Biekorf. Jaargang 80

[p. 110]

Cornelis Kiliaan, dit special
Vervolg van Biekorf 1980, blz. 12-23

Labore et constantia. Met gestaag werken

Naarmate de interesse voor het Latijn in West-Europa was toegenomen, groeide ook de vraag naar degelijke woordenboeken, liefst met een vertalend karakter. Gaandeweg werd binnen deze lexica een grotere plaats ingeruimd voor de volkstaal, zodat uiteindelijk een woordenboektype op de markt kwam dat omwille van de volkstaal alleen al interessant was⁽⁵³⁾. Binnen deze evolutie vormde Kiliaan een belangrijke schakel; bovendien maakte zijn plaats vóóraan in de ketting hem tot baanbrekend geleerde, tot basislegger van de moderne Europese lexicografie. Heeft hij ook als dichter en vertaler werken op zijn naam⁽⁵⁴⁾, het zijn vooral zijn woordenboeken die hem hebben beroemd gemaakt.

In de vorige aflevering van Biekorf, waarin Kiliaan vooral biografisch benaderd werd, poogden we aan te tonen hoe hij tot de lexicografie kwam. Na zijn medewerking aan het Dictionarium Tetraglotton vinden we hem onder de vier correctoren die, in opdracht van Plantijn, de uitgave voorbereiden van de Thesaurus Theutonicae Linguae (1573), een drietalig woordenboek met nu het Nederlands vooraan. Plantijn liet verschillende modellen voorbereiden; na onderlinge vergelijking zou hij het definitieve plan voor uitgave opstellen, waarin het intussen verzamelde materiaal eventueel nog kon worden verwerkt. Zijn medewerkers zijn dus wat hij in zijn dagboek entrepreneurs noemt. En al is de verdere ontstaansgeschiedenis van het werk nog een lange en boeiende geschiedenis, ze hoort eigenlijk in een andere benadering van Plantijn thuis⁽⁵⁵⁾. Belangrijk voor ons is wel dat Kiliaan een woordenschat begint te verzamelen, die als

(53) L. van den Branden, o.c., blz. 93.

(54) Hij vertaalde o.m. de Syntaxis Brechtana, door Joannes Custos Brechtanus; de uitgave blijft echter onvindbaar. Hij vertaalde ook de L Homilien oft Verclaringen Van de oprechticheydt die den Christenen menschen betaemt / ende daer in sy hen behooren te oeffenen. Beschreuen door den Heylichen Vader Macaris den Egyptenaer, Plantijn, 1580. De titels van zijn andere vertalingen en van zijn Latijnse verzen vindt men onder voetnoot (32).

(55) Zie hiervoor F. Claes, De bronnen van drie woordenboeken, blz. 146-163, vooral blz. 153 over de uitvoering van het werk, en blz. 161 over Kiliaan. Ook: M. Rooses, o.c., blz. VIII-XII en P. Génard, o.c., blz. 17-18.

[p. 111]

dusdanig niet gepubliceerd wordt. Het ligt dan ook voor de hand dat men - in het spoor van Max Rooses⁽⁵⁶⁾ - lange tijd gemeend heeft dat materiaal te moeten vinden in Kiliaans eigen publicatie van het jaar daarop: het Dictionarium Teutonico-Latinum van 1574. F. Claes heeft aan dit verhaal een einde gemaakt in zijn dissertatie, waar hij, op grond van een gedetailleerd bronnenonderzoek, aantoonde dat Kiliaan alle bronnen van de Thesaurus opnieuw nakeek en eigenhandig verwerkte⁽⁵⁷⁾.

