Biekorf. Jaargang 78

[p. 327]

De raadselachtige Jeroen Bosch

Enkele aantekeningen bij de nieuwe studie van Jacques Chailley

In het Groeningemuseum te Brugge bevindt zich een Jobtriptiek die behoort tot de zogenoemde Groep Jeroen Bosch. Op zijn best wordt het drieluik beschouwd als een fel gerestaureerd origineel (Friedländer) of als een kopie van een werk dat verloren is gegaan (Tolnay). Mogelijk is het zelfs slechts het gewrocht van een navolger. Men raadplege daarover het Corpus van de Vijftiende-Eeuwse Schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden I van dr. A. Janssens de Bisthoven. Ook in de cataloog van het museum van dr. H. Pauwels wordt het schilderij omstandig besproken.

Jacques Chailley brengt het werk opnieuw te berde in de lijvige studie die hij in december 1973 beëindigde en die onlangs door de Académie royale de Belgique werd uitgegeven onder de titel: Jérôme Bosch et ses symboles - Essay de décryptage.

Chailley is hoogleraar aan de Sorbonne en van vakopleiding musicoloog. Hij komt daar rond voor uit en zegt vanuit zijn specialiteit te zijn aangesproken door bepaalde particulariteiten in het werk van Bosch. Overigens moet zijn opmerkingsgave niet onderdoen voor deze van de goede kunsthistoricus. Op een terrein dat strikt genomen niet het zijne is, zorgt hij voor meer dan een verrassing.

De Jobtriptiek uit Hoeke

Voornamelijk het centraal paneel van het drieluik in Brugge, met de allegorie van de bekoring van Job, wordt door Chailley thematisch op de korrel genomen. Het hoofdpersonage heeft volgens deze auteur niets te maken met de Man-Job-op-de-mestvaalt. Ook de groep muzikanten lijkt bezwaarlijk te passen in de bijbelse contekst die hier zou zijn weergegeven. En waarom wil men in de brandende toren op de achtergrond meteen het huis zien van de hoofdfiguur? Is dat niet veeleer het brandend ‘fornuis’ van de alchimisten, door Bosch zo dikwijls in beeld gebracht? Nog andere details voeren van Job weg, meent Chailley, die zich

[p. 328]

excuseert zo lang te vertoeven bij een schilderij dat aan twijfel onderhevig is. Hij pleit dan ook voor een herziening van de benaming. Deze pseudo-Job, zo stelt hij vast, is in werkelijkheid een allegorie van de bekoring. Het hoofdpersonage is alvast uitgedost voor de initiatieritus die bij de alchimisten in zwang was, en hij beluistert de verleidelijke muziek die aanspoort tot losbandigheid. Reeds wenken hem de valse wijzen naar de inkom van het alchimistisch heiligdom.

Zelfs indien hier slechts een kopiïst of een navolger van Bosch aan het werk is geweest, heeft hij toch danig goed gekeken naar andere ditmaal authentieke werken die al dan niet bewaard gebleven zijn. Het drieluik te Brugge bezit mede daarom een niet te loochenen cultuurhistorische waarde, wat óók een troost is.

Deze nieuwe interpretatie lost evenwel niet zo heel veel op. De triptiek die in 1931 in bruikleen is gegeven door de kerkfabriek van Hoeke, ziet eruit als een altaarstuk. Naar vorm en naar inhoud kan het gediend hebben als blikvanger van devotie. Deze kan betrekking hebben gehad op o.m. de Man Job. Alvast heeft men jarenlang het hoofdpersonage met hem vereenzelvigd. Ten onrechte, schrijft Chailley. Luc Devliegher, die het schilderij opgenomen heeft in zijn inventaris van de Zwinstreek, heeft attent gemaakt op niet geïdentificeerde wapenschilden. Een ervan vertoont twee molenijzers, een heraldisch zinnebeeld uit de meierij 's Hertogenbosch. Dit element verwijst blijkbaar naar opdrachtgevers. Zouden deze lieden en hun devote omgeving geneigd zijn geweest de sibyllijnse beeldentaal van Jeroen Bosch, zij het tweedehands, te versmallen tot een abstractie? Was het niet veeleer van meetaf aan de bedoeling de toeschouwer te waarschuwen voor de geneugten van de bekoring door hem visueel te confronteren met het wedervaren van drie bekende heiligen, op het middenpaneel Job, en op de zijpanelen Antonius en Hieronymus? Het is goed mogelijk dat Bosch op dat middenpaneel eens te meer het groteske orgel van zijn anti-alchimistische symboliek waarover wij het verder nog moeten hebben, heeft laten dreunen. Maar meteen betogen dat Job himself daarvoor moest wijken voor een niet herkenbaar hoofdpersonage is wellicht te veel willen bewijzen. Overigens betoont Bosch zich op andere bijbelse en evangelische taferelen ook niet altijd de nauwkeurige illustrator van de tekst. Waarom zou hij of in zijn spoor de navolger het hier dan wél hebben gedaan?

