Biekorf. Jaargang 78

[p. 241]

In de boekenwereld van een abt van Oudenburg
Raphael de Marcatellis
1437-1508

In Archief- en Bibliotheekwezen XLVIII (1977), pag. 142-198, bracht de Gentse hoofdbibliothecaris K.G. Van Acker een uitvoerige publicatie, onder de titel: De Librije van Raphael de Marcatellis. Dank zij het terugvinden van het hs. K. Bibl. Brussel Ms II 5029, kon de auteur uiteindelijk een verwarde publicatie van A. Pinchart, uit 1872, rechtzetten en terzelfdertijd een reeks codexen voorkomend zowel in het Recollectorium (relevé) van alle boeken als in de Index van de handschriften van De Marcatellis in hun huidige dépots aanwijzen.

De met gekleurde zijde of fluweel overtrokken banden hadden reeds lange tijd de aandacht van de bibliophielen. Belangrijk blijkt nu dat deze stoffen banden niet noodzakelijk omheen door De Marcatellis bestelde of gekochte codexen heen zaten, doch evengoed werden gewikkeld om reeds bestaande hss. van de librije van de Gentse St.-Baafsabdij.

Een ander belangrijke opmerking is dat De Marcatellis bij bestelling meerdere malen een incunabel als model nam (of liet nemen) voor het te leveren handschrift. Dit aspect werd overigens reeds duidelijk geïllustreerd in de Nassaukapel, bij de tentoonstelling, in 1973, De Vijfhonderdste verjaring van de boekdrukkunst in de Nederlanden. Toen werden volgende codexen, de dato 1481-88, als model van deze relatie gepresenteerd: K. Bibl., hs. 14.887; UBGent, hs. 13; Kath. Gent, hs. 9; Stadsbibl. Haarlem, hs. 187c13. Meteen had men op één na de belangrijkste vindplaatsen van De Marcatellis handschriften aangeduid.

De Gentse bibliotheek bewaart er momenteel 19 (50 van St.-Baafs); de Gentse kathedraal 7; de Haarlemmer Stadsbibliotheek 5, terwijl de privé-bibliotheek van Lord Leicester te Holkham er 15 bezit. Het is echter bijzonder opvallend dat geen nieuws wordt gebracht uit de periode die De Marcatellis te Oudenburg doorbracht; is die bibliophilie pas ontstaan na De Marcatellis benoeming te Gent?

De Marcatellis was een natuurlijke zoon van Filips de Goede. Na zijn intrede in de Gentse St.-Pieterabdij, en na studies tot Mag. Theologie te Parijs, werd hij in 1463 abt van St.-Pieter-Oudenburg.

Op 6 april 1478 kon hij die abtszetel ruilen voor deze van St.-Baafs te Gent om tenslotte in 1487, naast Gilles de Baerdemakere, hulpbisschop van Doornik (dat zonder door Rome erkende bisschop was) te worden. Bij die gelegenheid werd hij bisschop in partibus van Rhosus gewijd te Brugge, naar literaire bronnen melden. Hij liet zich in elk geval (vóór 1497) een kanunnikaat toebedelen in de Brugse O.L. Vrouwkerk, en zorgde dat zijn natuurlijke zoon. Anthonius de Marcatellis, dr. utriusque juris, in dezelfde kerk kanunnik werd (1505). In 1514 treedt deze er zelfs op als curator choralium, een functie die hij aanhield tot 1526, jaar waarop de kapittelakten melden dat hij aan de pest te Rome was overleden. Bemerk dat hij zich in 1505, met medehulp van zijn vader, een graf had gekocht in de Brugse O.L. Vrouwkerk.

[p. 242]

Raphael zelf wordt tweemaal te Brugge vermeld door R. De Doppere, de privé-secretaris van De Baerdemakere: éénmaal in 1497, wanneer hij te Brugge was om Frans Busleyden als proost van St.-Donaas te installeren. Een tweede keer in 1498, wanneer Peter Quicke, oud-monnik van de Duinen, abt van St.-Amands, bisschop van Doornik wordt.

In 1507 bood De Marcatellis te Gent zijn ontslag aan als abt en verhuisde naar het refugium van St.-Baafs te Brugge aan de Garenmarkt. Dit Hof van St.-Baafs had hij geheel laten aanpassen aan de smaak van de overige Bourgondische stadsverblijven te Brugge. Hij overleed daar op 3 aug. 1508, en werd de volgende dag reeds naar Gent overgebracht. Daar had hij reeds vanaf 1501 zijn wandgraf laten klaarmaken door de Brugse beeldhouwer Jan Vijfmolen.

Zijn opvolging was evengoed geregeld: de prior Gilles Boele, uit Dendermonde, werd reeds op 29 aug. 1507, dus bij leven van Marcatellis, opvolgend abt; hij zou hem ook als bisschop van Rhosus opvolgen in 1513. Bemerk dat De Marcatellis in 1505 gepoogd had zijn abdij (die in 1540 werd afgebroken) te laten verheffen tot bisdom.

Onder de totaallijst der boeken tenslotte, 202 nrs., zijn alleen een paar opvallende titels t.a.v. de nieuwe cultuur van het eind der 15e eeuw: de Opera van G. Pico della Mirandola (123); De Triplici Vita van Marsilio Ficino (74); en een Liber van Lor. Valla (hs. 120). Voor het overige lijkt de bibliotheek grondig laat-middeleeuws, wat men van een Bourgondiër wel mag verwachten. (A. Derolez stelt zelfs dat UBGent 11 en 17 (monotessaron) onder directe leiding van De Marcatellis werden samengesteld) en met op het nr. 17 een Cartularium van de Brugse Donaaskerk. Dit laatste werd in 1646 door het kathedraalkapittel teruggeschonken aan Sint-Donaas en is nu Hs. 14/12 op het Brugse Seminarie.

Zijn devies faire vivre longuement, is in elk geval voor een 50-tal banden waar geworden.

A. Dewitte

Lit.: K.G. Van Acker, De librije van Raphael de Marcatellis, Archief- en Bibliotheekwezen XLVIII (1977), 142-198; Id., Nat. Biogr. Woordenb. II (1966), 507-511; U. Berlière, Les évêques auxiliaires... de Tournai, Brugge 1905, 137-142; K.A. O.L. Vrouwkerk, Brugge, 1480-1501, fol. 72; K.A. 1510-29, fol. 40, 45v, 261; H. Dussart, Fragments inédits, Brugge 1892, 63, 71; J. Gailliard, Inscriptions funéraires, I, afl. 2, Notre Dame, Brugge, 1866, 105, XV; N. Huyghebaert, Monasticon III, afl. 1, 68-69; A. Derolez, L'editio mercatelliani du monotessaron de Gerson, Hommages A. Boutemy, Latomus 145 (1976), 43-54.