Kiliaan schrijft in zijn voorrede dat hij een totaal nieuwe methode wil aanwenden. Hij neemt nl. de Duytse taalschat op, daarin zowel de vreemde als de eigen woorden, die in Neder-Germanië vooral gebruikt werden. Vele Hoogduitse termen waren onder invloed van een puristische reflex bij tijdgenoten-humanisten het Nederlands binnengedrongen. Dat alles wordt door Kiliaan alfabetisch gerangschikt in één lijst, gevolgd door het Latijns equivalent. Hij voegt wel duidingen aan zijn trefwoorden toe: de vermelding ger. wijst op woorden die hij opdiept e Germanico fonte Etymorum Woorden uit het Frans afkomstig, of eraan verwant, krijgen de aanduiding gal.; hierbij horen ook Latijnse, Italiaanse, Spaanse en andere termen. Zijn verzamelwoede is vrij breed: er steken zowel vreemde woorden in, als bastaardwoorden, of in het Teutoons reeds geïntegreerde begrippen: hij heeft alles bijeengebracht wat kon verlangd worden met het oog op de kennis van het Duyts, zijn verwantschap met het Duits en het Frans en de verklaring in het Latijn. Op die manier wil hij werk leveren voor de landgenoten, die door hun moedertaal Latijn, en voor de vreemdelingen van het even welke streek, die door het Latijns Duyts willen leren⁽⁵⁸⁾. Met deze idee van taalvergelijking binnen het bestek van een woordenboek is hij de eerste in Europa⁽⁵⁹⁾, en zal de klemtoon meteen al verlegd worden van het nog maar pas ontstane vertaalwoordenboek naar dat met etymologische verklaringen. Toch schuilt in zijn werk ook een duidelijke ten-

(56) M. Rooses, Hoe de woordenboeken van Plantijn en Kilianus tot stand kwamen, Gent, 1880, blz. 15. Overdruk uit Nederlandsch Museum I (1880), blz. 190-208.

(57) F. Claes, o.c., blz. 271-344. Deze stelling wordt het scherpst geformuleerd op blz. 326-327.

(58) Zie hiervoor L. van den Branden, o.c., blz. 97-98. In deze tekst wordt o.m. de gal-/ger- kwestie uitvoerig onderzocht. Zie ook F. Claes, Kiliaan en zijn werk, blz. 29; en F. Claes, De bronnen van drie woordenboeken, blz. 332-341.

(59) Ibid., blz. 343.

[p. 112]

dens tot taalpurisme, eigen aan vele humanisten: Confugite in proprias procul hinc exotica terras; omnia Teutonicus sermo referre potest. De vreemde woorden dus naar huis sturen, het Teutoons kan alles best wel zelf beredderen⁽⁶⁰⁾.

In 1588 komt een tweede editie, nu 765 blz. groot. In 1574 waren dit er slechts 232. Kiliaan had in de tussentijd ijverig nieuw materiaal genoteerd uit andere woordenboeken, zelfs uit wetenschappelijke werken. Ook hier brengt hij een belangrijke vernieuwing in de lexicografie⁽⁶¹⁾. De titel spreekt voor zichzelf: het is een editio altera, priore auctior & correctior. Kiliaan neemt nu ook oude woordenschat op, aangegeven met de vermelding: vetus of vet⁽⁶²⁾. Hij gaat in zijn vernieuwing verder, en vermeldt bij vele woorden ook uit welke dialectstreek ze afkomstig zijn. Hij speurde bij de Vlamingen, de Hollanders, de Friezen, de Sicambren, zelfs de Saksen en de Hoogduitsers. Op die manier moest de editio altera niet alleen de Brabanders maar ook de andere bewoners van Germanië, vooral die van Neder-Germanië, dienst kunnen bewijzen, al blijven Brabants dialect en Brabantse spelling op de voorgrond. Nieuw is ook zijn poging tot etymologische verklaring bij talrijke woorden, een poging die strikt-wetenschappelijk wil zijn. Is die niet overal juist, zo merkte L. van den Branden op, ze is op zijn minst waarschijnlijk.

Hier leren we in de praktijk iets méér over Kiliaans purisme. Uit een werk van Conrad Gessner, de Mithridates, neemt hij een getuigenis over de voortreffelijkheid van het Brabants over, en ook een lofdicht van F. Van Ravelingen⁽⁶³⁾. Achteraan volgt bovendien een lijst van ongeveer 2000 vreemde woorden - duidelijk gericht tegen de Bourgondische rijmwoorden van de rederijkers en de vloed aan uitheems taalmateriaal, dat met de buitenlandse soldaten de Nederlanden is binnengespoeld. We stellen vast dat in deze lijst zich de meeste woorden bevinden die in 1574 de vermelding gal. kregen; ze zijn dus ‘vreemd’, oneigen, en moeten als dusdanig geweerd worden. Ook hierin blijft Kiliaan

(60) Cfr. Kiliaan in zijn Epilogus van het Dictionarium Teutonico-Latinum.