[p. 329]

Jobtriptiek uit de parochiekerk van Hoeke (Middenpaneel) Groeningemuseum Brugge
Copyright A.C.L. Brussel

[p. 330]

Symbolentaal der alchemisten

Laten wij nu echter terugkeren naar Chailleys studie in haar geheel. De auteur stelt dat, vermits Bosch zich uitdrukt in zinnebeelden, men moet proberen de sleutel(s) te vinden om zijn duistere symbolentaal te leren lezen. Een aantal van die symbolen, echter niet alle, blijken te zijn ontleend aan het vocabularium van de alchimisten. Dat Jeroen Bosch alleen reeds daarom een volgeling zou zijn geweest van de hermetische wijsbegeerte of althans met opdrachten vanwege dergelijke sekte zou zijn belast, spreekt Cailley met al zijn ontledingen van het werk van de schilder formeel tegen. Hij komt integendeel tot de vaste overtuiging dat vrijwel alle schilderijen moeten gezien worden als fundamentele verdediging van het geloof tegen de inpalming ervan door de alchimie welke Bosch beschouwt als demonisch misbruik. De voorstellingen van taferelen uit het evangelie, van heiligenlevens en van allegorieën worden, aldus Chailley, beheerst door die dwanggedachte die welhaast een obsessie wordt. De zinnebeelden van de alchimie, dikwijls verbonden met deze van de ontucht, worden daarom omringd met onmiskenbare tekenen van vermaledijding: duivels, monsters, helse folteringen. Bosch ziet alchimie niet als wat naïef geknutsel aan een slechtverlicht fornuis: deze ‘wetenschap’ hangt een eigen mystiek en wereldbeschouwing aan en steunt op de vier elementen van Aristoteles: lucht, aarde, water, vuur. Deze vier elementen vormen meteen het stramien voor het merendeel van Bosch' grote composities. Men mag in dit verband niet uit het oog verliezen dat geleerden, ook theologen, reeds in de 14e eeuw belangstelling hebben betoond voor de kosmologische vraagstukken. Roger Bacon en Albertus de Grote schrokken niet ervoor terug de studie van de natuurwetenschappen, de alchimie en de astrologie aan te bevelen. N. Max Wildiers heeft van die houding een sprekend beeld opgehangen in zijn Wereldbeeld en Theologie van de middeleeuwen tot vandaag. Er zijn aanwijzingen dat de alchimisten initiatieriten beoefenden analoog aan die welke drie eeuwen later zouden verworven worden door de vrijmetselarij. Chailley is ervan overtuigd sporen daarvan te hebben aangetroffen in de schilderkunst omstreeks 1500, temeer daar hij goed herkenbare elementen ervan had teruggevonden in de ‘vrijmetselaarsopera’ De Toverfluit van W.A. Mozart uit 1791.
De auteur bespreekt die alchimistische zinnebeelden uitvoerig in zijn tweede hoofdstuk. De alchimie is een kunst voor ingewijden. Men moet haar derhalve onttrekken aan het profane oog. Zowel de omvorming van onedel in edel metaal als de bereiding van het elixir der onsterfelijkheid worden door haar aanhangers omfloersd met niet te stelpen verbeelding van symbolen. Soms zeer ver gezocht betekenen deze zowel de verscheidene fazen van het alchimistisch werk als de daarvoor nodige werktuigen en hun wijsgerige verlengstukken. Het is uit die beeldenvoorraad dat Bosch rijkelijk heeft geput, maar dan duidelijk als openbaar ministerie.

Omgang en spel van Bosch met de symboliek

Het beeld van de geïnitieerde die het levenselixir drinkt,

[p. 331]

vluchting is afleesbaar van een vlucht vogels of gevleugelde en de kruik waarin deze kostbare drank wordt bewaard, komen bij Bosch veelvuldig voor. Ook de steen der wijzen is voorhanden in de vorm van een helrode edelsteen. De alchimie volgt een dubbele werkmethode: de ‘droge’ weg wordt verzinnebeeld door een windmolen, de ‘natte’ die meer gebruikelijk is, door een waterloop of door een badscène wat geenszins te zien is als een reiniging. De fazen van het Werk nemen eveneens allerlei gedaanten aan. Deze van de verdemonen; deze van het fixeren verwijst naar een doorstoken personage; conjunctie en verrotting leven in een ongebreidelde beeldenvloed van erotica. Chailley voegt daar nog een lange lijst aan toe om te besluiten dat Bosch zich tegenover de alchimie vrijwel volstrekt en bestendig agressief heeft opgesteld.

