpiae, Henricus Petri, 1547, 8^o, 63 p. Titel in het Grieks en het Latijn. National Union Catalogue, 532, London-Chicago, 1977, 0315979 Ex. Chicago, University of Chicago, PA 4404 Q3Z8 P 89 Rare bk.
16	Oratio Cornelii Schutii medici, quam Brugis in phalis publicis habuit, antequam praelegere occiperet Θεϱαπυτιϰὰ τοῦ Γαλήνου ϱὸς τὸν γλαύϰωνα. Antverpiae, Henricus Petrius, 1546, 8^o?, 32 p. R. Durling, A catalogue of sixteenth century printed books in the National Library of Medicine, Bethesda Md., 1967, 4155. National Union Catalogue, 532, 0315438 Ex. Bethesda Md., National Library of Medicine, WZ 240 H 667 di L 1541

ELLY COCKX-INDESTEGE