(61) F. Claes, Kiliaan en zijn werk, blz. 32.

(62) Hiervoor verwijzen wij naar het boeiende artikel van F. Claes, Vetus-woorden bij Kiliaan, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Leiden, 1976, blz. 81-10.9 Hierin wordt aan de hand van bronnenonderzoek nagegaan waarom Kiliaan precies deze woorden opnam.

(63) L. van den Branden, o.c., blz. 100.

[p. 113]

wijs: hij wil zuiveren, maar is realist genoeg om in te zien dat men niet alle bastaardwoorden uit de taal kan schrappen; vandaar het restant, in het eigenlijke woordenboek opgenomen.

Daarentegen vinden we in deze tweede uitgave ongeveer alle ger-woorden van 1574 als lemma binnen het corpus terug, veelal zelfs zonder de ger-vermelding! De reden hiervoor ligt gedeeltelijk in het gewijzigde doel van het werk. Kiliaan wil voortaan alle woorden van Duytse herkomst verzamelen, nù of vroeger gebruikt in Neder-Germanië. Achtte hij een term niet algemeen aanvaard, dan kon hij die evenmin onderbrengen in het aanhangsel met vreemde woorden. Er bleef hem ten slotte niets anders over, dan al die woorden gewoon op te nemen en ze desnoods te voorzien van een aanduiding als flandr., holl., sax., sicamb. en dergelijke, waaruit dan kon blijken dat ze niet overal werden gebruikt⁽⁶⁴⁾. Bovendien is intussen in Nederland de Twespraack van Hendrik Laurenszoon Spiegel verschenen (1584). die ervoor pleitte het Nederlands met Duitse, of ruimer Germaanse woorden te verrijken. En L. van den Branden meent hierin ook de handelsgeest van Plantijn te herkennen, die op een breed publiek mikte en zijn assistent in deze tendens niet tegenwerkte⁽⁶⁵⁾.

Grootheid bereikt Kiliaan met de derde editie, opnieuw prioribus auctior & correctior: het Etymologicum Teutonicae Linguae van 1599. Voor dit woordenboek bezat Jan Moretus het privilege sinds 16 mei 1591⁽⁶⁶⁾. De nieuwe titel - - Etymologicum - én de inleiding wijzen erop dat de klemtoon verschoven werd: etymologische verklaring krijgt nu uitgesproken de voorrang. Kiliaan haalt er de Alemannen (het Hoogduits dus), het Sicambrisch, Hollands, Vlaams, Fries en Zeeuws bij. Van tijd tot tijd is hij zelfs nog preciezer, en geeft de naam van een stad of gemeente op als herkomst⁽⁶⁷⁾. Naast die etymologiae sive origines worden opnieuw vetus-woorden aangeduid, en achteraan

(64) Ibid., blz. 104.

(65) Ibid., blz. 105.

(66) Ibid., blz. 101. Zie i.v.m. de boeiende privilegemoeilijkheden voor woordenboeken bij de Raad van Brabant ook M. Rooses, Kilianus' Latijnsche gedichten, blz. XI-XII, en Id., Hoe de woordenboeken van Plantijn en Kilianus tot stand kwamen, blz. 14.

(67) Dit aanduiden van dialectvarianten gebeurde echter ook al vroeger, meer bepaald in 1567, in het werk van Hadrianus Junius (1511-1575): de Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans.

[p. 114]

vinden we ook het aanhangsel met vreemde woorden weer nu vermeerderd met termen uit de wereld van de administratie. Nieuw zijn twee lijsten, de eerste met aardrijkskundige namen, de tweede met voornamen van Goten, Vandalen,

Titelpagina van de derde Kiliaan, 1599.

[p. 115]

Duitsers, ‘Duytschen’, Saksen en Angelsaksen. Nieuw is ook de lijst met de 99 namen van geraadpleegde auteurs⁽⁶⁸⁾.