Zoals aangestipt werd het alchimistisch bedrijf veiligheidshalve omringd en afgeschermd met behulp van initiatieriten. Chailley laat gelden dat deze euwen later door de vrijmetselarij werden overgenomen. Dit punt is nooit eerder te gronde bestudeerd. Vooral de uitbeelding, realistisch zowel als zinnebeeldig, van de in te wijden kandidaat springt bij Bosch in het oog. Het thema van de man met ontblote knie is er één van. (Wie daarin telkens een Man Job zou herkennen, loopt dus op een dood spoor). De schilder moet derhalve zowel de alchimistische symbolen als initiatieriten terdege hebben gekend; hij haalt ze alvast beide over dezelfde hekel.

Nu is voor een goede lezing van het werk van Jeroen Bosch dé moeilijkheid dat hij niet alleen van leer trekt tegen de alchimie maar tegen de ondeugden in de breedste zin. Vooral de ontucht wordt voortdurend aan de kaak gesteld. De schilder hanteert daarvoor echter dezelfde zinnebeeldige gesel als bij het brandmerken van zijn eerstgenoemde aartsvijand. Het gebeurt dat hij gelijkaardige vormen uit de twee verschillende domeinen met elkaar identificeert. Zo bijvoorbeeld is zijn rode steen der wijzen niet altijd meteen te onderscheiden van de rode kers, ook in de literatuur een erotisch zinnebeeld. Dezelfde kans op verwarring spruit voort uit de beelden van helse straffen. Het Vizioen van Tondalus (Antwerpse editie: 1475; versie in 't Hertogenbosch: 1484!) kon overigens aan een beeldend kunstenaar als Jeroen Bosch een randvolle korf bieden van afschrikwekkende varianten.

Chailley behandelt uitvoerig en met onmiskenbare eruditie de symbolen in detail: het erotisch bestiarium uit de Tuin der Lusten bijvoorbeeld, ‘een ware kataloog van de zoölo-

[p. 332]

gie der ontucht’, en vele andere waarvan in kort bestek geen opsomming te geven is. Hij legt ook een inventaris aan van duivelstypes, waarbij hij vaststelt dat Bosch in het spoor loopt van een lange traditie. Over de symboliek van de muziekinstrumenten verschaft hij uiteraard informatie uit eerste bron. Komt dan natuurlijk de cruciale vraag: vermits Jeroen Bosch zo goed vertrouwd blijkt te zijn geweest met de symbolentaal van de alchimisten, was hij dan zelf niet een van hun adepten én ketters bovendien?

Parodie of polemiek?

De schilder zinspeelt inderdaad ontelbare keren op de alchimie die de evangelische leer of althans haar attributen heeft aangewend om haar eigen stellingen te stofferen én naar buiten af te schermen. Parodie is echter een mes dat aan twee kanten snijdt. Bij Bosch namelijk nemen veel details het uitzicht aan van een parodie, maar deze verwerft juist hierdoor haar heiligschennend aspect daar de schilder ze als heiligschennis wil gispen, en zodoende het bewijs leveren van zijn eigen getrouwheid aan het ortodoks geloof. Heeft ook de zalige Jan van Ruysbroeck zich niet een welbespraakt exegeet betoond van de zinnebeelden der zonde die zo welig tieren op de panelen van Bosch? Het is daarom dubbel jammer dat nog altijd niet te achterhalen valt hoé Bosch de geheime riten heeft kunnen kennen die hij met zoveel kennis van zaken heeft uitgebeeld doch tegelijk scherp veroordeeld. Men kan enkel onderstellen dat hij geprofiteerd heeft van indiskreties, denkt Chailley. Meteen kon hij aan het waar geloof terugschenken wat de ketters eraan ontvreemd hadden. Overigens blijft er het gewichtig argument dat de goed ingelichte en onverdraagzame inquisitie in het andere geval de schilderijen in kwestie geen zo'n goed hart zou hebben toegedragen. De picturale verwijten van Jeroen Bosch aan het adres van de clerus vertonen in deze gedachtengang ook een ander dan anticlericaal uitzicht zodra zij gelezen worden als aantijging voor het flirten van diezelfde clerus met de alchimie, of moeten we zeggen met de alchimistische mode.

G. Gyselen

Wilt gy vaeren - Sonder beswaeren
Blyft by Landt - Niet ver van Kant. 1713