Op de precieze betekenis en verantwoording van Kiliaans etymologieën is F. Claes ingegaan in zijn artikel Etymologie in Kiliaans woordenboek. Kiliaan beweert in zijn inleiding dat de Germaanse talen met de Romaanse verwant zijn omdat de Germanen (inz. Franken en Goten) heel Gallië, zelfs Italië en Spanje een tijdlang overheersten. Onder etymologie verstaat Kiliaan volgens hem ook vooral taalvergelijking: samenbrengen van wat tot de kennis van het Nederlands, de verwantschap ervan met het Duits en het Frans en de verklaring ervan in het Latijn vereist kan worden⁽⁶⁹⁾. Het gaat hier dus om het Nederlands zelf, en dat is wel nieuw. Zijn deze etymologische verklaringen van Kiliaan vandaag niet meer zo waardevol, toch getuigt hij van wetenschappelijk inzicht: hij verwijst naar auteurs en licht toe op wiens gezag een woordverklaring steunt, zonder dat hij daarom zelf deze mening deelt. Vaak geeft Kiliaan naast elkaar twee of meer tegenstrijdige verklaringen, in de lijst van persoonsnamen achteraan soms zelfs vijf of zes, telkens met de vermelding van de bron. Hij wil in de geest van het geleerde humanisme zijn lezers zoveel mogelijk wetenschappelijke informatie geven⁽⁷⁰⁾. Alleen al uit het recente van zijn bronnen blijkt de kwaliteit van zijn werk⁽⁷¹⁾. Wellicht wordt zijn wetenschappelijke zin nog het best geïllustreerd aan de hand van talrijke woordenboeken - veelal nog in het Plantijnmuseum bewaard - die in margine aantekeningen van zijn hand bevatten met het oog op volgende, verbeterde edities. Dit geldt even goed voor zijn Etymologicum uit 1599. Den Haag bezit zelfs nog het werkexemplaar van Kiliaan, waarin correcties en aantekeningen op een volgende uitgave wachtten; enkel zijn dood voorkwam deze vierde editie⁽⁷²⁾.

(68) L. van den Branden, o.c., blz. 102.

(69) F. Claes, Etymologie in Kiliaans woordenboek, in: Opstellen door vrienden en vakgenoten aangeboden aan Dr. C.H.A. Kruyskamp, 's Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1977, blz. 42-51. Dit artikel is ook belangrijk omdat het ingaat op Kiliaans manier van trefwoorden rangschikken (blz. 45), een rangschikking die zoals men weet niet volledig alfabetisch gebeurde. Over taalvergelijking, zie blz. 50.

(70) F. Claes, Kiliaan en zijn werk, blz. 33.

(71) L. van den Branden, o.c., blz. 102-103

(72) Zie voetnoot (3) en (47).

Kiliaans verdienste

Reeds in de eigen tijd kreeg Kiliaan lovende brieven, o.m

[p. 116]

een brief met lofdicht op zijn Etymologicum van Justus Lipsius (1 maart 1597). Kiliaans nuttige werk zou meer nut opleveren voor de gemeenschap dan de mooi schijnende, zelfs goed bekende boeken van vele anderen: qui in publicum plus conferet quam multorum speciosi, addam & famosi libri⁽⁷³⁾.

Deze bijdrage heeft de vaak moeilijke omstandigheden en de biografische situatie willen verduidelijken waarin Kiliaan werkte. Op de concrete verdienste van iedere afzonderlijke uitgave zijn we in het vorige gedeelte ingegaan; etymologische verklaringen, verwijzing naar auteurs, nauwkeurige localisatie van dialectwoorden, aandacht voor de groeiende cultuurtaal en de aanzienlijke rol van het Brabants daarin: het vormde een pionierswerk waar weliswaar fouten inslopen, maar dat de weg effende voor al wat volgen zou⁽⁷⁴⁾.

Kiliaan heeft de woordenschat van het Nederlands voor het eerst om zichzelf bestudeerd, en deze, door een geduldig levenswerk, in nederigheid aan het nageslacht overgeleverd. Op die manier is hij dé basislegger bij uitstek geworden van alle Nederlandse taalstudie, en in feite van geheel de moderne lexicografie.

Johan Van Iseghem

(73) Iusti Lipsi Epistolarum Selectarum Centuria Tertia ad Belgas, brief XXIV, Ed. Iusti Lipsi Opera, Lyon, Hor. Cardon, 1613, dl. I, blz. 278-279.

(74) F. Claes, o.c, blz. 34.